2001: Bir Uzay Destanı (film)

2001: Bir Uzay Destanı veya Türkçe gösterim adıyla 2001: Uzay Yolu Macerası (İngilizce: 2001: A Space Odyssey), 1968 yılında Stanley Kubrick tarafından yönetilen bilimkurgu filmi. Filmin bilimkurgu yazarı Arthur C. Clarke'ın kısa bir öyküsünden esinlenen senaryosu, Kubrick ve Clarke tarafından kaleme alınmıştır. Film insanın evrimi, teknoloji, yapay zeka tematik unsurlarını işler ve bilimsel gerçekliği, öncü görsel efektleri, provokatif belirsizliği ve bazı yorumculara göre içerdiği gerçeküstü betimleme, geleneksel anlatım teknikleri yerine sessizlik ve asgari düzeydeki karşılıklı konuşmaları ile ün yapmıştır.

2001: Bir Uzay Destanı

2001: A Space Odyssey
Yönetmen	Stanley Kubrick
Yapımcı	Stanley Kubrick
Senarist	Stanley Kubrick Arthur C. Clarke
Oyuncular	Keir Dullea Gary Lockwood William Sylvester Douglas Rain (HAL'ın sesi)
Dağıtıcı	MGM
Yapım yılı	1968
Çıkış tarih(ler)i	2 Nisan 1968 (1968-04-02) (Uptown Theater) 3 Nisan 1968 (1968-04-03) (Amerika Birleşik Devletleri) 15 Mayıs 1968 (1968-05-15) (Birleşik Krallık)
Süre	141 dakika
Ülke	Amerika Birleşik Devletleri Birleşik Krallık
Dil	İngilizce
Bütçe	$10,5-12 milyon
Hasılat	$138-190 milyon
Diğer adları	2001: Bir Uzay Destanı(Türkiye) 2001 Uzay Yolu Macerası (Sinemalarda gösterilen adı)

Gösterildiğinde aldığı çeşitli eleştirilere rağmen, günümüzde 2001: Bir Uzay Destanı eleştirmenler ve izleyiciler tarafından gelmiş geçmiş en iyi filmlerden biri kabul edilmektedir. Dört dalda Oscar'a aday oldu ve görsel efekt Oscar'ını kazandı. 1991 senesinde Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi tarafından "kültürel, tarihi veya estetik açıdan önemli" addedilerek, ABD Ulusal Film Arşivi'ne alındı

Öykü

Giriş bölümü Güneşin Dünya üzerinde yükselişi sırasında, Dünyanın Ay üzerindeki yükselişi ile başlar.

İnsanlığın şafağı

Afrika savanlarındaki görüntüler üzerinde "İnsanlığın Şafağı" başlığı okunur. İnsanların atalarını temsil eden tarih öncesi bir insansı maymun oymağı kurak çölde yaşamaya çalışmaktadır. Yaşadıkları yerde bir gündüz, gizemli bir dikdörtgen dikilitaş belirir ve ürkek insansı maymunlar taşı inceler. Bu karşılaşmadan sonra bir insansı maymun bir yığından kemik aldığında ilk aleti bulur ve diğer kemikleri kırarak onu bir sopa gibi kullanabileceğini keşfeder. Bu insansı maymun artık kısmen dik durmaktadır, oymağına su birikintisini savunmada liderlik eder, yeni silahını kullanarak bir düşman insansı maymunu sopalayarak öldürür. Yenmiş insansı maymun, silahını havaya fırlatır, düşmekte olan kemiğin yörünge uydusuna dönüştüğü bir eş kesme ile film bu noktada geleceğe atlar.

Ay yolculuğu

Sadece bir yolcuyu, Dr. Heywood R. Floydu taşıyan Panamerikan uzay gemisi, Dünya yörüngesindeki bir uzay istasyonu ile kenetlenir. Floyd istasyondan dünyadaki kızına görüntülü telefon açar. Sonrasında eski bir arkadaşı olan, Sovyet Bilim insanları kafilesinden Elena ile karşılaşır. Clavius kraterindeki Amerikan Üssüne gittiğini söyleyince, Sovyet Bilim insanlarından biri, Dr. Andrei Smyslov, uluslararası antlaşmalara rağmen bir Sovyet mekiğinin acil inişine izin verilmediğinden bahsederek, neden hiç kimsenin Clavius ile iletişim kuramadığını sorar. Floyd şaşırmış numarası yapar, fakat Smyslov “çok güvenilir istihbarat raporlarına” atıfta bulunarak, Clavius'ta kaynağı belirli olmayan ciddi bir salgın hastalığın patlak verdiğini ve bu salgın hastalığın Sovyet üssüne sıçrayabileceği endişesini ifade eder. Floyd, “yorum yapma özgürlüğünde olmadığı” cevabını verir.

