1965 Türkiye genel seçimleri
1965 Türkiye genel seçimleri, 10 Ekim 1965 tarihinde yapılan bu genel seçimler ile TBMM 13. dönem milletvekilleri seçildi. İlk kez Millî bakiye sisteminin uygulandığı bu seçimlerde, Türkiye tarihinde ilk defa bir sosyalist parti olan Türkiye İşçi Partisi milletvekili çıkararak meclise girdi.
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Türkiye Büyük Millet Meclisinin 450 sandalyesi için Çoğunluk için gereken 226 sandalye | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kayıtlı | 13.679.753 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Katılım | %71,3 ( 10,1) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Her seçim bölgesinden birinci çıkan partiye göre seçim sonuçlarını gösteren harita | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg) Seçimden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin sandalye dağılımı | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Seçim öncesi
değiştir28 Kasım 1964'te yapılan genel kongrede Adalet Partisi Genel Başkanlığına seçilen Süleyman Demirel hızlı bir muhalefete başladı. Meclisteki diğer partilerle anlaşarak İsmet İnönü'nün bağımsızlarla kurduğu azınlık hükûmetini düşürmeyi başardı. 13 Şubat 1965'te, 1961 Kasım'ından itibaren dört senede art arda üç ayrı hükûmet kuran İnönü'nün başkanı olduğu 28. Hükümet'in TBMM'ye sunduğu 1965 mali yılı bütçe tasarısı, yapılan oylama sonucunda 197'ye karşılık 225 oyla reddedildi. İnönü oylamanın neticesinin açıklanmasından hemen sonra istifa etti.[1] İnönü'nün istifasından sonra liderlerle bir araya gelen Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel tarafsız bir başbakan aradı ve görevi o sırada Kayseri'den bağımsız senatör olan Suat Hayri Ürgüplü'ye verdi. Ürgüplü'nün başkanlığında, Adalet, Yeni Türkiye, Cumhuriyetçi Köylü Millet ve Millet partilerinin katılımıyla kurulan koalisyon hükûmetinde, Adalet Partisinin yeni genel başkanı Demirel başbakan yardımıcısı oldu.[2] Ürgüplü hükûmeti seçimlere kadar görevde kaldı.
Seçim sistemi
değiştir1965 yılının başlarında, Adalet Partisi'nin muhalefet etmesine rağmen, CHP ve meclisteki diğer partilerin iş birliği ile partilerin seçimlerde aldıkları oy oranlarıyla TBMM'de kazandıkları sandalye sayılarının oranlarının birbirine çok yakın olmasını sağlayacak Millî bakiye sistemi getirildi.[3] 306 sayılı Milletvekili Seçim Kanunu'nun 32. maddesinde yapılan değişiklik ile seçim çevresi barajı kaldırıldı ve 1965 seçimleri milli bakiye sistemi ile yapıldı.[4]
Her seçim çevresindeki artık oyların ülke düzeyinde değerlendirilmesi amacıyla geliştirilmiş millî bakiye sistemine göre her seçim çevresindeki geçerli oylar toplamı, o seçim çevresinin çıkaracağı milletvekili sayısına bölünerek “seçim sayısı” bulunur. Her parti listesinin aldığı geçerli oy sayısında “seçim sayısı” ne kadar varsa, o parti o seçim çevresinde o kadar milletvekilliği kazanmış olur. Her partiye ait geriye kalan geçerli oylar, seçimin yapıldığı bütün seçim çevrelerini içine alan “millî seçim çevresi” içerisinde toplanır. Bu toplam, seçim çevrelerinde açık kalan milletvekilliklerinin toplamına bölünerek “millî seçim sayısı” bulunur. Yani, artık oylar boşta kalan sandalye sayısına bölünür. Daha sonra her partinin millî seçim çevresi içindeki geçerli oy toplamı millî seçim sayısına bölünür ve bu sayıya göre milletvekillikleri bölüştürülür. Bu işlem sonucunda yine doldurulamamış milletvekillikleri kalırsa; bunlar, partiler arasında boş kalan geçerli oyların büyüklük sırasına göre partiler arasında bölüştürülür. Milli Bakiye sistemi, seçmenlerin verdikleri oylar seçim çevrelerinde etkili olmasa dahi ülke genelinde etkili olacağı için, küçük partilerin de temsil oranını artıran bir sistemdir. Cumhuriyet tarihinde milli bakiye sistemi ile yapılan tek seçim 1965 seçimleridir.[4]
Seçim süreci
değiştir1961 Anayasası'nda Millet Meclisi seçimlerinin «dört yılda bir», ara seçimlerinin «her iki yılda bir Cumhuriyet Senatosu seçimiyle birlikte» yapılması öngörüldüğü için TBMM 13. dönem milletvekilliği seçimi 10 Ekim 1965'te düzenlendi. Seçim takivimi 3 Ağustos tarihinde başladı.
