Vikipedi

11 Eylül saldırıları

2001'de Amerika Birleşik Devletleri'ne yapılan terör saldırıları
(11 Eylül terörist saldırıları sayfasından yönlendirildi)
17 Kasım 2024 tarihinde kontrol edilmiş kararlı sürüm gösterilmektedir. İnceleme bekleyen 1 değişiklik bulunmaktadır.

11 Eylül saldırıları (İngilizce: September 11 attacks),[a] radikal İslamcı silahlı grup El-Kaide'nin 11 Eylül 2001 Salı günü sabah saatlerinde Amerika Birleşik Devletleri'ne karşı düzenlediği dört koordineli bir terör saldırısı dizisidir.[3][4][5][6] O sabah 19 terörist, ABD'nin kuzeydoğu eyaletlerinden Kaliforniya'ya seyahat etmesi planlanan dört yolcu uçağını kaçırdı. Hava korsanları, ilk iki uçağı New York'taki Dünya Ticaret Merkezi'nin "İkiz Kuleler" olarak anılan 110 katlı 2 ofis binalarına, üçüncü uçağı ise Pentagon'a (ABD ordusunun karargâhına) çarptırdılar.[7] Dördüncü uçağın Washington, DC'deki bir federal hükûmet binasını vurması planlanmıştı; ancak uçak, bir yolcu isyanının ardından Pensilvanya'da bir tarlaya düştü.[7] Saldırılarda, hava korsanlarıyla birlikte 2.996 kişi öldü ve terörizme karşı savaş başladı.[6]

11 Eylül saldırıları
Yukarıdan aşağıya ve soldan sağa: Dünya Ticaret Merkezi'nin İkiz Kuleleri'nden yükselen duman. Pentagon Binası'nın yıkılan bölümü. 175 sefer sayılı uçuşu gerçekleştiren uçağın Dünya Ticaret Merkezi'nin ikinci kulesine çarptığı an. Sıfır Noktası'nda yardım isteyen bir itfaiyeci. 93 sefer sayılı uçuşa ait motor. 77 sefer sayılı uçuşun Pentagon'a çarptığı ana ait CCTV kamerası görüntüleri.
Bölge ABD
— Manhattan, New York
— Arlington County, Virginia
— Shanksville, Pensilvanya
Tarih11 Eylül 2001 (23 yıl önce) (2001-09-11)
08.46–10.03 (UTC-04.00)
HedefDünya Ticaret Merkezi
Pentagon Savunma Binası
Amerikan Kongre Binası
(veya Beyaz Saray)
Saldırı türü
İslamî terörizm
Hava korsanlığı
Toplu intihar
Katliam
Ölü2.996 (2.977 kurban ve 19 saldırgan)
Yaralı6.000–25.000+
İşleyenlerel-Kaide[1][2]
Saldırgan11 Eylül failleri
Katılımcı sayısı
19
SebepUsame bin Ladin'in fetvası, cihat anlayışı, Vehhabîlik, İslamî köktendincilik vb.
11 Eylül saldırıları hakkında ortaya çıkan şayialar için bakınız: 11 Eylül saldırıları ile ilgili komplo teorileri

Kuzeydoğu eyaletlerinden kalkan ve Kaliforniya'ya doğru ilerleyen dört yolcu uçağı, el-Kaide üyesi olan 19 kişi tarafından uçuş sırasında kaçırıldı.[7] Hava korsanları, beşli üç grup ve dörtlü tek grup olarak organize edilmişlerdi. Hedefi vuran ilk uçak, American Airlines'ın 11 sefer sayılı uçuşuydu. Uçak saat 08.46'da Aşağı Manhattan'daki Dünya Ticaret Merkezi'nin kuzey kulesine çarptı. Bu ilk saldırının ardından, uçakta bulunan 92 kişinin tamamı ve saldırının etkilediği bölgedeki 1.000'den fazla kişi öldü. İlk saldırıdan 17 dakika sonra, saat 9.03'te, Ticaret Merkezi'nin bu kez güney kulesine United Airlines'ın 175 sefer sayılı uçuşu çarptı. Bu ikinci saldırı da, uçakta bulunan 65 kişinin tamamının ve etkilenen bölgede yer alan tahmini 1.000'den fazla kişinin ölmesiyle sonuçlandı. İki saat içinde 110 katlı her iki bina da çökerken, 7 Dünya Ticaret Merkezi'nin de arasında bulunduğu çevre yapıların bazıları yıkıldı, bazılarıysa hasar gördü.

Dulles Uluslararası Havalimanı'ndan kalkan üçüncü uçak (American Airlines'ın 77 sefer sayılı uçuşu) Ohio üzerindeyken kaçırıldı. Uçak saat 9.37'de, Arlington County, Virginia'daki Pentagon binasının batı kısmına (ABD Savunma Bakanlığının karargâhı) doğru çarptı. Saldırı sonucunda binanın batı cephesinin bir kısmı yıkılırken, uçaktaki 64 kişinin tamamı ve o sırada binada bulunan 125 kişi öldü. Dördüncü ve son uçak ise (United Airlines'ın 93 sefer sayılı uçuşu) başkent Washington, DC'ye doğru gidiyordu. Uçak saat 10.03'te Shanksville, Pensilvanya yakınlarındaki bir araziye düştü. Uçağın yolcuları, uçağın kontrolünü yeniden ele geçirmeye çalışmışlardı ve nihayetinde uçuşu, amaçlanan hedeften saptırmayı başarmışlardı. Böylece 93 sayılı uçuş, 11 Eylül saldırılarında hedefini gerçekleştiremeyen tek uçak oldu. Uçaktaki 44 kişinin tamamı öldü. Son saldırı hedefinin Beyaz Saray veya Amerikan Kongre Binası olduğu tahmin edilmektedir. 2003'te tutuklanıp ABD'de yargılanan ve daha sonra Guantanomo Kampı'na gönderilen Halid Şeyh Muhammed ve Remzi bin el-Şibh, verdikleri ifadelerde son uçağın hedefinin ABD Kongre Binası olduğunu söylemişlerdir.[8]

