Çuvaşça
Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Căvašla), Rusya'nın orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türki dillerden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.
| Çuvaşça | |
|---|---|
| Чӑвашла, Căvašla | |
| Telaffuz | [tɕəʋaʂˈla] |
| Bölge | Çuvaşya |
| Etnisite | Çuvaşlar |
| Konuşan sayısı | 1.08 milyon (2010)[1] |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Kiril |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Rusya
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | cv |
| ISO 639-2 | chv |
| ISO 639-3 | chv |
 Çuvaşçanın Rusya içindeki coğrafi dağılımı | |
Çuvaşça diğer Türki dillerden büyük oranda ayrışmıştır. Öyle ki, diğer Türki diller karşılıklı anlaşılabilirken, Çuvaşça için bu geçerli değildir. Hatta, dil bilimciler tarafından ilk olarak bir Fin-Ugor dili olduğu sanılmıştır.[4] 13. ve 14. yüzyılda dikilmiş, bugünkü Tataristan'da yoğunlaşan, İdil Bulgar kitabelerinde Çuvaşların atası olan bir dil kullanılmıştır.[5]
Bazı akademisyenler Çuvaşça'nın diğer Türki dillerinden çok uzak olduğunu savunup eski Bulgar dilinin Hunca ile bağlantılı olduğunu savunmuş ve bu genişletişmiş Oğur öbeğinin Türk dillerinin lehçesi olarak değerlendirilmesi yerine Hun-Bulgar veya Hun dillerinin bir parçası olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmuştur.[6][7]
Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.[8]
Yazı sistemi
değiştir- А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я
- а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я
- а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я
- a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya
Ses bilgisi
değiştirÜnsüzler
değiştirÇuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).
Ünlüler
değiştir| İnce | Kalın | |||
|---|---|---|---|---|
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Yüksek | i (и) | y (ӳ) | [ɯ] (ы) | u (у) |
| Alçak | e (е) | [ø̆ ] (ĕ) | а (а) | ŏ (ă) |
Ses evrimi
değiştirGünümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:
- Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)
Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.
- A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
- Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.
'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”
- D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adaq/azaq” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adaq/azaq>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
- Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
- T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
- K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.
Metin örnekleri
değiştirDiğer Türk dilleri ile karşılaştırma
değiştirAşağıdaki tablo, Şaz grubuna ait Türkçe ile Tatarcanın Lir grubuna ait Çuvaşça ile kelime karşılaştırmalarını içermektedir:[9]
-
Çuvaşça Tatarca Türkçe amak emek emek ala elek elek ala el el ada öt, öd ötmek ar ir, er er ojir ajir ayır şidik tişük açık şina sinek sinek hir kız kız sir cer yer bü büke büğet haşpa çapka şapka ças kaş kaş pa bav bağ chol kol kol kibe kebi giysi puş baş baş -
Çuvaşça[9] Tatarca Türkçe halha kolak kulak asajak asak asık tuvı türe tören hora kara kara Tora Tänri Tanrı tatla tatlı tatlı sjok yuk yok kümül kömiş gümüş iltin altın altın hunazam janım canım oj ay ay gon kün gün jon kan kan kisne kiçi küçük sjül jüle yüksek -
Çuvaşça Tatarca Türkçe sjoradan jaratan yaratan con jan can kebe kiyim kebe, giysi pül böl böl jit it it(köpek) ter tür tür sjülen jilan yılan asşi jasatşi yaşatıcı sil jel yel sjüren - süren ijis aş yiğiş/yemek ij eb ev az ad ad jomzja kamcı kamcı(şaman) -
Çuvaşça Tatarca Türkçe kür köz güz anne ana anne kör köz göz atte ata ata kin kilen gelin here jörek yürek vilim ölüm ölüm voda odun odun vurz vuruş dövüş vuru uri uğru vot ot od kvak kök gök(mavi) ivil oul oğul ivis auş avuç awlanas ewlenmek evlenmek biras birmek vermek bolas bolmak olmak
Sayılar
değiştir- 1 - pĕrre
- 2 - ikkĕ
- 3 - vişşĕ
- 4 - tăvattă
- 5 - pillĕk
- 6 - ulttă
- 7 - şiççĕ
- 8 - sakkăr
- 9 - tăhhăr
- 10 - vunnă
- 11 - vunpĕr
- 12 - vunikkĕ
- 13 - vunvişşĕ
- 14 - vuntăvattă
- 15 - vunpillĕk
- 16 - vunulttă
- 17 - vunşiççĕ
- 18 - vunsakkăr
- 19 - vuntăhhăr
- 20 - şirĕm
- 30 - vătăr
- 40 - hĕrĕh
- 50 - allă
- 60 - utmăl
- 70 - şitmĕl
- 80 - sakărvunnă
- 90 - tăhărvunnă
- 100 - şĕr
- 1000 - pin
Kişi zamirleri
değiştir- Ben: Epĕ (Эпĕ)
- Sen: Esĕ (Эсĕ)
- O: Văl (Вăл)
- Biz: Epir (Эпир)
- Siz: Esir (Эсир)
- Onlar: Vĕsem (Вĕсем)
Çuvaş dili hakkında yapılan araştırma eserleri
değiştirKaynakça
değiştir- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2014.
- ^ Emine Ceylan, "Çuvaşistan, Çuvaşlar ve Çuvaşça", Çağdaş Türk Dili, Ankara, Ocak 1995 (sayı 83): 16-24.
- ^ Emine Yılmaz, “Chuvash and Chuvash Language”, The Turks, Part 6, Ankara 2002: 447-455.
- ^ "Chuvash language". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
- ^ Erdal, Marcel (1993). Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften (Almanca). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. s. 5. 4 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.
- ^ Ramer, Alexis Manaster. "Proto-Bulgarian/Danube Bulgar/Hunno-Bulgar Bekven". 5 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Granberg’s suggestion that we should revive the term Hunno-Bulgar may well became that replacement — once it is clear that Hunnic and Bulgar were closely related and perhaps even the same language.
- ^ PRITSAK, OMELJAN (1982). "The Hunnic Language of the Attila Clan". Harvard Ukrainian Studies. 6 (4): 428-476. ISSN 0363-5570. JSTOR 41036005. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2023.
p. 430 "I was able to establish a Danube- Bulgarian nominative- suffix /A/ from the consonant stems. Recalling that Danube- Bulgarian was a Hunnic language."
- ^ J.BENZİNG,"ÇUVAŞÇA[ölü/kırık bağlantı]",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885
Dış bağlantılar
değiştir- Çuvaşça-Türkçe Sözlük18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- E. Čaušević: Tschuwaschisch. in: M. Okuka (Hg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10) 2002. S. 811.
- Çuvaşça-İngilizce İngilizce-Çuvaşça Sözlük6 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.