1965 seçimlerine gidilirken Cumhuriyet Halk Partisi siyasal yelpazedeki yerini 'ortanın solu' ifadesi ile tanımlayarak Türkiye İşçi Partisi'ne kayabilecek tabanını korumaya çalıştı. Adalet Partisi, “heyecanlı anti-komünizm sloganlarına dayanan” bir seçim kampanyası yürüttü.[5]
Milli bakiye sistemi bir partinin çoğunluk elde etmesine çok az ihtimal vermesine karşın 10 Ekim 1965'te yapılan seçimlerde AP, diğer sağ partilerin -özellikle de kendisi gibi Demokrat Parti'nin mirasçısı olan Yeni Türkiye Partisi'nin- tabanlarını eritip yüzde 53 oy ve 240 milletvekili ile tek başına iktidar olmayı başardı. CHP yüzde 28,7 oy ile 134 milletvekili, MP yüzde 6 oy ile 31 milletvekili, YTP yüzde 3,7 oy ile 19 milletvekili, TİP yüzde 2,9 oy ile 15 milletvekili, CKMP yüzde 2.2 oy ile 11 milletvekili kazandı.
Cumhuriyet döneminde Meclise girebilen ilk sosyalist parti olan Türkiye İşçi Partisi (TİP), 54 ilde, yüzde 3'le 15 milletvekili kazanarak Mecliste grup kurdu.
Demirel 27 Ekim 1965'te, 27 Mayıs darbesinden (1960) sonraki ilk tek parti hükûmetini kurarak Türkiye'nin 12. başbakanı oldu.
Adalet Partisi'nin çoğunlukta olduğu mecliste, 1968 yılında Seçim Kanunu değiştirilerek D'Hondt yöntemi geri getirildi.[3]
Sonuçlar
değiştir1965 genel seçimlerinin sonuçları:[6]
| Toplam Sandık | |
| Toplam Seçmen | 13.679.753 |
| Toplam Kullanılan Oy | 9.748.678 |
| Toplam Geçerli Oy | 9.307.563 |
| Katılım Oranı (%) | 71,3 |
| Milletvekili Sayısı | 450 |
| Parti | Genel Başkan | Oy | % | +/– | Sandalye | +/– | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adalet Partisi | Süleyman Demirel | 4.921.235 | 52,9 |  18,1 |
240 | 82
| |
| Cumhuriyet Halk Partisi | İsmet İnönü | 2.675.785 | 28,8 | 8,0 |
134 | 39
| |
| Millet Partisi | Osman Bölükbaşı | 582.704 | 6,3 | — | 31 | — | |
| Yeni Türkiye Partisi | Ekrem Alican | 346.514 | 3,7 | 10,0 |
19 | 46
| |
| Bağımsızlar | 296.528 | 3,2 | 2,4 |
1 | 1
| ||
| Türkiye İşçi Partisi | Mehmet Ali Aybar | 276.101 | 3,0 | — | 14 | — | |
| Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi | Alparslan Türkeş | 208.696 | 2,2 | 11,7 |
11 | 43
| |
| Toplam | 9.307.563 | 100 | 450 | ||||
İllere göre seçim sonuçları
değiştirİllere göre 10 Ekim 1965 genel seçim sonuçları;[7]
| İl | Mv Sayısı | AP | % | CHP | % | MP | % | YTP | % | Diğerleri | % | Toplam |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adana | 12 | 133.799 | 53,9 | 88.229 | 35,6 | 8.628 | 3,5 | 3.289 | 1,3 | 14.063 | 5,7 | 248.008 |
| Adıyaman | 4 | 29.309 | 41,8 | 18.711 | 26,7 | - | - | 8.437 | 12,0 | 13.675 | 19,5 | 70.132 |