FBI tarafından yürütülen araştırmalar neticesinde saldırıları gerçekleştiren kişilerin, Usame bin Ladin'in liderliğindeki el-Kaide ile bağlantılı olduğu belirlendi. ABD, el-Kaide'yi Afganistan'dan çıkarma ve bin Ladin'i iade etme taleplerine karşılık vermeyen Taliban'ı devirmek için Terörizmle Savaş'ı başlattı ve Afganistan'a karşı savaşa girdi. Birçok ülke terörle mücadele yasalarını güçlendirdi, terör saldırılarını önlemek için kolluk kuruluşlarının ve istihbarat teşkilatlarının yetkilerini artırdı. Saldırıdan birkaç gün sonra yaptığı açıklamayla saldırıların sorumluluğunu reddeden bin Ladin, 2004'te yayınlanan bir videoyla saldırıların sorumluluğunu kabul etti.[9] El-Kaide ve Usame bin Ladin, saldırının gerekçesi olarak ABD'nin İsrail'e verdiği desteği, ABD birliklerinin Suudi Arabistan'daki varlığı ve Irak'a uygulanan yaptırımları gösterdi. Bin Ladin, yakalanmadan geçirdiği yaklaşık on yıllık bir sürenin ardından, 2 Mayıs 2011 tarihinde, Pakistan'ın Abbottabad şehrindeki kompleksinde bulunduğu sırada düzenlenen Neptün Mızrağı Operasyonu adlı harekât ile ABD kuvvetleri tarafından öldürüldü ve cesedinin Umman Denizi'ne bırakıldığı açıklandı.

Dünya Ticaret Merkezi'nin ve çevre altyapısının yıkılması, New York şehir ekonomisine büyük zarar verdi ve küresel bir ekonomik durgunluğa sebep oldu. ABD ve Kanada sivil hava sahaları 13 Eylül 2001'e kadar, Wall Street ise 17 Eylül'e kadar kapatıldı. Birçok kurum, kuruluş ve yapı, olağanüstü hâl nedeniyle bir süreliğine kapalı kaldı.[10][11] Ticaret Merkezi sahasının temizliği Mayıs 2002'de tamamlanırken, Pentagon binası da bir yıl içerisinde onarıldı. 2977 ölüme, 25.000'e yakın yaralanmaya ve 10 milyar dolarlık maliyete neden olan 11 Eylül Saldırıları, ölü sayısı bakımından insanlık tarihinin en büyük terör saldırısıdır.[12][13] Ayrıca 340 itfaiyecinin ölümüyle de Amerika Birleşik Devletleri tarihindeki en yüksek sayıda itfaiyeci ölümünün yaşandığı olaydır.[14]

11 Eylül saldırıları, yaşandığı günden beri birçok komplo teorisine konu olmuştur. En öne çıkan teori, İkiz Kuleler ve 7 Dünya Ticaret Merkezi'nin yıkılmasının kontrollü bir yıkım olduğudur.[15][16] Ancak hükûmet incelemeleri ve bağımsız araştırmaların çoğu bu teorileri reddetmiştir.[17][18] İnşasına Kasım 2006'da başlanan Özgürlük Kulesi, Kasım 2014'te açılmıştır. Ek olarak, New York'taki Ulusal 11 Eylül Anıtı ve Müzesi, Arlington County'deki Pentagon Anıtı ve Pensilvanya kaza yerindeki Uçuş 93 Ulusal Anıtı da dâhil olmak üzere saldırıda ölenler için çok sayıda anıtlar inşa edilmiştir.

Arka plan

değiştir

El-Kaide

değiştir
Daha fazla bilgi: El-Kaide, Cihat ve Vehhabîlik

El-Kaide'nin kökeni, Sovyetler Birliği'nin Afganistan'a müdahale ettiği 1979 yılına kadar uzanmaktadır. Sovyet müdahalesini İslam'a karşı yapılmış bir saldırı olarak gören Usame bin Ladin, Afganistan'daki Müslümanlara yardım edip komünist Sovyetleri mağlup etmeyi kutsal bir amaç olarak edinmişti. Afgan direniş liderleriyle tanışmak ve direnişe para toplamak için seyahat etmeye başladı[19][20] ve Arap mücahitleri (Afgan Arapları), Sovyetlere karşı direnmeleri için 1988 yılına kadar (Sovyetlerin ülkeden çıktığı tarihe kadar) örgütledi. Usame Ladin'in mali kaynakları, dindarlığı ve savaş sırasındaki başarıları ona ün kazandırdı, militan bir lider olarak konumunu güçlendirdi.[19][21]

1996 yılında bin Ladin ilk fetvasını yayımladı ve Amerikan askerlerinin Suudi Arabistan'ı terk etmesini istedi.[22][23] 1998'deki ikinci bir fetvada, ABD'nin İsrail'e ilişkin dış politikasına ve Amerikan birliklerinin Körfez Savaşı sonrasında da devam eden Suudi Arabistan'daki varlığına yönelik itirazlarını belirtti.[24] Bin Ladin, belirttiği şikayetler tersine çevrilinceye kadar, İslami metinleri Amerikalılara karşı saldırmaya teşvik etmek için kullandı. Bin Ladin'e göre, İslam hukuku âlimleri, İslam tarihi boyunca "düşmanın Müslüman ülkeleri yok etmesi durumunda cihadın bireysel bir görev olduğu" konusunda oy birliğiyle anlaşmışlardı.[25]

Usame bin Ladin

değiştir
Daha fazla bilgi: Usame bin Ladin, Usame bin Ladin'in ses kayıtları ve videoları ve Usame bin Ladin'in ölümü
 
Usame bin Ladin, 1997 veya 1998.