Floyd ay mekiği ile Clavius Üssüne gider. Üste bilim insanları ve yöneticiler ile toplanır ve üssün şüpheli karantinasının gerçek sebebinin saklanmasının önemi hakkında konuşur. Dünyadaki amirleri bunun dışında bir karar verene dek düzmece salgın hastalık hikâyesinin ve üs kapsamındaki iletişim iptalinin devam edeceğini belirtir. Floyd onlara buluşun getirdiklerinin “kültürel şok ve sosyal yön bozukluğu çıkarma potansiyelini” hatırlatır. Orada durumu değerlendirmek ve rapor hazırlamak için bulunmalarına rağmen, Floyd bu kişilere yeni güvenlik yeminlerinin tüm çalışanlar için gerekli olduğunu bildirir.

Daha sonra kazıya yapılan aybüs gezisi sırasında, Floyd ve bir üs yetkilisi arasındaki konuşma Ay’a dört milyon yıl önce “kasten gömülmüş” yabancı bir nesnenin keşfedildiğini açığa vurur. Bilim insanları kazı alanında, maymun-adamların bulduğu ile özdeş dikilitaşa yaklaşırlar, onlar gibi Floyd onun pürüzsüz yüzeyini okşar. Bilim insanları topluluk fotoğrafı için etrafında toplanırlar fakat dikilitaşa ulaşan ilk güneş ışınları ile tetiklendiği belli olan, telsiz alıcılarında duydukları yüksek perdeli ses buna mani olur.

Jüpiter'e yolculuk

Bu noktada “Jupiter Görevi: On Sekiz Ay Sonra” başlığı okunur. Jüpiter yolunda uzay gemisi Discovery One güvertesinde iki uçuş pilotu, astronot Dave Bowman ve Frank Poole vardır ve üç bilim insanı çok düşük sıcaklıkta derin uykuda “uyumaktadır”. Dave ve Frank bir BBC televizyon programı izlemektedir, mürettebatın “altıncı üyesi” bölümünde, HAL 9000 süper bilgisayarı tanıtılır ve mülakat yapılır. Mülakat, süper bilgisayarın yapay zekâsının doruk noktasında olduğunu gösterir, hatasız icra sicili ile HAL 9000, insan gibi iletişim kurmak ve etkileşime geçmek ve hatta insan duygularını taklit etmek için tasarlanır, gerçekte de astronotlar ona “Hal” diye hitap ederek mürettebattan biri gibi davranmayı öğrenirler.

HAL, Dave ile resmî olmayan bir konuşma sırasında, görevi saran olağandışı gizlilik hakkındaki endişeleri arttırır ve “Aya bir şey gömüldü” söylentilerini tekrar eder. Dave HAL'in garip konuşmasının “mürettebat psikoloji tutanağının” bir parçası olduğunu ima ederken HAL, birdenbire bir donanım arızası oluşacağını bildirir. Geminin iletişim sisteminde bir parçada arıza bulduğunu iddia eder. Dave arızalı AE-35 birimini almak ve değiştirmek için EVA pod ile Discovery dışına çıkar fakat ayrıntılı incelemede bir arıza bulunamaz. Dünyadaki görev denetçileri, HAL “arıza öngörüsünde yanılmaktadır” derler, 9000 serisi için duyulmadık bir şeydir. HAL başka bir EVA görevi ile parçanın geri konmasını ve arıza için beklemeyi önerir, bu sorunu belirleyecektir. Dave ve Frank endişelerini belli etmeden, HAL'in şüphe uyandıran güvenilirliğini HAL'e duyurmadan tartışmak için bir podda buluşurlar. Kısa bir fikir alışverişi sonunda HAL'i uçuşa yardımcı bazı motor fonksiyonları dışındaki yapay zekasını devreden çıkarmayı kararlaştırırlar, zira AE-35'in onun öngördüğü gibi arızalı olamaz. Bu esnada HAL onları duyamasa da, fark ettirmeden dudaklarını okumaktadır.