| Afyon | 7 | 91.565 | 62,3 | 27.206 | 18,5 | 16.828 | 11,5 | 2.727 | 1,9 | 8.632 | 5,8 | 146.958 |
| Ağrı | 3 | 14.746 | 20,9 | 13.173 | 18,6 | 670 | 0,9 | 30.270 | 42,8 | 11.819 | 16,7 | 70.678 |
| Amasya | 4 | 38.687 | 42,4 | 18.743 | 20,6 | 19.715 | 21,6 | - | - | 13.996 | 15,3 | 91.141 |
| Ankara | 21 | 218.821 | 46,5 | 141.919 | 30,2 | 66.813 | 14,2 | 7.325 | 1,6 | 35.418 | 7,4 | 470.296 |
| Antalya | 7 | 92.690 | 66,6 | 35.808 | 25,7 | 4.162 | 3,0 | - | - | 6.553 | 4,7 | 139.213 |
| Artvin | 3 | 36.983 | 60,8 | 23.375 | 38,5 | - | - | - | - | 429 | 0,7 | 60.787 |
| Aydın | 8 | 130.247 | 72,3 | 37.771 | 21,0 | 5.408 | 3,0 | - | - | 6.733 | 3,7 | 180.159 |
| Balıkesir | 11 | 152.847 | 62,9 | 69.040 | 28,4 | 8.406 | 3,5 | 2.855 | 1,2 | 9.986 | 4,1 | 243.134 |
| Bilecik | 2 | 29.793 | 56,9 | 16.315 | 31,2 | 2.526 | 4,8 | - | - | 3.716 | 7,1 | 52.350 |
| Bingöl | 2 | 9.866 | 25,3 | 13.942 | 35,7 | 1.476 | 3,8 | 12.079 | 30,9 | 1.709 | 4,4 | 39.072 |
| Bitlis | 2 | 18.644 | 49,2 | 6.608 | 17,4 | 532 | 1,4 | 3.955 | 10,4 | 8.139 | 21,5 | 37.878 |
| Bolu | 6 | 79.537 | 59,3 | 29.921 | 22,3 | 11.265 | 8,4 | 7.806 | 5,8 | 5.700 | 4,2 | 134.229 |
| Burdur | 3 | 26.944 | 52,1 | 18.975 | 36,7 | - | - | 2.147 | 4,1 | 3.695 | 7,1 | 51.761 |
| Bursa | 11 | 189.515 | 68,6 | 63.891 | 23,1 | 8.589 | 3,1 | 2.525 | 0,9 | 11.866 | 4,3 | 276.386 |
| Çanakkale | 5 | 75.863 | 63,4 | 32.099 | 26,8 | 5.067 | 4,2 | - | - | 6.661 | 5,6 | 119.690 |
| Çankırı | 4 | 44.151 | 56,4 | 12.546 | 16,0 | 15.603 | 19,9 | - | - | 5.963 | 7,7 | 78.263 |
| Çorum | 7 | 73.486 | 50,7 | 35.066 | 24,2 | 18.456 | 12,7 | 9.899 | 6,8 | 8.013 | 5,6 | 144.920 |
| Denizli | 7 | 86.887 | 61,2 | 44.929 | 31,6 | 4.391 | 3,1 | 2.248 | 1,6 | 3.523 | 2,5 | 141.978 |
| Diyarbakır | 7 | 31.936 | 28,8 | 25.695 | 23,2 | 1.867 | 1,7 | 25.599 | 23,1 | 25.659 | 23,1 | 110.756 |
| Edirne | 4 | 53.736 | 56,4 | 29.180 | 30,6 | 6.309 | 6,6 | 1.489 | 1,6 | 4.621 | 4,8 | 95.335 |
| Elazığ | 5 | 38.111 | 48,6 | 31.014 | 39,6 | - | - | 3.147 | 4,0 | 6.068 | 7,8 | 78.340 |
| Erzincan | 4 | 31.013 | 43,8 | 20.389 | 28,8 | - | - | 2.774 | 3,9 | 16.690 | 23,5 | 70.866 |
| Erzurum | 9 | 95.875 | 55,8 | 43.854 | 25,5 | 13.265 | 7,7 | 10.197 | 5,9 | 8.591 | 5,0 | 171.782 |
| Eskişehir | 6 | 81.711 | 59,6 | 36.873 | 26,9 | 8.636 | 6,3 | 2.632 | 1,9 | 7.334 | 5,3 | 137.186 |
| Gaziantep | 7 | 76.799 | 51,7 | 56.133 | 37,8 | 3.788 | 2,6 | 4.412 | 3,0 | 7.350 | 4,9 | 148.482 |
| Giresun | 6 | 71.686 | 54,9 | 39.780 | 30,5 | 6.869 | 5,3 | 6.590 | 5,1 | 5.523 | 4,2 | 130.448 |
