Abdı bey Şamlı
Abdi bey Şamlı veya Ebdi bey Şamlı (14. yüzyıl - 1524) - Herat'ın hükümdarı Şamlı ailesine mensup Kızılbaş emiri. Anonim bir yazarın yazdığı "Tarih-i Kızılbaşan" adlı eserde onun hakkında şöyle denilmektedir:
| Abdı bey Şamlı | |
|---|---|
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 14. yüzyıl |
| Ölüm | 1524 |
| Ölüm nedeni | Şir Sarom'la yaptığı savaşta yaralanıp öldü. |
| Çocuk(lar) | Durmuş Han Şamlu Taçlı Begüm Hüseyin Han Şamlu |
| Askerî hizmeti | |
| Rütbesi | Tevaçi |
| Çatışma/savaşları | Şerur Muharebesi Elmakulak Savaşı |
"Abidin Bey, Şam şehirlerinden 200 gençle birlikte Sarıtarcan'dan Şah I. İsmail'in yanına gelerek, Hazretlerinin dikkatini çekti. Bütün emirlerin arasından seçilerek, Emir Han'ın ardından Herat'ın hükümdarı olmuş ve 931 (hicri) yılında vefat etmiştir. Fermana göre kardeşi Herat hükümdarlığına atandı."[1]
Bazı kaynaklarda Abdi Bey Şamlı'nın 1506-1507 yıllarında Mukri bölgesinin hükümdarı Şir Sarom ile yapılan savaşta öldürüldüğü bilgisi yansımıştır.
Hayatı
değiştirİsmail Mirza'ya katılması
değiştirŞamlu aşiretinden Abdi Bey, Şah İsmail'in hizmetine ilk girenler arasındaydı ve Şam topraklarından 200 askeri Sarıtarcan'a getirmişti.[2] "Tarikh-i Cahan Gosha-yi Khagan" yazarı, 1500-1501 yıllarında Abdi Bey'in 300 Şamlu savaşçısıyla Erzincan'a geldiğini ve İsmail'in sarayına katıldığını kaydeder. Bu bilgi İskender Bey Münşi'nin "Tarikh-i Alam Ara-yi Abbasi" adlı eserinde de yer almaktadır:
"Keyhan'ın görkemli ordusuna her gün bağlılık sahibi kişiler katılıyordu. ... Gökçe Gölü'ne ilerledi ve daha sonra Erzincan'a gitti. Orada Şam'dan, Diyarbakır'dan, Sivas'tan, Bayburt'tan ve civar bölgelerden üç-dört bin sufi ve mümin soylu tahta geldi. Bunlar arasında Abdi Bey Şamlu 300 adamıyla ve Han Muhammed Ustaclu büyük bir birlikle kendilerini dünyayı koruyan sarayın hizmetine sunarak hizmet şerefine eriştiler ve İsmail'in memnuniyetini kazandılar."
Hüseyin Barani ile görüşü
değiştirİsmail Mirza Erdebil'den ayrılmadan önce en yakın komutanları Abdi Bey Şamlu ve Hüseyin Bey Lala'yı çağırarak onlarla istişare etti. Kızılbaş komutanlar, İsmail Mirza hangi kararı verirse versin, ona katılacaklarına dair güvence verdiler. İsmail Mirza biraz düşündükten sonra önce Gürcistan üzerine yürümeyi ve oradaki kâfirlere karşı savaşmayı önerdi. Ancak Kızılbaş komutanlar, İsmail Mirza'nın etrafındaki asker sayısının azlığını göz önünde bulundurarak, Sultan Haydar gibi, seferden önce çevre bölgelere hitap etmelerini ve tarikatın takipçilerini mücadeleye katılmaya çağırmalarını önerdiler. Liderlerinin etrafında toplandıktan sonra, zalimlere karşı bir yürüyüş düzenleyeceklerdi. İsmail Mirza, Abdi Bey ve Hüseyin Bey'in önerisini kabul etti ve Azerbaycan ve Irak'a elçiler göndererek herkesi kendi bayrağı altında toplanmaya çağırdı. Bunun üzerine Karadağ ve Gökçe Gölü'ne doğru harekete geçti.[3]