Saldırıları organize eden bin Ladin, başlangıçta saldırılara dâhil olduğu iddiasını yalanlasa da sonrasında bu beyanatını geri aldı.[26][27] Katar merkezli yayın kuruluşu Al Jazeera, 16 Eylül 2001 tarihinde Usame Ladin'in bir açıklamasını yayımladı: "Altını çizmeliyim ki kişilerin kendi motivasyonlarıyla gerçekleştirmiş olduğu görünen bu eylemin benimle bir ilgisi yok."

Kasım 2001'de ABD kuvvetleri, Afganistan'ın Celalabad kentinde yaptıkları baskın sonrası yıkılan evden bir videokaset buldu. Videoda bin Ladin, Halid el-Harbi ile 11 Eylül saldırıları hakkında konuşurken görüldü ve saldırıları önceden bildiği ortaya çıktı.[28] 27 Aralık 2001'de ikinci bir bin Ladin videosu yayımlandı:

Batı'nın ve bilhassa Amerika'nın İslam'a karşı tarifsiz bir nefret beslediği alenen ortadadır. (...) Bu, Haçlıların nefretidir. Amerika'ya karşı yapılan terörizm övülmeyi hak etmektedir; çünkü bu, insanlarımızı öldüren adaletsizliği -Amerika'nın İsrail'e verdiği desteği- durdurmayı amaçlayan bir yanıttır. (...) Bin Ladin ya da onun takipçileri sağ olsun veya olmasın, Birleşik Devletler'in sonunun geldiğini söylüyoruz; zira ümmetin uyanışı gerçekleşti. (...) ABD'nin askerî gücünün temeli olan ekonomisini vurmak önemlidir. Eğer ekonomileri hasar alırsa, yeniden işgal edilebilir duruma geleceklerdir.

Ancak bin Ladin, saldırıların sorumluluğunu üstlenmedi.[29]

2004 Amerika Birleşik Devletleri başkanlık seçimlerinin kısa bir süre öncesinde bin Ladin, kayda alınmış bir açıklama aracılığıyla El Kaide'nin ABD'ye düzenlenen saldırılarla ilişkisi olduğunu doğruladı, direkt olarak kendi bağlantısının olduğunu da itiraf etti:[30][31]

... Savaşıyoruz çünkü bu zulümle uyuyamayan insanlarız. ... Ulusumuzun özgürlüğünü yeniden kazanmak istiyoruz. Siz bizim güvenliğimizi baltalarken, biz de sizin güvenliğinizi baltalıyoruz. ... Güvenliğiniz kendi ellerinizde. Bizim güvenliğimize karışmayan her devlet otomatik olarak kendi güvenliğini de garanti altına alacaktır.

Bin Ladin, takipçilerine Dünya Ticaret Merkezi ve Pentagon'a saldırmaları için bizzat talimat verdiğini söyledi.[9][32] Al Jazeera tarafından Eylül 2006'da ele geçirilen başka bir videoda bin Ladin; Remzi bin eş-Şeybe ve iki hava korsanıyla birlikte, Hamza el-Gamdi ve Vail eş-Şehri, saldırılar için hazırlık yaparken görüntülendi.[33][34] ABD, 11 Eylül saldırıları için bin Ladin'i hiçbir zaman resmî olarak suçlamadı ancak yine de ABD'nin Darüsselam ve Nairobi'deki büyükelçiliklerinin bombalanmasıyla ilgili olarak FBI'ın "En Çok Arananlar" listesindeydi.[35][36] Yaklaşık on yıllık bir arama sürecinin ardından, dönemin ABD Başkanı Barack Obama, bin Ladin'in 1 Mayıs 2011'de Pakistan'ın Abbottabad kentinde bulunan kompleksinde Amerikan özel kuvvetleri tarafından öldürüldüğünü açıkladı.[37][38]

Halid Şeyh Muhammed

değiştir
Daha fazla bilgi: Halid Şeyh Muhammed
 
Halid Şeyh Muhammed, 2003'te yakalanmasının ardından

Nisan 2002'de Al Jazeera gazetecisi Yosri Fouda; Halid Şeyh Muhammed'in Remzi bin eş-Şeybe ile birlikte saldırılara karıştığını kabul ettiğini bildirdi.[39][40][41] 2004 tarihli 9/11 Komisyonu raporu, saldırının başmimarı olan Muhammed'in ABD'ye karşı duyduğu düşmanlığın "ABD'nin İsrail'i destekleyen dış politikasıyla olan şiddetli fikir ayrılığı"ndan kaynaklandığını belirledi. Muhammed aynı zamanda 1993 Dünya Ticaret Merkezi saldırısının finansörü ve danışmanlarından biriydi. Saldırının ana sorumlusu olan Remzi Yusuf'un da dayısıydı.[42][43]