| Gümüşhane | 4 | 32.983 | 41,1 | 23.011 | 28,6 | - | - | 5.706 | 7,1 | 18.619 | 23,2 | 80.319 |
| Hakkâri | 1 | 1.373 | 5,5 | 9.338 | 37,5 | 253 | 1,0 | 13.710 | 55,1 | 205 | 0,8 | 24.879 |
| Hatay | 7 | 66.956 | 57,5 | 36.342 | 31,2 | 2.376 | 2,0 | 3.731 | 3,2 | 7.083 | 2,5 | 116.488 |
| Isparta | 4 | 48.868 | 63,8 | 17.640 | 23,0 | - | - | 10.086 | 13,2 | - | - | 76.594 |
| İçel | 7 | 89.569 | 59,5 | 48.358 | 32,2 | 6.265 | 4,2 | 1.950 | 1,3 | 4.271 | 2,8 | 150.413 |
| İstanbul | 31 | 331.447 | 53,2 | 185.479 | 29,7 | 30.471 | 4,9 | 5.781 | 0,9 | 70.358 | 11,3 | 623.536 |
| İzmir | 17 | 251.189 | 62,2 | 120.337 | 29,8 | 11.461 | 2,8 | - | - | 20.961 | 5,2 | 403.948 |
| Kars | 9 | 58.361 | 37,3 | 53.706 | 34,3 | 4.519 | 2,9 | 15.169 | 9,7 | 24.626 | 15,8 | 156.381 |
| Kastamonu | 7 | 90.738 | 61,5 | 29.315 | 19,9 | 14.385 | 9,7 | 4.888 | 3,3 | 8.246 | 5,6 | 147.572 |
| Kayseri | 8 | 91.769 | 54,3 | 58.025 | 34,3 | 10.530 | 6,2 | - | - | 8.796 | 5,2 | 169.120 |
| Kırklareli | 4 | 53.104 | 60,6 | 27.123 | 31,0 | 3.541 | 4,0 | - | - | 3.838 | 4,4 | 87.606 |
| Kırşehir | 3 | 14.074 | 24,9 | 10.912 | 19,3 | 28.766 | 50,8 | - | - | 2.830 | 5,0 | 56.582 |
| Kocaeli | 5 | 58.931 | 55,5 | 31.622 | 29,8 | 9.192 | 8,7 | 1.315 | 1,2 | 5.136 | 4,8 | 106.196 |
| Konya | 16 | 169.612 | 54,2 | 78.308 | 25,0 | 29.389 | 9,4 | 4.967 | 1,6 | 30.851 | 9,9 | 313.127 |
| Kütahya | 6 | 81.850 | 63,7 | 25.059 | 19,5 | 14.187 | 11,0 | 3.019 | 2,3 | 4.418 | 3,5 | 128.533 |
| Malatya | 6 | 38.350 | 31,0 | 63.310 | 51,2 | 4.352 | 3,5 | 3.530 | 2,9 | 14.049 | 11,4 | 123.591 |
| Manisa | 11 | 160.713 | 65,2 | 61.760 | 25,1 | 15.553 | 6,3 | - | - | 8.468 | 3,4 | 246.494 |
| Maraş | 6 | 55.640 | 48,2 | 27.609 | 23,9 | 11.329 | 9,8 | 4.099 | 3,5 | 16.854 | 14,6 | 115.531 |
| Mardin | 6 | 26.828 | 22,6 | 26.611 | 22,5 | - | - | 14.567 | 12,3 | 50.439 | 42,6 | 118.445 |
| Muğla | 5 | 67.805 | 61,9 | 35.586 | 32,5 | - | - | - | - | 6.080 | 5,5 | 109.471 |
| Muş | 3 | 10.149 | 18,3 | 10.615 | 19,1 | 4.418 | 8,0 | 7.568 | 13,6 | 22.728 | 41,0 | 55.478 |
| Nevşehir | 3 | 28.660 | 47,3 | 15.497 | 25,6 | 16.408 | 27,1 | - | - | - | - | 60.565 |
| Niğde | 5 | 47.080 | 45,6 | 26.228 | 25,4 | 11.135 | 10,8 | 4.362 | 4,2 | 14.423 | 14,0 | 103.228 |
| Ordu | 8 | 79.845 | 53,2 | 54.275 | 36,2 | - | - | 5.783 | 3,8 | 10.191 | 6,8 | 150.094 |
| Rize | 4 | 51.530 | 62,3 | 18.692 | 22,6 | 7.883 | 9,5 | 1.608 | 1,9 | 3.031 | 3,7 | 82.744 |
| Sakarya | 6 | 71.625 | 57,3 | 26.334 | 21,1 | 8.521 | 6,8 | 13.159 | 10,5 | 5.400 | 4,3 | 125.039 |