İsmail Mirza Gökçe civarındayken, Cihan Şah'ın soyundan gelen Sultan Hüseyin Barani'nin bölgeye yerleştiğini, asker topladığını ve Akkoyunlu otoritesine tehdit oluşturduğunu öğrendi. Sultan Hüseyin Barani, Azerbaycan'ın yönetimini kendi hakkı olarak gördüğü için İsmail Mirza ile ittifak kurmaya çalıştı. Ancak kuvvetleri bu iddiasını resmîleştirmek için yetersizdi ve elindeki birliklerle Alvand Mirza'nın üzerine yürüyecek cesareti yoktu. Bu nedenle Sultan Hüseyin Barani, bölgede yağma faaliyetlerine girişmenin yanı sıra, Alvand Mirza'ya karşı nihai bir sefer için kuvvetlerini güçlendirecek müttefikler aradı.[4]
"Tarikh-i Alam Ara-yi Şah İsmail" kitabının yazarı, Sultan Hüseyin Barani'nin herhangi bir hamle yapmadan önce ileri gelenlere danıştığını yazmaktadır. Yaşlılar, İsmail Mirza'nın büyük bir nezaketle karşılanmasını ve daha sonra zehirleneceği bir ziyafete katılması için kandırılmasını, böylece hayatına son verilmesini ve ardından birliklerinin kontrolünü ele geçirmesini tavsiye ettiler. Kızılbaş güçleri üzerindeki kontrol ele geçirilebilirse, hedeflerine ulaşılabileceğine inanılıyordu.
Ancak aralarında Abdi Bey Şamlu'nun da bulunduğu İsmail'in komutanları, Sultan Hüseyin Barani ile aynı bölgeyi paylaşmanın sonunun iyi olmayacağını anladılar ve İsmail Mirza'ya birliklerini toplayıp bir gecede bölgeyi terk etmesini tavsiye ettiler. Hüseyin Barani, İsmail Mirza'nın bölgeyi terk etmesini engellemenin imkânsız olduğunu anlayınca son bir gayretle İsmail Mirza ve komutanlarını bir ziyafete davet etti.[5] Abdi Bey Şamlu, Hüseyin Bey Lele ve diğer komutanlar İsmail Mirza'nın bu ziyafete katılmasını akıllıca bulmadılar. Bunun üzerine Abdi Bey Şamlu, Hadım Bey Halef, Hüseyin Bey Lele ve diğer birkaç komutan İsmail Mirza'nın yerine ziyafete gittiler. İsmail Mirza'nın hastalığı nedeniyle katılamayacağını ilettiler.[6] Sufi komutanlar ziyafetten döner dönmez hemen İsmail Mirza'dan harekete hazırlanmak için izin istediler. Anlaşılan Sultan Hüseyin'in kötü niyetinden daha da emin olmuşlardı. O gece İsmail Mirza birliğiyle birlikte bölgeden ayrıldı.[7]
Tevaçıbaşı görevine atanması
değiştir1501 yılında Abdi Bey Şamlu, Şerur Savaşı sırasında Şah İsmail'in yanında yer alan komutanlardan biriydi. Bu savaşta Alvand Mirza önemli bir yenilgiye uğradı. Şerur Savaşı'nı kazandıktan sonra İsmail Mirza Tebriz'e girdi ve kendini şah ilan etti. Şah İsmail Tebriz'i fethettiğinde Abdi Bey Şamlu da onun yanındaydı.[8]
Şah İsmail yeni bir devletin temellerini attıktan sonra, bu devletin temellerini güçlendirme göreviyle karşı karşıya kaldı. Bazı kaynaklar Abdi Bey Şamlu'nun Şerur Savaşı'ndan sonra Tevaçi (askerî birlikleri koordine eden yetkili) görevine atandığını belirtmektedir.[9] "Ravżat al-Safāʾ" yazarı, bu savaştan sonra Abdi Bey'in devletin sepahsalar (askeri komutanlar) Tevaçi pozisyonuna layık görüldüğünü yazmaktadır.[10]
20 Haziran 1503'te Abdi Bey Şamlı, Hemedan yakınlarında Akkoyunlu Murad Bayandur'a karşı yapılan savaşta Safevi ordusunda savaştı.[11] Abdal Bey Dadai ile birlikte sağ kanatta yer almıştır.[12]
Hükümete karşı ayaklanmaların bastırılmasındaki rolü