Dave Discovery içinden izlerken, Frank ilk AE-35'i yerine koymak için pod ile çıkar, Frank EVA yaparken HAL boş podun idaresini alır ve hızlıca Frank'e yöneltir, oksijen hortumunu keser ve vücudunu uzaya savurur. Dave Frank'i kurtarmak için alelacele başka bir pod ile gemiden çıkar, ancak uzay kaskını almayı unutur. Dave dışarıdayken, HAL derin uykudaki üç bilim insanını yaşam destek ünitelerini kapatarak öldürür.

Frank'in cansız bedeni ile gemiye döndüğünde, HAL Dave'in gemiye yeniden girmesini onaylamaz. HAL, Frank ve Dave'in onu kapatma planlarını bildiğini açığa vurur ve görevinin “çok önemli” olduğunu hiçbir insanın tehlikeye atmasına müsaade etmeyeceğini söyler. Dave Frank'in cesedini uzay boşluğuna bıraktıktan sonra bir hava kilidini açar, podun acil tahliye kapağının sürgülerini etkinleştirir. Ani basınç azalımı onu hava kilidine iter, kasksız halde uzay boşluğuna maruz kalır ama hava kilidini kapatmanın ve sıkmanın bir yolunu bulur ve ana gemiye girer.

Gemiye girdikten sonra elektronik devrelerin bulunduğu odaya giderek HAL'i devreden çıkarmaya başlar. Bu arada HAL onu vazgeçirmeye çalışmaktadır. Dave HAL'i devreden çıkardıktan sonra odadaki ekranda Floyd tarafından daha önceden kaydedilmiş bir video gösterilmeye başlar. Videoda Ay'da bulunan siyah dikilitaştan bahsedilir ve Jüpiter'i hedefleyen güçlü radyo sinyalleri yayınladığı belirtilir.

Jüpiter ve sonrası

Jüpiter'e ulaşınca Bowman Discovery One gemisini pod ile terkeder ve yörüngedeki bir başka dikilitaşı incelemeye gider. Taşa yaklaşınca bir ışık hüzmesine kapılır ve yüksek süratte bir yolculuğa başlar. Yolculuk esnasında tuhaf gezegenler ve kozmolojik olaylar görür. Yolculuğun sonunda kendini pod ile birlikte bir yatak odasında bulur. Kendini uzay kıyafeti içerisinde orta yaşlı bir adam, yemek yiyen yaşlı bir adam ve yatakta uyuyan çok yaşlı bir adam olarak görür. Daha sonra dikilitaş odada belirir. Çok yaşlı adam parmağını taşa doğru uzatır ve Yıldız Çocuğu denen, bir balon içerisindeki bebeğe dönüşür. Balonun içerisinden Dünya'ya bakar.

Oyuncu kadrosu

İthalatçı firmanın 3 Haziran 1973 tarihli Milliyet gazetesine verdiği resimli ilandan filmin Türkiye'de "2001 Uzay Yolu Macerası" adıyla gösterildiği anlaşılıyor.

Aktör/Aktris	Rolü
Keir Dullea	Dr. Dave Bowman
Gary Lockwood	Dr. Frank Poole
William Sylvester	Dr. Heywood R. Floyd
Daniel Richter	Ay araştırmacısı
Leonard Rossiter	Dr. Andrei Smyslov
Margaret Tyzack	Elena
Robert Beatty	Dr. Ralph Halvorsen
Sean Sullivan	Dr. Bill Michaels
Douglas Rain	HAL 9000 (ses)
Frank Miller	Görev denetleyicisi (ses)
Bill Weston	Astronot
Ed Bishop	Aries-1B uzay kapsülü kaptanı (Edward Bishop rolünde)
Glenn Beck	Astronot
Alan Gifford	Poole'un babası
Ann Gillis	Poole'un annesi

Yapım

Yazım

Stanley Kubrick, Dr. Garipaşk filmini bitirmesinin üzerine bir bilimkurgu filmi çekmek ister; filme dönüştürülebilecek bir fikir geliştirmek üzere bilim insanı ve bilimkurgu yazarı Arthur C. Clarke'a danışır. Clarke da "Sentinel" adlı kısa öyküsünü önerir. Bunun üzerine önemli bir ortaklık kurulur: Kubrick ve Clarke, eleştirmenler, sanatçılar ve izleyiciler tarafından sıklıkla en başarılı bilimkurgu olarak anılan "2001: A Space Odyssey"i kurmaya başlarlar; Kubrick senaryoyu yazıp, geliştirirken, Clarke da aynı ismi taşıyan romanı yazar. Stanley Kubrick'in isteği üzerine, bu roman filmin gösterime girmesinden sonra yayınlanır.