Amerikan ve Pakistanlı güvenlik teşkilatları arasında yapılan operasyonel iş birliği sonucunda, Muhammed 1 Mart 2003 tarihinde Pakistan'ın Ravalpindi şehrinde tutuklandı.[44][45] Daha sonra CIA gizli hapishanelerinde ve Guantanamo Kampı'nda tutuldu; sorguya çekildi ve waterboarding gibi yöntemlerle işkence edildi.[46][47][48][49] Kampta yapılan duruşmalar sırasında, Muhammed saldırılarla olan bağlantısını tekrar itiraf etti. "İfadesinin hiçbir baskı altında alınmadığını" ve "A'dan Z'ye tüm 11 Eylül operasyonundan sorumlu olduğunu" belirtti.[41][50]

Halid Şeyh Muhammed'in avukatları tarafından 26 Temmuz 2019'da Manhattan Federal Bölge Mahkemesi'ne sunulan bir mektupta, Muhammed'in -idam cezası istenmemesi karşılığında- Suudi Arabistan'ın 11 Eylül saldırılarındaki rolü hakkında ifade vermek ve kurban ailelerine yardım etmek istediği bildirildi.[51][52]

Diğer El-Kaide üyeleri

değiştir

Hava korsanlığıyla ilişkili olan kişileri, operasyonun ayrıntılarına dair sahip oldukları bilgi derecesine göre gruplara ayıran Şeyh Muhammed, yalnızca beş kişinin tüm detaylardan haberdar olduğunu söyledi: Bin Ladin, Şeyh Muhammed, Remzi bin eş-Şeybe, Ebu Turab el-Ürdüni ve Muhammed Atıf.[53] Ebu Turab ve Atıf 2001'de, bin Ladin 2011'de öldürüldüğünden; Şeyh Muhammed ve bin eş-Şeybe'nin ise yargılama süreçleri hâlâ sona ermediğinden dolayı bugüne kadar saldırılar için yalnızca ikincil derecede önemli kişiler yargılanmıştır.

26 Eylül 2005'te İspanya Yüksek Mahkemesi, Ebu Dahdahı'ı 11 Eylül saldırılarına yardım etmek ve el-Kaide üyesi olmaktan 27 yıl hapis cezasına çarptırdı. Bununla birlikte 17 örgüt üyesi daha altı ila on bir yıl arasında hapis cezasına çarptırıldı.[54][55][56] 16 Şubat 2006'da, Ebu Dahdah'ın saldırılarla olan ilgisinin kanıtlanmadığı gerekçesiyle cezası on iki yıla indirildi.[57]

2006'da Zacarias Moussaoui, yirminci hava korsanı olduğu düşünülen örgüt üyelerinden biri,[58][59] 11 Eylül saldırılarındaki rolü gerekçesiyle ömür boyu hapisle cezalandırıldı.[60] Moussaoui, bugüne kadar 11 Eylül saldırılarından dolayı bir ABD mahkemesinde mahkûm edilen tek kişi oldu.[61] Muhammed Atta ile Hamburg kentinde bağlantı kurduğu tespit edilen Münir el-Mutasaddık ise, hava korsanlarının hazırlanmasına yardım ettiği gerekçesiyle Almanya'da 15 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Ekim 2018'de serbest bırakıldı ve Almanya'dan sınır dışı edildi.[62]

Almanya'daki Hamburg hücresinde, ileride 11 Eylül Saldırıları için kilit rol oynayacak bir grup radikal öğrenci bulunuyordu.[63] Muhammed Atta, Remzi bin eş-Şeybe, Ziyad Cerrah ve Mervan eş-Şehhi de el-Kaide'nin Hamburg hücresinin üyeleri arasındaydı.[64]

Planlama

değiştir

Saldırılar, bunu ilk olarak 1996'da Usame bin Ladin'e sunan Halid Şeyh Muhammed tarafından tasarlandı.[65] O zamanlar, bin Ladin ve El Kaide, Sudan'dan Afganistan'a yeni taşınmış olan bir geçiş dönemindeydi.[66] 1998 Afrika büyükelçiliği bombalamaları ve bin Ladin'in Şubat 1998 fetvası, El Kaide'nin terör operasyonunda bir dönüm noktası oldu,[67] bin Ladin Amerika Birleşik Devletleri'ne saldırmaya niyetlendi.

1998'in sonlarında veya 1999'un başlarında bin Ladin, Muhammed'e komployu organize etmesi için onay verdi.[68] Muhammed, bin Ladin ve bin Ladin'in yardımcısı Muhammed Atef, 1999'un başlarında bir dizi toplantı yaptı.[69] Atef, hedef seçimleri ve hava korsanları için seyahat ayarlamaya yardım dahil olmak üzere operasyonel destek sağladı.[66] Bin Ladin, Los Angeles'taki ABD Bankası Kulesi gibi potansiyel hedefleri zaman yetersizliğinden reddederek Muhammed'i reddetti.[70][71]

Bin Ladin liderlik ve mali destek sağladı ve katılımcıların seçiminde yer aldı. Başlangıçta, her ikisi de Bosna'da savaşmış deneyimli cihatçılar olan Nawaf al-Hazmi ve Khalid al-Mihdhar'ı seçti.[72] Hazmi ve Mihdhar, 2000 yılının Ocak ayının ortalarında Amerika Birleşik Devletleri'ne geldiler. 2000 yılının başlarında, Hazmi ve Mihdhar San Diego, Kaliforniya'da uçuş dersleri aldılar, ancak ikisi de çok az İngilizce konuşuyordu; uçuş derslerinde kötü performans gösterdi; ve sonunda ikincil ("kas") korsanları olarak görev yaptı.[73][74]

