İskendernâme (Ahmedî)
İskendernâme, 14. yüzyılda Ahmedî tarafından yazılan mesnevi tarzında manzum bir Türkçe eserdir.
Ahmedî’nin en tanınmış eseri olan İskendernâme, Türk edebiyatında yazılmış ilk manzum İskender hikâyesidir. Eserde Kur’an’da ismi geçen Zülkarneyn unvanlı İskender’in hikâyesi anlatılır ancak onun gibi cihan hakimi olan Büyük İskender’in kimlik ve kişiliği ile Zülkarneyninki iç içe geçmiştir.
Hikâye kurgusunun içerisine yedirilen din, tasavvuf, ahlâk, felsefe, coğrafya, astronomi, metalürji, tıp, siyaset gibi pek çok ansiklopedik bilginin yanı sıra eserde “Osmanoğulları”na gelinceye kadar tüm devletler ve insanlık tarihi özet olarak aktarılmıştır. “Dâstân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân” başlıklı son bölümü ilk Türkçe Osmanlı vekāyi‘nâmelerinden sayılmaktadır. Hükümdarlara ve kumandanlara yönelik öğütlere yer verilmiş olması nedeniyle bir siyasetnâme olarak da değerlendirilir.
Ne zaman yazıldığı ve kime sunulduğu konusunda farklı görüş ve değerlendirmeler vardır. Bu değerlendirme ve yorumlardan Ahmedî’nin İskendernâme’yi Germiyanoğlu Süleyman Şah’ın ölümünden sonra yazmaya başladığı, Osmanlı padişahı Yıldırım Bayezid’e sunmak isteyip sunamadığı, bir takım ilaveler yaptıktan sonra Yıldırım Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’a sunduğu anlaşılmaktadır.
Şairin 1390’da tamamladığı bildirilen ancak hayatının son yıllarına kadar zaman zaman ele alıp çeşitli ilâvelerle enginleştirmeye çalıştığı eserin beyit sayısı bazı nüshalara göre yedi binden az, bazı nüshalara göre ise sekiz binden fazladır.[1] Aruzun “failatün failatün failün” kalıbıyla meydana getirilmiştir.[2]
Yazıldığı yıldan itibaren büyük bir rağbet görmüş, hemen hemen bütün eski kaynaklarda adından bahsedilmiş, yalnız Anadolu sahasında değil İran ve Türkistan’da da okunmuştur.
Ansiklopedik eser olarak İskendernâme
değiştirEser, Firdevsî ve Nizami Gencevi’in mesnevilerinden yararlanılarak yazılmıştır ancak bu eserlerin tercümesi değil; ansiklopedik özelliği bulunan orijinal bir eserdir.[3] Ahmedî’nin eserindeki beyitlerin yarısı daha önceki örneklerde bulunmayan geometri, astronomi, tıp, felsefe, siyaset, etik, teoloji gibi değişik konularda okuyucunun bilgilendirilmesini ön planda tutmuştur. Bu bakımdan bilim tarihi ve felsefe tarihi açısından önemli bir eserdir; nitekim Latîfî ve E. J. Wilkinson Gibb gibi araştırmacılar tarafından edebi değil, bilimsel bir eser olarak görülmüştür. Franz Babinger ise İskendernâme'nin Büyük İskender'e ait efsaneleri tesvir ettikten sonra bir bilim ansiklopedisi halini aldığını belirtir.[kaynak belirtilmeli]
Tarih kitabı olarak İskendernâme
değiştirEsere sonradan eklenen dünya tarihi özeti, İskendernâme’nin en önemli özelliklerindendir.[4] Bu bölümde dünya ve hükümdarlar tarihi Aristo’nun ağzından nakledilir. İslam peygamberinden başlayarak Emevî, Abbâsî, İlhanlı ve Osmanlı devletleri tarihi anlatılmaktadır[3] Dünya tarihinin “Dâstân-ı Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osmân” başlıklı son bölümü ilk Türkçe Osmanlı vekāyi‘nâmelerinden sayılmaktadır.[3] Bu bölümde Ertuğrul Gazi'den Emir Süleyman'a kadar Osmanlı hanedanının hikâyesi 300'ü aşkın beyitle dile getirilmiştir.[5]
