Şorca
Şorca veya Şor Türkçesi (Şorca: тадар тили, шор тили), Şorlar tarafından konuşulan Türk dillerinin Sibirya grubuna bağlı Türk dillerinden biridir.[2] Tuvacaya büyük benzerlik gösterir. Rusya'nın Kemerovo bölgesinde 2010 yılı itibarıyla 2.840 kişi tarafından konuşulmaktadır.[1] Günümüzde Şorca Kemerovo Üniversitesi'nde öğretilmektedir.
| Şorca, Şor Türkçesi | |
|---|---|
| шор тили, тадар тили | |
| Ana dili olanlar | Rusya, Kemerovo |
| Konuşan sayısı | 2.840 [1] (2010) |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | tut |
| ISO 639-3 | cjs |
Şorca, Türkçenin eski dönemlerine dair barındırdığı çok sayıda arkaik özellik ile dil bilimsel çalışmalar için özel bir yere sahiptir.[2] Bu lehçenin bir diğer özelliği ise Rusçanın yanı sıra tarihsel süreç içerisinde Moğol ve Ural dillerinden çok sayıda kelime ödünçlemiş olmasıdır.[2]
Şorcanın iki ana ağzı bulunmaktadır. Bunlar bulundukları coğrafyadaki nehirlerden adlarını almıştır: Mrassu ve Kondoma.[3] Bu lehçede bugün hâlâ Türkçenin ayırıcı özelliklerinden olan /ḍ/ sesinin kayıcılaşması hadisesi canlıdır. Nitekim Mrassu kolu bir /z/ ağzı iken Kondoma ağzı ise /y/ dilidir.[3]
Şorca ilk kez 19. yüzyılın ortalarında Hristiyan misyonerler tarafından yazılı hâle getirilen bir lehçedir. 1980'li yıllarda bu dili yeniden canlandırmak maksadı ile yapılan çalışmalarda edebî Şor dilinin temeli olarak Mrassu ağzı alınmıştır.[3]
Bugün Şorca konuşan topluluk ekolojik bir hayat sürdürmektedir ve genel olarak çam fıstığı hasadı coğrafyanın en önemli gelir kaynağıdır.[4]
Dil bilgisi
değiştirAdıllar
değiştir| Tekil | Çoğul | ||
|---|---|---|---|
| Şorca (Harf çevirisi) | Türkçe | Şorca (Harf çevirisi) | Türkçe |
| мен (men) | ben | пис (pis) | biz |
| сен (sen) | sen | силер/слер (siler/sler) | siz |
| ол (ol) | o | ылар/лар, олор/алар (ılar/lar, olor/alar) | onlar |
| пылар/плар (pılar/plar) | bunlar | ||
Alfabe
değiştirŞorcanın alfabesi 19. yüzyılın ortalarında Rus Hristiyan misyonerleri tarafından oluşturulmuştur. 1929-1938 yılları arasında Latin alfabesi kullanan Şorlar, sonra tekrar Sovyet-Rus yönetiminin baskısı ile Kiril Alfabesi'ne geçirilmişlerdir.
Şor alfabesinde şu harfler vardır: А Б В Г Д Е З И Й К Қ Л М Н О Ö П Р С Т У Ӱ Ф Х Ч Ш Ы Э Я
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ | Л л | М м |
| Н н | Ң ң | О о | Ö ö | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ |
| Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Transkripsiyon
| А а | B b | V v | G g | Ğ ğ | D d | Е е | YO yo |
| J j | Z z | İ i | Y y | K k | Q q | L l | M m |
| N n | Ñ ñ* | О о | Ö ö | P p | R r | S s | Т t |
| U u | Ü ü | F f | Х х** | Ț ț | Ç ç | Ş ş | ŞÇ şç |
| sert iş. | I ı | yum. iş. | E e | YU yu | YA ya |
*'Ñ' artdamaksıl n'dir. Artdamaksıl n Türkçenin lehçe ve ağızlarında da bulunabilir. Birçok Türk dilinde de önemini korur.