1999'un sonlarında Almanya'nın Hamburg kentinden bir grup adam Afganistan'a geldi. Grup Muhammed Atta, Mervan eş-Şehhi ; Ziyad Carrah ; ve Remzi bin eş-Şeybe'yi içeriyordu.[75] Bin Ladin bunları eğitimli oldukları, İngilizce konuşabildikleri ve Batı'da yaşama deneyimine sahip oldukları için seçti.[76] Yeni askerler rutin olarak özel beceriler açısından incelendi ve sonuç olarak El Kaide liderleri, Hani Hanjour'un zaten bir ticari pilot lisansına sahip olduğunu keşfetti.[77] Muhammed daha sonra, hava korsanlarına restoranlarda nasıl yemek sipariş edeceklerini ve Batılı giysiler giymeyi öğreterek uyum sağlamalarına yardım ettiğini söyledi.[78]

Hanjour, Hazmi'ye katılarak 8 Aralık 2000'de San Diego'ya geldi.[79] Kısa süre sonra Hanjour'un tazeleme eğitimi aldığı Arizona'ya gittiler.[79] Mervan eş-Şehhi 2000 Mayıs sonunda geldi, Atta 3 Haziran 2000'de ve Cerrah 27 Haziran 2000'de geldi.[79] Bin al-Shibh birkaç kez vize başvurusunda bulundu Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti, ancak bir Yemenli olarak vizesini uzatacağı endişesiyle reddedildi.[79] Bin al-Shibh, Hamburg'da kaldı ve Atta ile Muhammed arasında koordinasyonu sağladı.[79] Üç Hamburg hücre üyesinin hepsi de Güney Florida'da pilot eğitimi aldı.[79]

2001 baharında, ikincil hava korsanları Amerika Birleşik Devletleri'ne gelmeye başladı.[80] Temmuz 2001'de Atta, nihai hedef seçimi de dahil olmak üzere komplonun ayrıntılarını koordine ettikleri İspanya'da bin al-Shibh ile bir araya geldi. Bin al-Shibh, bin Ladin'in saldırıların bir an önce gerçekleştirilmesi isteğini de aktardı.[81] Hava korsanlarından bazıları, aile üyeleri olan veya giriş kazanmak için sahte pasaportlar kullanan yozlaşmış Suudi yetkililerden pasaport aldı.[82]

Saldırı

değiştir
Ana madde: American Airlines Flight 11
 
Yatay şema
 
Dikey şema
 
Pentagon'un saldırılarda hasarlanan 14. bölümü. Hasarın kaynağı ile ilgili Amerika Birleşik Devletleri resmî kaynakları bir uçağın çarptığını belirtmektedir
 
United Airlines Uçuş 93'ün enkazından olduğu söylenen bir parça (Gövde kanatlar vs. ait bir iz bulunamamıştır.)

Yerel zamanla 08:46:30'da Amerikan Hava Yolları'na ait kaçırılan bir yolcu uçağı Dünya Ticaret Merkezi Kuzey Kulesi 94.-98. katları arasına kulenin kuzey tarafından çarptı. Bina çarpmadan 102 dakika (1 saat 42 dakika) sonra yıkıldı.

Yerel zamanla 09:02:59'da ikinci bir uçak Dünya Ticaret Merkezi güney Kulesi 77.-85. katları arasına kulenin güney tarafından çarptı. Bina çarpmadan 56 dakika sonra yıkıldı.

Yerel zamanla 10:03:11'de Washington, DC'nin 240 km (150mil) kuzey batısına, Shanksville, Pensilvanya kırsalında dördüncü bir uçağın düştüğü açıklandı. Olay yerinde büyük bir uçak enkazına rastlanmadığı söylentileri dolaştı. Resmî makamlarca uçak enkazının olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca birçok uçak parçaları da bulunmuştur.

ABD hükûmetinin açıklamalarına göre olaylar şöyle gelişti: 11 Eylül 2001 Salı günü ABD’de dört yolcu uçağının ikisi New York'taki Dünya Ticaret Merkezi gökdelenlerine, bir diğeri Washington D.C.'de Pentagon’a çarptı. Sonuncu uçak ise yolcular ve uçağı kaçıranlar arasındaki mücadeleden sonra 150 mil uzakta, Pensilvanya kırsalında düştü.[83]

Dünya Ticaret Merkezi kulelerine çarpan uçaktaki eylemcilerden birinin pasaportu uçağın kuleye çarpmasından sonra aşağıya fırlamış ve bölgedeki bir polis tarafından bulunmuştur. Eylemcilerin havaalanına gelirken kullandıkları ve havaalanının otoparkına bıraktıkları araçta uçak kullanım kılavuzu bulunmuştur. Amerikan hükümetinin araştırmasına ve 11 Eylül Komisyon Raporu'na göre yolcu uçakları Usame bin Ladin'in lideri olduğu El-Kaide örgütünün 19 üyesi tarafından kaçırıldı ve eylem gerçekleştirildi.

Kayıplar

değiştir
 
New York'lu bir itfaiyeci Dünya Ticaret Merkezi'nin enkazına inmek için on tane daha kurtarma ekibi çalışanı isterken.

Olaylarda 19 hava korsanı ile uçaklarda ve yerde bulunan 2.974 kişi hayatını kaybettiği açıklanmıştır. Kayıp durumda olan 24 kişinin ise öldüğü varsayılmaktadır.