| Samsun | 11 | 130.874 | 56,0 | 73.031 | 31,2 | 18.019 | 7,7 | - | - | 11.947 | 5,1 | 233.871 |
| Siirt | 4 | 22.310 | 36,7 | 21.798 | 35,8 | 1.192 | 2,0 | 8.995 | 14,7 | 6.558 | 10,8 | 60.853 |
| Sinop | 4 | 26.742 | 34,7 | 20.763 | 26,9 | 11.660 | 15,1 | - | - | 17.905 | 23,3 | 77.070 |
| Sivas | 11 | 82.060 | 39,4 | 69.172 | 33,2 | 14.683 | 7,1 | 10.318 | 5,0 | 31.805 | 15,2 | 208.038 |
| Tekirdağ | 4 | 54.100 | 58,7 | 30.206 | 32,8 | 3.751 | 4,1 | - | - | 4.003 | 4,4 | 92.060 |
| Tokat | 7 | 75.494 | 50,0 | 55.329 | 36,6 | - | - | 9.974 | 6,6 | 10.298 | 6,8 | 151.095 |
| Trabzon | 9 | 90.380 | 53,8 | 62.789 | 37,4 | 10.747 | 6,4 | - | - | 3.965 | 2,4 | 167.881 |
| Tunceli | 2 | 10.985 | 26,8 | 13.705 | 33,5 | - | - | 8.916 | 21,8 | 7.302 | 17,8 | 40.908 |
| Urfa | 7 | 41.486 | 34,9 | 36.307 | 30,5 | - | - | 10.833 | 9,1 | 30.215 | 25,5 | 118.841 |
| Uşak | 3 | 31.187 | 55,1 | 18.737 | 33,1 | - | - | - | - | 6.641 | 11,7 | 56.565 |
| Van | 4 | 21.585 | 30,2 | 32.276 | 45,2 | - | - | 14.067 | 19,7 | 3.510 | 4,9 | 71.438 |
| Yozgat | 6 | 53.761 | 40,1 | 34.689 | 25,8 | 29.514 | 22,0 | 2.977 | 2,2 | 13.233 | 9,9 | 134.174 |
| Zonguldak | 9 | 145.975 | 65,6 | 54.706 | 24,6 | 8.935 | 4,0 | 3.034 | 1,4 | 9.917 | 4,5 | 222.567 |
| Türkiye | 450 | 4.921.235 | 52,87 | 2.675.785 | 28,75 | 582.704 | 6,26 | 346.514 | 3,72 | 781.325 | 8,4 | 9.307.563 |
Kaynakça
değiştir- ^ "Tarihte Bugün – 13 Şubat". ismetinonu.org.tr. İnönü Vakfı. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
- ^ Murat Bardakçı (6 Ekim 2013). "Obama'ya kepenk indirten bütçe derdi İsmet Paşa'yı başbakanlıktan etmişti". Haberturk.com. 27 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020.
- ^ a b Burak Cop (24 Nisan 2011). "Sosyalistler TBMM'ye nasıl girdi?". NTV.com.tr. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2015.
- ^ a b Abdülkadir Özdemir (2014). "Türkiye'de Çok Partili Dönem'de Seçim Sistemleri ve Siyasal İstikrar" (PDF). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilim Dalı. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2020.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Sahne Demirel'in: 1965 genel seçimleri". Yeni Şafak. 22 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2020.
- ^ 1950 - 1977 Yılları Arası Seçim Çevresine Göre Milletvekili Genel Seçimi Sonuçları 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ysk.gov.tr
- ^ "1950-1977 Yılları Arası Milletvekili Genel Seçimleri". 10 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mayıs 2020.