Çekim

2001: Bir Uzay Destanı, Super Panavision 70 ile 65mm negatif film kullanılarak çekilmiştir. Gösterime giren baskılar Technicolor renklendirme aktarımı işlemi ile üretilmiştir.

Gösterim

Filmin ABD ilk gösterimi 2 Nisan 1968'de Washington'daki Uptown Salonunda gerçekleşmiştir. Orijinal gösterim altı izli steryo manetik ses izi ile 70mm projeksiyon biçiminde yapılmıştır. Projeksiyonun kenar oranı 2.21:1 dir. Film 1968 kışında başlayacak genel gösterim için 35mm anamorfik biçimde de dağıtılmıştır; bu baskılarla beraber dört izli manyetik steryo veya optik mono ses izi mevcuttur.

Filmle ilgili notlar

Filmin en önemli karakterlerinden süper-bilgisayar HAL 9000'in adının IBM kısaltmasındaki harflerden bir önceki harfe gidilerek oluşturulduğu söylense de Arthur C. Clarke, bunun tamamen rastlantısal olduğunu belirtmiştir.

Filmde, uzay boşluğunda hiçbir sesin duyulmaması gibi pek çok detay gizlidir. Filme konu romanın devam serileri yayımlanmıştır. Filmde HAL ile kaptanın satranç oynadığı sahnede, HAL, siyahla İspanyol Açılışı'nın Marshall Gambiti varyasyonu ile kaptanı yenmiştir.

Kubrick'in bu film için kurduğu setleri, daha sonra yeniden kullanılamamaları için kırdırdığı söylenir.

Film 1970'li yıllarda Türkiye sinemalarında, '2001: Uzay Yolu Macerası' ticari adı ile gösterime sunulmuştu.

Ödülleri

Akademi Ödülleri (Oscar)

Ödül	Kişi
En İyi Görsel Efekt	Stanley Kubrick
Adaylık:
En İyi Senaryo	Stanley Kubrick Arthur C. Clarke
En İyi Sanat Yönetmeni	Anthony Masters Harry Lange Ernest Archer
En İyi Yönetmen	Stanley Kubrick

Diğer Ödüller

Kazandıkları

• BAFTA Ödülleri:
  1. En İyi Sanat Yönetmeni (Anthony Masters, Harry Lange ve Ernest Archer)
  2. En İyi Sinematografi (Geoffrey Unsworth)
  3. En İyi Müzik (Winston Ryder)
• Cinema Writers Circle Ödülleri, İspanya:
  1. En İyi Yabancı Film
• David di Donatello Ödülleri, İtalya:
  1. En İyi Yabancı Yapım (Stanley Kubrick)
• Hugo Ödülleri:
  1. En İyi Dramatik Sunum
• Kansas City Film Critics Ödülleri, 1968:
  1. En İyi Yönetmen (Stanley Kubrick)
  2. En İyi Resim
• Laurel Ödülleris:
  1. En İyi Road Show

Adaylıklar

• BAFTA Ödülleri:
  1. En İyi Film (Stanley Kubrick)
  2. UN Award (Stanley Kubrick)
• Directors Guild of America (DGA) Ödülleri:
  1. Outstveing Directorial Achievement in Motion Pictures (Stanley Kubrick)

Bilimsel gerçeklik

Genel anlamda film üst düzeyde gerçekçidir, ses olmayan ve uzay gemisinin de ses üretmediği hassas bir uzay ortamı (hemen hemen vakum) ile yapılmış en gerçekçi bilimkurgu filmlerinden biridir.

Filme gerçekçilik veren diğer bir unsur da uzay aracı Discovery'nin ağırlıksız güvertesidir. Film, yapay yerçekimi sağlayan "Döner Tekerlek" içindeki etkileyici çekimlerle, HAL in tamiratı ve kapatılması gibi tekerlek dışındaki ağırlıksız sahneler arasında karşıtlık kurarak buna dikkat çekmektedir. "Pod bay" içindeki yürüyüş sahneleri, garip derecede yavaş olan yürüyüş adımlarını da açıklayan, önceki sahnelerde hostesin sıfır yerçekiminde giydiği "Tutan Ayakkabı" etiketli, cırt bantlı ayakkabı ile açıklanabilir.