Hayatını Kaybedenler[84]
New York Dünya Ticaret Merkezi 2.603 kişi öldü, 24 kişi kayıp ilan edildi, öldükleri tahmin ediliyor.[85]
American 11 88[86]
United 175 59[87]
Arlington Pentagon 125[88]
American 77 59[89]
Shanksville United 93 40[90]
Toplam 2.974 kişi öldü, 24 kişi kayıp olarak listeleniyor.

Komplo teorileri

değiştir
Ana madde: 11 Eylül saldırıları ile ilgili komplo teorileri

11 Eylül saldırıları olarak adlandırılan olaylar ile ilgili çeşitli komplo teorileri bulunmaktadır. Kimi iddialara göre 11 Eylül olayları Amerikan hükûmeti ve gizli servisleri tarafından uygulanan bir sahte bayrak operasyonu, Orta Doğu'ya ve Afganistan'a yönelik işgal faaliyetlerini meşrulaştırmak, ülke ve dünya kamuoyunun desteğini almak amacıyla düzenlenmiş senaryolardır. Bu teoriler, herhangi bir somut kanıta dayandırılmamıştır.

Etkileri

değiştir
Ana maddeler: Terörizmle Savaş ve Irak Savaşı

Saldırı, dünya medyası tarafından "medeniyetler çatışması" olarak yorumlandı. 11 Eylül saldırılarını gerekçe gösteren başkan George W. Bush, önce Afganistan, ardından da Irak'ı işgal etti. ABD Başkanı George W. Bush Terörizmle Savaş Kampanyası başlattı ve bu kampanya ile NATO'nun 5. maddesini işletmeye başlattı. Bu Kampanya'da ABD'ye başta Birleşik Krallık olmak üzere birçok ülke destek olmaktadır.

11 Eylül saldırıları sonucu, başta ABD olmak üzere batılı devletlerde Müslümanlara karşı işlenen nefret suçlarında büyük artış görüldü.

Popüler kültürde

değiştir

Saldırılarla ilgili sinema filmleri çekilmeye başlanmıştır. İlk film olan United 93 adlı film 1 Eylül 2006'da vizyona girmiştir. Film kırsal alanda düşen United Airlines adlı şirkete ait 93 sefer sayılı uçağın mürettebat ve yolcularının o gün yaşadıkları dehşeti varsayımlara dayanarak anlatmaktadır. Nicolas Cage'in başrolünde oynadığı 2006 yılı yapımı Dünya Ticaret Merkezi adlı filmde de kuledeki insanları kurtarmaya giderken enkazın altında kalan iki polisin hikâyesi anlatılmıştır. Aynı zamanda "Remember Me" adlı yapıtta da 11 Eylül Saldırısı sonucunda ölen genç rolünü Robert Pattinson oynamıştır.