değiştir1503 yılının sonlarında, Mâzenderan'daki Firuzkuh, Damavand, Kavar, Simnan ve Rustamdar bölgelerini yöneten Emir Hüseyin Kiya Çelavi de dahil olmak üzere bazı Akkoyunlu emirleri yerel yöneticiler için tehdit oluşturmaya başladı. Safevi otoritesini tanımayı reddeden Çelebi, Şah İsmail için sadece siyasi açıdan değil, dini-ideolojik açıdan da tehlikeli bir rakipti.[13]
Çelebi'nin Kızılbaş birliklerine açık saldırısı Firuzkuh dağ geçidinde gerçekleşti. Hasan-ı Rumlu bu olay hakkında şunları yazmaktadır:[14]'
| “ | "Ünlü emirlerden Abdi Bey Tavacı, ordusundaki bir grup Şamlu, divan emiri Bayram Bey ve Behram gibi diğer intikamcılarla birlikte savaş ve katliam kılıcını düşmanlık kınından çıkararak yiğitlik ve kahramanlık sergiledi. Savaş sırasında Abdi Bey bir okla yaralandı. O dar yer, kana susamış kılıçları yerleştirmek için uygun değildi. Bu nedenle savaşçılar hedeflerine ulaşamadılar ve o mevziyi saldırganlar grubundan kurtarmayı başaramadılar." | ” |
O sırada, Çelavi'nin yeğeni Kiya Şeraf tarafından korunan Ovlad Kalesi, Abdi Bey Şamlı ve Bayram Bey Karamanlı komutasındaki birlikler tarafından kuşatılmıştı.[15] 1504 sonbaharında Şah İsmail Savucbulag yaz kampından İsfahan'a geldikten sonra, Abargu hükümdarı ve İran'ın Karrahi aşiretinin başı olan Rais Muhammed Karra'nın bir yıl Safevi egemenliği altında kaldıktan sonra isyan ettiği haberini aldı. Aralık 1504'te Abdi Bey Şamlu'nun oğlu Durmuş Han Şamlu, Yezd şehrini ele geçirdi. Yezd'in fethinden sonra Abdi Bey Şamlu liderliğindeki Kızılbaş ordusu Abargu'yu ele geçirdi. Safeviler tarafından atanan vali Rais Geybi öldürüldü.[16]
Ölümü
değiştir"Alamara-yi Safavi" ve "Alamara-yi Şah İsmail" adlı eserlerde, Mukri kabilesinin hükümdarı Sarom Han Mukri'nin isyanı sırasında Durmuş Han ve babası Abdi Bey Şamlu hakkında bilgi bulunabilir. Savaşın ilk günü Kızılbaş birliklerinin zaferiyle sonuçlandı. Buna rağmen Şehzade İbrahim Mirza yaralandı.[17] Savaşın gidişatı Şah İsmail tarafından izleniyordu ve Salmas çevresinde olup bitenlerden haberdardı. Kızılbaş birliklerinin karmaşık bir durumla karşı karşıya olduğunu bilen Şah İsmail, daha sonra Abdi Bey ve oğlu Durmuş Han Şamlu komutasındaki 6.000 kişilik bir birliği Sultan İbrahim'e yardım etmek üzere gönderdi. İkinci gün Sarom Han savaş alanına yeniden girdi ve her iki taraf da pozisyonlarını aldı. Sarom Han'ın oğlu Arduvan Bey, babasından savaş alanına girmek için izin aldı ve bir rakip çağırdı. Şehzade İbrahim Mirza yaralı olduğu için Abdi Bey Şamlu öne çıktı.[18] Düello sırasında Şir Sarom'un oğlu Hüseyin Bey, Abdi Bey'i ağır yaralayan ve onu atından düşüren bir ok attı. Arduvan Bey onun başını kesmek için eğildiğinde, Abdi Bey'in oğlu Durmuş Han babasının yardımına koştu ve Hüseyin Bey'i yakında görünce bir kılıç darbesiyle onu öldürdü. Bu savaşta yaralanan Abdi Bey Şamlu 1526 yılında ölmüştür. Ancak "Tarikh-i Kızılbaşan" adlı eserin yazarı onun Emir Han'ın yerine Herat hükümdarı olduğunu ve 1525'te öldüğünü yazmaktadır. Başka hiçbir kaynak bu bilgiyi doğrulamadığı için doğruluğu şüphelidir.[19]
Ailesi
değiştirAbdi Bey'in ailesine Abdi denirdi.