Siyasetnâme olarak İskendernâme
değiştirİskendername’de hükümdarlara ve kumandanlara yönelik öğütlere yer verilmiştir Mesnevide İskender’in dört büyük danışmanı Arestu/Aristo, Bukrat/Hipokrat, Sokrat, Felatun/Platon ona yol gösterir. Hızır da yanından eksik olmaz.[4] İdeal hükümdarın vasıfları, dünya tarihinde adı geçen güçlü sultanların başarılarının sırları ve ülkesini felakete sürükleyen sultanların hatalarının sebepleri gibi konularda Aristo, Hipokrat, Sokrat, Platon ve Hızır tarafından İskender’e bilgiler verilmektedir. Ahmedî’nin amacı bu bilginlerin ağzından aktardığı siyasi içerikli nasihatleri dönemin sultanına ulaştırmak ve onu siyaset ilmi konusunda bilgilendirmektir. Eser bu yönüyle bir siyasetnâme örneği olarak değerlendirilir.[6] Osmanoğullarının tarihi anlatılırken Osmanlı’dan beklenenin dünyaya yeni bir nizam vermek olduğu ifade edilmiştir.
Şekil özellikleri ve bölümleri
değiştirAhmedî eserinin başlangıç bölümünü klasik mesnevi anlayışı içinde düzenlemiştir. 306 beyit halinde düzenlenen başlangıç bölümü besmeleyle başlayan bir girişten sonra; “fahriye”, “şem‘ ile pervane”, “şem‘ ile micmer münazarası”, “söze dair”, “tevhid”, “na‘tv” ve “hasb-i hâl” gibi bölümler içermektedir. Bu bölümlerde şu konular anlatılır:[7] İskender’in doğumu, tahsili, tahta çıkışı; hayatın aslını Aristo, Eflatun ve Bokrat’tan sorması; bir meleğin ona kılıç vererek cihan hâkimiyetini müjdelemesi, İran şahı Dârâb ile çarpışarak onu yenmesi; İskender’in Sistan şahının kızı Gülşah’la aşkı; İskender’in Fûr-ı Hindî’yi yenmesi; Çin hâkimiyeti ve Şark yolculuğu; Türkleri Hak dinine çağırması, Sedd-i Ye’cüc ve Me’cüc’ün yapılması; Hızır’la konuşmaları ve ona yoldaş olması; bir müddet sonra hastalanıp ölmesi ve vasiyeti üzerine İskenderiye’ye defnolunması.
Şair giriş bölümünden sonra air “dâstân” başlıklarıyla anlatmak istediği konulara temas eder. Her “dâstân”; mukaddime-i dâstân, matla-ı dâstân, hâtime-i dâstân olmak üzere üç ana bölüme ayrılmaktadır.
"Der-temsîl ve hâtime-i kitâb” ve "Târîh-i nazm-ı İskender" bölümleriyle esere son verilir.
Ahmedî, hayatının son dönemlerine kadar eserini tekrar ele alarak ona ilavelerde bulunmuştur. İskender’in Gülşah’la aşkı, Hint adalarını gezmesi, Mevlid bölümü, Osmanlı tarihi ve zamanın bilimlerini anlattığı bölümler gibi, başka şairlerde bulunmayan bölümler eklenmiştir[7]
Şahıs örgüsü
değiştirHikâyede geçen şahıslar tespit edilebildiği kadarıyla şunlardır:[7] Aristo, Ârzû Ümmîd, Behmen, Behrâm b. Behrâm, Behrâm, Behrâm-ı Gûr, Bokrat, Dârâb, Dört Büyük Halife ve diğer Emevî-Abbasî halifeleri, Eflâtun, Efrasiyab, Erdeşîr, Fûr, Gülşah, Güştâsb, Hızır, Hüsrev Pervez, Hürmüz, Âdem’den itibaren Muhammed’e kadar gelen bütün peygamberler, İskender, Kaydâfe, Kayser, Keyd, Key-kâvus, Key-kûbad, Keyûmers, Kubâd, Luhrâsb, Mâhâr, Mâhyâr, Mânî, Mezdek, Moğol ve İlhanlı hükümdarları, Nersi, Nizâmî, Nûşinrevân, Osmanlılar’da Ertuğrul Gazî’den Emir Süleyman’a kadar bütün hükümdarlar, Pîrûz, Pûrân Duht, Sokrat, Su’day, Şâpûr, Şehrbânû, Şeyhoğlu, Tahmasb, Tamgaç, Ye'cüc ve Me'cüc, Yezdicerd, Zülkarneyn-i Evvel.