Ayrıca bakınız

değiştir

Notlar

değiştir
  1. ^ 9/11 olarak da anılır. 9/11 ifadesi, zıt sayısal tarihlendirme kuralını kullanan yerlerde bile, İngilizcede tipik olarak "dokuz, on bir" olarak telaffuz edilir; eğik çizgi telaffuz edilmez.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Bin Laden claims responsibility for 9/11". 21 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2012. 
  2. ^ "Bin Laden Takes Responsibility for 9/11 Attacks in New Tape". 7 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2012. 
  3. ^ "al-Qaeda | History, Meaning, Terrorist Attacks, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  4. ^ Moghadam, Assaf (2008). The Globalization of Martyrdom: Al Qaeda, Salafi Jihad, and the Diffusion of Suicide Attacks. Johns Hopkins University. s. 48. ISBN 978-0-8018-9055-0. 
  5. ^ Livesey, Bruce (25 Ocak 2005). "Special Reports – The Salafist Movement: Al Qaeda's New Front". PBS Frontline. WGBH educational foundation. 28 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2011. Geltzer, Joshua A. (2011). US Counter-Terrorism Strategy and al-Qaeda: Signalling and the Terrorist World-View (Reprint bas.). Routledge. s. 83. ISBN 978-0415664523. 
  6. ^ a b "11 Eylül saldırıları: 2001'de nasıl düzenlendi, kaç kişi öldü, sonrasında ne oldu?". Habertürk. 10 Eylül 2022. 15 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2022. 
  7. ^ a b c "11 Eylül saldırıları: Nasıl düzenlendi, kaç kişi öldü, sonrasında ne oldu?". BBC News Türkçe. 6 Eylül 2021. 15 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2022. 
  8. ^ "CIA'in 'gelişmiş sorgulama tekniklerini' tasarlayan psikolog: 'Bugün olsa yine yapardım'". BBC News Türkçe. 15 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2022. 
  9. ^ a b "Bin Laden Claims Responsibility for 9/11". Fox News (İngilizce). 25 Mart 2015. 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  10. ^ "NASA shuts down in wake of attacks - CNN". web.archive.org. 30 Kasım 2010. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  11. ^ "Emergency Closure - September 11, 2001". www.uspto.gov (İngilizce). 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  12. ^ "The Cost of September 11". www.iags.org. 27 Nisan 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  13. ^ "Worst Terrorist Attacks In World History". WorldAtlas (İngilizce). 25 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  14. ^ "Incidents resulting in the deaths of 8 or more firefighters | NFPA". www.nfpa.org. 28 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  15. ^ Editors, Popular Mechanics (9 Eylül 2020). "Debunking the 9/11 Myths: Special Report - The World Trade Center". Popular Mechanics (İngilizce). 13 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  16. ^ "9/11 destruction "controlled demolition" — fact or fiction? - constructconnect.com". Daily Commercial News (İngilizce). 24 Kasım 2017. 30 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  17. ^ "The biggest 9/11 conspiracy theories debunked". Sky HISTORY TV channel (İngilizce). 27 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  18. ^ "Did a Plane Hit the Pentagon?". web.archive.org. 15 Mart 2013. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2021. 
  19. ^ a b "Osama bin Laden | Biography, al-Qaeda, Terrorist Attacks, Death, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021. 
  20. ^ Staff, Reuters (6 Mayıs 2011). "Timeline: Osama bin Laden, his life and death". Reuters (İngilizce). 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021. 
  21. ^ "Investigators Seek To Break Up Al-Qaeda's Financial Structure | Office of Justice Programs". www.ojp.gov. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  22. ^ "Online NewsHour: Bin Laden's Fatwa". web.archive.org. 31 Ekim 2001. 23 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021. 
  23. ^ Tierney, Dominic (23 Ağustos 2016). "Al-Qaeda Has Been at War With the United States for 20 Years". The Atlantic (İngilizce). 24 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021. 
  24. ^ Lewis, Bernard (18 Ocak 2012). "License to Kill: Usama bin Ladin's Declaration of Jihad" (İngilizce). ISSN 0015-7120. 28 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021. 
  25. ^ Scheuer, Michael (2002). Through Our Enemies' Eyes: Osama Bin Laden, Radical Islam, and the Future of America (İngilizce). Potomac Books, Inc. ISBN 978-1-57488-552-1. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  26. ^ "Pakistan inquiry orders Bin Laden family to remain". BBC News (İngilizce). 6 Temmuz 2011. 30 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021. 
  27. ^ "Al Jazeera English - Archive - Full Transcript Of Bin Ladin's Speech". web.archive.org. 13 Haziran 2007. 4 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021. 
  28. ^ "CNN.com - Bin Laden on tape: Attacks 'benefited Islam greatly' - December 14, 2001". web.archive.org. 27 Aralık 2007. 23 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021. 
  29. ^ "Transcript: Bin Laden video excerpts" (İngilizce). 27 Aralık 2001. 27 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  30. ^ News, A. B. C. "Video 10/29/04: Osama Bin Laden Video Message". ABC News (İngilizce). 27 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  31. ^ "Full transcript of bin Ladin's speech". www.aljazeera.com (İngilizce). 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  32. ^ News, A. B. C. "Osama Bin Laden Is Dead -- Where Are the Other 9/11 Perpetrators?". ABC News (İngilizce). 4 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  33. ^ "Bin Laden 9/11 planning video aired - World - CBC News". web.archive.org. 30 Eylül 2013. 30 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  34. ^ "Timeline: the Osama bin Laden tapes | Special reports | guardian.co.uk". www.theguardian.com. 30 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  35. ^ "How Osama Cracked FBI's Top 10". web.archive.org. 26 Mayıs 2008. 26 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  36. ^ "456. Usama Bin Laden". Federal Bureau of Investigation (İngilizce). 4 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  37. ^ Baker, Peter; Cooper, Helene; Mazzetti, Mark (2 Mayıs 2011). "Bin Laden Is Dead, Obama Says". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 5 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  38. ^ "May 1, 2011: President Obama Announces Bin Laden's Death". NBC News (İngilizce). 3 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021. 
  39. ^ "'We left out nuclear targets, for now' | The Guardian | Guardian Unlimited". web.archive.org. 23 Ocak 2008. 23 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
  40. ^ "Alleged 9/11 mastermind wants to confess to plot". www.telegraph.co.uk. 9 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
  41. ^ a b "September 11 suspect 'confesses'". www.aljazeera.com (İngilizce). 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
  42. ^ https://www.washingtontimes.com, The Washington Times. "White House power grabs". The Washington Times (İngilizce). 29 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
  43. ^ "Khalid Sheikh Mohammed Terror Indictment Unsealed, Dismissed - Businessweek". web.archive.org. 17 Nisan 2011. 23 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2021. 