Buna rağmen film bazı açılardan bilimsel gerçekçiliği yakalayamamıştır. Bunların birçoğu gerçekçi bir etki üretmenin doğasında olan teknik güçlükler ile açıklanabilir.

• Ay tepelerinin yükseklikleri aşırı varsayılmıştır, film Apollo Programı'nın bulgularından önce yapıldığı için meteor erozyonu az varsayılmıştır.
• Ay günleri yaklaşık bir Yer ayı sürmektedir, dolayısı ile güneşin yükselişi çok hızlıdır.
• Clavius üssündeki yer çekimi Ay'dan çok Yeryüzü'ndekine benzemektedir.
• Pan Am gemisinde hostes, uyumakta olan Dr. Floyd'un sıfır yerçekiminde yüzen kalemini kapar. Kalem dönmektedir fakat kendi ağırlık merkezinde dönmesi gereken kalem, harici bir merkez üzerinde dönmektedir.
• Birçok sahnede, kamera gemiyi takip ederken, yıldızlar geminin arkasında kalmaktadır; bu çok yüksek hızla gidilmediği veya dönüş manevrası yapılmadığı durumlar dışında imkânsızdır.
• Ay'daki mekik seferi bölümünde, Dünya farklı safhalarda görünmektedir.
• Filmdeki çekimlerde uzaktaki yıldızlar göz kırpmaktadır, fakat göz kırpma atmosferik bir etkidir.
• Uzay gemisinin aya indiğinde tozu ay yüzeyi vakumunda olması gerektiği gibi değil de dünyadaki gibi kaldırması.

Öngörüleri

Filmin gelecekle ilgili bazı öngörüleri gerçekleşmemiştir.

• Ayda kurulmuş koloniler
• Jüpiter'e insanlı seyahat
• İnsanı derin uyku kipinde yaşatabilecek teknoloji
• Kendi kendini güdüleyen, sezgi sahibi ve bağımsız karar veren yapay zekâya sahip bir bilgisayar.
• Bell System'in 2001 deki varlığı veya ciddi büyüklükteki Pan American.
• Süregelmiş Sovyetler Birliği.
• Görüntülü telefonların yaygın kullanımı.(artık bu da gerçekleşmiş bir öngörü sayılabilir)
• Uzay yolculuklarının sıradan olaylar haline gelmesi.
• Hoteller ve diğer turistik tesisleri barındıran uzay istasyonları

Gerçekleşen öngörüler

• Bilgisayar içeren cihazlar.
• Düz ekran bilgisayar monitörleri (filmde arkadan projeksiyon ile benzeştirilmiştir).
• Küçük, taşınabilir, düz ekran televizyonlar.
• Geniş açılı uçuş televizyon ekranları.
• Can sıkıcı uzay yolculuğu.
• Uzay araçlarında cam kokpit
• Çoklu TV kanalları.
• 1960'lardakinden daha çok basamaklı telefon numaraları.
• IBM,Aeroflot, Howard Johnson'sve Hilton Otelleri gibi şirketlerin süreklilikleri.
• Ortalama bir insan oyuncuyu satrançta yenebilecek yetenekte bilgisayar.
• [Biyometrik] tanımlama (uzay istasyonu girişindeki ses-izi tanımlaması)
• Normalde şeffaf olan bir yüzeyin elektronik olarak karartılması (Bowman EVA sırasında vizörünün karartmak için kaskındakı kontrolü kullanır)
• Ses tanıma ve ses ile bilgisayar kullanımı (HAL kadar güçlü olmasa da) günümüzde bilgisayar oyunları ve telefon sistemleri gibi basit şeylerde görülmektedir.
• Ticari uçaklarda koltuk arkalarındaki uçuş içi eğlence ekranları.

Geminin birtakım Fortran kodu ve şematik çizimler gösteren bilgisayar arayüzü, genellikle, grafiksel kullanıcı arabiriminin yanlış öngörüsü olarak görülmekle birlikte, gömülü sistemler çoğunlukla benzeri arayüze sahiptir. Bu öngörünün gerçekleşmişliği tartışmalıdır.

Ayrıca bakınız

• Bilimkurgu filmleri listesi

Dış bağlantılar

• Kubrick 2001 2 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Aralarında Türkçenin de bulunduğu çok sayıda dilde filmin ne anlatmak istediğini anlatıyor
• Hakan Bilge'nin filme dair Nietzsche perspektifli eleştirisi 26 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.