**X, İngiliz alfabesindeki x değildir. 'X' geniz h'sidir (hırıltılı h).
Yıllara göre Şor alfabesi
değiştir| Kiril | Latince | Kiril | ||
|---|---|---|---|---|
| 1885 | 1927-1930 | 1930-1938 | 1938-1980 | 1980–günümüz alfabesi |
| А а | A a | A a | А а | А а |
| Б б | Б б | B в | Б б | Б б |
| В в | В в | V v | В в | В в |
| Г г | Г г | G g | Г г | Г г |
| Г г | Г г | Ƣ ƣ | Г г | Ғ ғ |
| Д д | Д д | D d | Д д | Д д |
| Е е | Е е | Е е | Е е | |
| Ё ё | ||||
| Ж ж | Ж ж | Ƶ ƶ | Ж ж | Ж ж |
| З з | З з | Z z | З з | З з |
| И и, I i, Ѵ ѵ | И и | I i, Į į | И и | И и |
| Й й | Й й | J j | Й й | Й й |
| К к | К к | K k | К к | К к |
| К к | К к | Q q | К к | Қ қ |
| Л л | Л л | L l | Л л | Л л |
| М м | М м | M m | М м | М м |
| Н н | Н н | N n | Н н | Н н |
| Ҥ ҥ | Ҥ ҥ | Ꞑ ꞑ | Нъ нъ | Ң ң |
| О о | О о | О о | О о | О о |
| Ӧ ӧ | Ө ө | Ө ө | Ӧ ӧ | Ӧ ӧ |
| П п | П п | P p | П п | П п |
| Р р | Р р | R r | Р р | Р р |
| С с | С с | S s | C c | C c |
| Т т | Т т | T t | Т т | Т т |
| У у | У у | U u | У у | У у |
| Ӱ ӱ | Ӱ ӱ | Y y | Ӱ ӱ | Ӱ ӱ |
| Ѳ ѳ | Ф ф | F f | Ф ф | Ф ф |
| Х х | Х х | Х х | Х х | |
| Ц ц | Ц ц | Ц ц | Ц ц | |
| Ч ч, J j | Ч ч | C c | Ч ч | Ч ч |
| Ш ш | Ш ш | Ş ş | Ш ш | Ш ш |
| Щ щ | Щ щ | Щ щ | ||
| ъ | ъ | ъ | ||
| Ы ы | Ы ы | Ь ь | Ы ы | Ы ы |
| ь | ь | ь | ь | |
| Э э | Э э | Ə ə, Е е | Э э | Э э |
| Ю ю | Ю ю | Ю ю | Ю ю | |
| Я я | Я я | Я я | Я я | |
Morfoloji
değiştirBütün Türk dillerinde olduğu gibi zümre, sınıf, cinsiyet, kategori ayrımı yoktur. Çokluk eki sözcüğe göre ayarlanır, bu ekler (-lar/-ler, -nar/-ner, -tar/-ter), ekleridir.
Metinler
değiştirТуған черим – Тағлығ Шор.
Чатқан чуртум ырыстығ чурт.
Туған ичем – Қудайдығ иче.
Чатқан ÿгем чарық ÿге.
Туған черимде – ақ чачықтар.
Чатқан черимде – кöк тегри.[5]
Tuğan çerim- Tağlığ Şor.
Çatqan çurtum ırıstığ çurt.
Tuğan içem- Qudaydığ içe.
Çatqan ügem çarıq üge.
Tuğan çerimde - aq çaçıqtar.
Çatqan çerimde- Kök Tegri.[6]
Kaynakça
değiştir- ^ a b "Ethnologue". Ethnologue. Ethnologue. 12 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2015.
- ^ a b c Johanson, Lars; Aslan, Sema (1 Aralık 2004). "Güney Sibirya Türkçesinde Adlar ve Sıfatlar". Bilig (29): 1-27. ISSN 1301-0549. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2024.
- ^ a b c "About: Shor language". dbpedia.org. 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2024.
- ^ Arbachakov, A. N. (1 Haziran 2009). "HARVESTING OF SIBERIAN PINE NUTS IN MOUNTAIN SHORIA: TRADITIONS AND NOWADAYS". Archaeology, Ethnology and Anthropology of Eurasia. 37 (2): 110-118. doi:10.1016/j.aeae.2009.08.016. ISSN 1563-0110.
- ^ http://shortop.ru/teksty-na-shorskom-yazyke-prilozhenie-1 [ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2010.
Dış bağlantılar
değiştir
- Şorca-Türkçe Sözlük Vikisözlük'te! 6 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Şorca-Türkçe Sözlük 12 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Şorca-Rusça Sözlük[ölü/kırık bağlantı]
- Şor Dili
- Şorlar hakkında bilgi
- Şor dilinde metinler