  44. ^ "The Capture Of Khalid Sheikh Mohammad". rusi.org (İngilizce). 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  45. ^ "Khalid Sheikh Mohammed: How '9/11 mastermind' slipped through FBI's fingers". BBC News (İngilizce). 5 Eylül 2021. 12 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  46. ^ "Trial of alleged 9/11 mastermind resumes in Guantanamo". euronews (İngilizce). 7 Eylül 2021. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  47. ^ Shannon, Elaine; Weisskopf, Michael (24 Mart 2003). "Breaking News, Analysis, Politics, Blogs, News Photos, Video, Tech Reviews". Time (İngilizce). ISSN 0040-781X. 27 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  48. ^ "US judge orders CIA to turn over 'torture' memo-ACLU". Reuters (İngilizce). 8 Mayıs 2008. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  49. ^ intelligence, Ken DilanianKen Dilanian is a correspondent covering; Unit, national security for the NBC News Investigative. "20 years later, 9/11's mastermind still awaits trial at Guantanamo". NBC News (İngilizce). 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  50. ^ "Key 9/11 suspect 'admits guilt'" (İngilizce). 15 Mart 2007. 7 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  51. ^ "11 Eylül'ün faili Suudi Arabistan'a karşı işbirliği yapabilir". TRT Haber. 31 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  52. ^ Breuninger, Dan Mangan,Kevin (29 Temmuz 2019). "Khalid Sheikh Mohammed could help 9/11 families in Saudi Arabia lawsuit if death penalty dropped: Letter". CNBC (İngilizce). 29 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2021. 
  53. ^ Virginia, United States District Court Eastern District of (8 Aralık 2020). Substitution for the Testimony of Khalid Sheikh Mohammed (İngilizce). Good Press. 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  54. ^ "Spain jails 18 al-Qaeda operatives". The Age (İngilizce). 27 Eylül 2005. 17 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  55. ^ Welle (www.dw.com), Deutsche. "11 Eylül davasından karar çıktı | DW | 26.09.2005". DW.COM. 26 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  56. ^ "BBC Turkish | Avrupa | 11 Eylül zanlılarına hapis cezası". www.bbc.co.uk. 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  57. ^ Irujo, José María (23 Mayıs 2013). "US officials turn up pressure to control Al Qaeda's chief in Spain". EL PAÍS English Edition (İngilizce). 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  58. ^ "Sept. 11 convict now says he renounces terrorism, bin Laden". AP NEWS (İngilizce). 20 Nisan 2021. 29 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  59. ^ Press, Associated (17 Kasım 2014). "Man known as 9/11 attack '20th hijacker' seeks to testify in terrorism lawsuits". the Guardian (İngilizce). 17 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  60. ^ Virginia, Associated Press in Alexandria (20 Mayıs 2020). "Only man convicted over 9/11 says he is renouncing terrorism and Bin Laden". the Guardian (İngilizce). 20 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  61. ^ Press, Matthew Barakat, The Associated (20 Mayıs 2020). "The only person convicted in Sept. 11 attacks now says he renounces terrorism, Osama bin Laden". Military Times (İngilizce). 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  62. ^ Chibber, Kabir. "One of the few men convicted over the Sept. 11 attacks is free". Quartz (İngilizce). 17 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  63. ^ "The Hamburg connection" (İngilizce). 19 Ağustos 2005. 30 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  64. ^ "National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States". www.9-11commission.gov. 1 Eylül 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2021. 
  65. ^ "Suspect 'reveals 9/11 planning'" (İngilizce). 22 Eylül 2003. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  66. ^ a b "5". 9/11 Komisyon Raporu. 2004. 
  67. ^ 9/11 Komisyon Raporu. 2004. s. 67. 
  68. ^ 9/11 Komisyon Raporu. 2004. s. 149. 
  69. ^ 9/11 Komisyon Raporu. 2004. s. 155. 
  70. ^ Lichtblau, Eric (20 Mart 2003). "THREATS AND RESPONSES: THE PLOT; Bin Laden Chose 9/11 Targets, Al Qaeda Leader Says". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  71. ^ Wright, Lawrence (2006). The looming tower : Al-Qaeda and the road to 9/11. Internet Archive. New York : Knopf. s. 308. ISBN 978-0-375-41486-2. 
  72. ^ Bergen, Peter L. (20 Ocak 2006). The Osama bin Laden I Know: An Oral History of al Qaeda's Leader (İngilizce). Simon and Schuster. ISBN 978-0-7432-9592-5. 30 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  73. ^ Wright, Lawrence (2006). The looming tower : Al-Qaeda and the road to 9/11. Internet Archive. New York : Knopf. s. 309-15. ISBN 978-0-375-41486-2. 
  74. ^ McDermott (2005). s. 191-92. 
  75. ^ Frantz, This article was reported by Douglas; Jr, Don van Natta; Johnston, David; Bernstein, Richard; Bernstein, Was Written By Mr (10 Eylül 2002). "THREATS AND RESPONSES: PIECES OF A PUZZLE; On Plotters' Path to U.S., A Stop at bin Laden Camp". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 9 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  76. ^ Wright, Lawrence (2006). The looming tower : Al-Qaeda and the road to 9/11. Internet Archive. New York : Knopf. s. 304-307. ISBN 978-0-375-41486-2. 
  77. ^ Wright, Lawrence (2006). The looming tower : Al-Qaeda and the road to 9/11. Internet Archive. New York : Knopf. s. 302. ISBN 978-0-375-41486-2. 
  78. ^ Jessee, Devin D. (1 Eylül 2006). "Tactical Means, Strategic Ends: Al Qaeda's Use of Denial and Deception". Terrorism and Political Violence. 18 (3): 367-388. doi:10.1080/09546550600751941. ISSN 0954-6553. 
  79. ^ a b c d e f "11 Eylül komisyonu personel beyannamesi No. 16" (PDF). 23 Eylül 2004 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  80. ^ "11 Eylül ve Terör Gezisi Üzerine Personel Monografisi" (PDF). 23 Eylül 2004 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  81. ^ Irujo, José María (21 Mart 2004). "Atta recibió en Tarragona joyas para que los miembros del 'comando' del 11-S se hiciesen pasar por ricos saudíes". El País (İspanyolca). ISSN 1134-6582. 4 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  82. ^ "11 Eylül Korsanlarının Amerika Birleşik Devletleri Personel Bildirimi No. 1'e Girişi" (PDF). 21 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2023. 
  83. ^ "CNN resmi sitesi". 8 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Eylül 2007. 
  84. ^ Uçakları kaçıran hava korsanları hariç
  85. ^ "2006 9/11 Death Toll". CNN. 26 Nisan 2006. 14 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 
  86. ^ "American Airlines Flight 11". CNN. 26 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 
  87. ^ "United Airlines Flight 175". CNN. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 
  88. ^ "American Airlines Flight 77". CNN. 17 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 
  89. ^ "American Airlines Flight 77". CNN. 2 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 
  90. ^ Roddy, Dennis B. (28 Ekim 2001). "Flight 93: Forty lives, one destiny". Pittsburgh Post-Gazette. 30 Kasım 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2006. 

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta 11 Eylül saldırıları ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=11_Eylül_saldırıları&oldid=34225163" sayfasından alınmıştır