Kutluğ Kağan Yazıtı
Kutlug Kağan Yazıtı, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu İlteriş Kağan’a ait olduğu düşünülen yazıttır. 2019'da Arhangay'daki Nomgon Ovası'nda çalışmalarına başlayan Türk Akademisi ile Moğolistan Arkeoloji Enstitüsünden bilim insanları, Temmuz 2022'de başlayan çalışmalarında m.s. 700. yıla ait yaklaşık 250 metrekarelik bir kurganda yapılan kazıda keşfettikleri külliyede ağustos ayında iki yüzü Göktürkçe ve bir yüzü Soğdca yazılmış bir taş bulmuştur. Yazıtın İkinci Göktürk Kağanlığı'nı yeniden canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan adına dikildiği sonucuna varılmıştır.[1] İlk araştırmalarda yazıtın üzerinde "Tanrı", "Türk", "Kutlug", "tümen" gibi bir dizi kelime tespit edilmiştir. "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir.[2][3]
Bu anıt kompleksi, 1889 ve 1897'de Moğolistan'da bulunan Orhun Yazıtları'ndan (Kül Tigin ve Bilge Kağan'ın anıtları) sonra üçüncü önemli keşif olarak görülmektedir.[4][5]
Kutluğ Kağan
değiştirPek çok Göktürk hükümdarı Kutlug unvanını kullandığı için yazıtın kime ait olduğu kesin olarak söylenememektedir. Türk Akademisi, İlteriş Kağan'a ait olduğunu düşünmüştür. Erkin Ekrem, yazıtın Kapgan Kağan'a ait olduğunu düşünmektedir.[6]
15 Aralık 2024'te UNESCO'da yazıta dair bir forum düzenlendi.[7] 15 Ocak 2025'de yazıtın üzerindeki Çince metin okuması yayınlanarak tekrar yazıtın İlteriş Kağan'a ait olduğu vurgulandı ancak okumalarda yazıtın İlteriş Kağan'a ait olduğunu kanıtlayıcı metin bulunmuyor.[8]
Ön okuma
değiştir70x74,5 cm uzunluk ile yüksekliğe sahip olan yazıt, 19 cm genişliğindedir.[3][9] Tüm yönlerinde metinler yer almaktadır. Yazıtla ilgili yapılan ön çalışmalara göre yazıtın ön yüzünde 19 satır yer almakta ve bunlardan 12 satırın durumu iyi olarak belirtilmiştir.[9] Yazıtın okunan kısımları şöyledir:[9]
- Transkripsiyon
- Ud yïl: toquzunč: ay: …[……….]
- ……
- …..Teŋri: oγlu: [……….]
- Qutluγ qaγan: Türük [……….]
- Ur oγlum: M[k]ön…..yü…[……….]
- Biziŋ:öŋlig:..t.. [……….]
- es[?] : Ïtdïm: bizi: yat: er: [……….]
- Yerde: …..tuz…..[……….]
- Tümen: Tümen: [……….]
- es[?] el[is]ig [?]:küčüg: biz[ber-?]
- Atadïm: bi tidim [……….]
- es[?] : Qop ešti [……….]
- Türkçe çevirisi
- İnek yılı: dokuzuncu ay
- ……
- ..Tanrı oğlu
- Kutlug Kagan: Türk
- Erkek çocuklarım, köz...
- Bizim güzel....
- Etdim: Bizi yabancı: erler....
- Yerde..
- On bin: on bin
- İşimi gücümü ver...
- Tayin ettim (unvan verdim): bi..tidim..
- Tamamı eşitti
Kaynakça
değiştir- ^ "Turkic inscription of Ilterish Kagan found in Mongolia - News.MN". News.MN - The source of news (İngilizce). 23 Ağustos 2022. 3 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022.
- ^ "Құтлық Елтеріс қағанның кешені мен жазуы табылды - TWESCO". www.twesco.org. 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2022.
- ^ a b Altuntaş, Leman (24 Ağustos 2022). "A Monument complex and inscription belonging to Ilteris Kutlug Kagan, the founder of the Eastern Göktürk Khanate, were found". Arkeonews (İngilizce). 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022.
- ^ gogo.mn. "Хүлэгү хааны 1265 онд байгуулсан хотын туурийг илрүүлжээ". gogo.mn (Moğolca). 3 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022.
- ^ "T.C. Dışişleri Bakanlığı - Turkish Embassy In Tirana - Announcements". tirana.emb.mfa.gov.tr. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2022.
- ^ Ekrem, Erkin. “Nomgon Yazıtı’ndaki Kutlug Kagan’ın Kimliği Meselesi.” 2 Eylül 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. bilig, no. 106, 2023, ss. 35-54.
- ^ "UNESCO'da, Moğolistan'da keşfedilen İlteriş Kutlug Kağan Yazıtı'na ilişkin forum düzenlendi". www.aa.com.tr. 22 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2025.
- ^ Gündem, Gerçek (15 Ocak 2025). "Ezber Bozan Tarihi Keşif, 'Türk' Adının İlk Geçtiği Eserde Dikkat Çeken İki İfade". https://www.gercekgundem.com/guncel/ezber-bozan-tarihi-kesif-turk-adinin-ilk-gectigi-eserde-dikkat-ceken-iki-ifade-512249. 15 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2025.
|çalışma=dış bağlantı (yardım) - ^ a b c "Құтлық қаған бітіктасының мәтіні - TWESCO". www.twesco.org. 27 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2022.