Nüshaları
değiştirYazıldığı çağdan itibaren Şîraz’dan Balkanlar’a kadar Türk coğrafyasının pek çok yerinde çoğaltılan eserin nüsha sayısı 100’ün üzerindedir.[3] İsmail Ünver, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Ty. 921’de kayıtlı olan 8754 beyitli (en hacimli) İskender-nâme üzerinde bir inceleme yapmış ve incelemeyle birlikte eseri tıpkıbasım halinde yayınlamıştır (Ankara 1983). Yaşar Akdoğan, eserin bazı kısımlarını günümüz Türkçesine aktararak “İskendername’den Seçmeler” adıyla yayımlamıştır(Ankara 1988). Necip Asım, İskendername içinde yer alan Osmanlı tarihi kısmını “Osmanlı Tarihnüvisleri ve Müverrihleri” adıyla yayımlamıştır. Nihat Sami Banarlı’nın “Dördüncü Asır Anadolu Şairlerinden Ahmedî’nin Osmanlı Tarihi: Dâsitân-Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman ve Cemşid ve Hurşîd Mesnevisi” adlı eser İskendername içinde yer alan Osmanlı Tarihi kısmını içerir. 1977 İskendername’nin Mevlid bölümü İsmail Ünver tarafından yayımlanmıştır.[2] Eserin Süleymaniye Kütüphanesindeki nüshalarından birinde Ahmedi’nin 497 beyitlik bir mi’racnamesinin bulunduğu tespit edilip Yaşar Akdoğan tarafından tanıtılmıştır (1989).[8]
Dış bağlantılar
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Ahmet Atilla Şentürk, Mesnevilerin Doğuşu ve Türk Edebiyatındaki Gelişmesi, Divanlar ve Mesneviler, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2004" (PDF). 6 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ a b "Meltem Gül, 14. Yüzyıl Eski Anadolu Sahasında Oğuz Lehçesiyle Yazılmış Eserler Üzerine Yapılan Başlıca Bilimsel Yayınlar, The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt 3 Sayı 2, Kış 2010" (PDF). 22 Haziran 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ a b c d "İsmail Ünver, Türk Diyanet Vakfı Ansiklopedisi İskender maddesi, Cilt 22". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ a b "Melike Gökcan Türkdoğan, Klasik Türk Edebiyatında Kur'an Kıssalarını Konu Alan Mesneviler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt 3, Sayı 15, Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı-, Yıl:2010" (PDF). 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Kemal Sılay, Ahmedi'nin Osmanlı Tarihinde Arasöz (Digression) Tekniğinin Kullanımı ve İşlevi, Türkoloji Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, Yıl 1991" (PDF). 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Melike Gökcan Türkdoğan, Siyasetnâmeler ve Bir Siyasetnâme Örneği olarak Ahemdî'nin İskendernâme'si, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research Cilt: 3 Sayı: 12 Yaz 2010" (PDF). 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ a b c "Bünyamin Ayçiçeği, Ahmedî (815/1412-13) ile Behiştî (917/1511-12?)'nin İskender-nâme'lerinin Şekil ve Muhteva Bakımından Karşılaştırılması, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi Sayı 10, İstanbul 2013" (PDF). 22 Haziran 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.
- ^ "Yaşar Akdoğan, Mi'rac, Mi'rac-nâme ve Ahmedi'nin Bilinmeyen Mi'rac-nâmesi, Osmanlı Araştırmaları Sayı 9, Yıl 1998". 22 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2015.