- Durmuş Han Şamlu - 1521 yılında Herat valisi olarak görev yapmaya başladı. Hayatının sonuna kadar Herat valisi olarak görev yapmaya devam etti. Durmuş Han'ın valiliği sırasında Herat şehri bir refah dönemi yaşadı. Durmuş Han Şamlu aynı zamanda Şah İsmail'in oğlu Sam Mirza'nın lelesi olmuştur.[1] Kaynaklar Durmuş Han'ın Şah İsmail'in en yakın sırdaşlarından biri olduğunu ve Şah'a olan sadakatiyle öne çıktığını belirtmektedir.[20]
- Hüseyin Han Şamlu - 1525'ten 1531'e kadar Herat beylerbeyi ve Sam Mirza'nın lelesi olarak Safevi devletine hizmet etmiştir. Daha sonra Ubeyd Han'ın Herat'a saldırısı sırasında, uzun süreli bir kuşatmaya dayanamadığı için şehri Özbeklere teslim etmek zorunda kaldı. Şah Çuha Sultan'ın ölümünden sonra Abdullah Han Ustaclu ile birlikte emirü'l-ümera olarak atandı. Böylece Çuğa Sultan'ın ölümünden sonra Hüseyin Han Şamlu onun görevini üstlendi. 1534 yılında Hüseyin Han Şamlu, Şah Tahmasb'a karşı bir komplo düzenlediği şüphesiyle idam edildi.[1]
- Taçlı Begüm - Bazı kaynaklarda Şah İsmail'in eşi Taçlı Begüm'ün Abdi Bey Şamlu'nun kızı olduğu belirtilmektedir. "Alemara-yi Şah İsmail" adlı eserde Şah İsmail ile evliliğine dair verilen bilgiye göre, Akkoyunlu Sultan Murad'a karşı yapılan bir savaştan zaferle çıktıktan sonra Şah İsmail, Hemedan yakınlarındaki emirleri tarafından Abdi Bey Şamlu'nun kızı olan güzel ve cesur bir kızın varlığından haberdar edildi. Taçlı Hanım hakkındaki bilgiler Şah İsmail'in ilgisini çekti ve kısa süre sonra elçilerini Abdi Bey Şamlu'ya gönderdi. Abdi Bey cevaben, "Ben Şah İsmail'in hizmetkârıyım ve kızım da onun hizmetçisidir. Eğer onu eş olarak almak isterse bu benim için bir onurdur." Kaynak şöyle diyor: "Kızılbaş komutanı Abdi Bey Şamlu'nun kızı ve Durmuş Han Şamlu'nun kız kardeşi Taçlı Begüm güzel olduğu kadar cesur ve mertti. Babasına bir şart koşmuştu: "Kim beni mızrak ve kılıç savaşında yenebilir ya da güreşte alt edebilirse o benim kocam olacaktır. Abdi Bey bu şartı Şah İsmail'e iletti ve o da kabul etti. Aralarında Ahund Ahmad Ardabili'nin de bulunduğu İslam alimlerini nikahı kıymaları için davet etti.[21]
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ a b c Məhəmmədi 1993, s. 4.
- ^ Münşi 2009, s. 67.
- ^ Süleymanov 2018, s. 135.
- ^ Süleymanov 2018, s. 134.
- ^ Süleymanov 2018, s. 137.
- ^ Cavanşir 2007, s. 365.
- ^ Rumlu 2017, s. 412.
- ^ Süleymanov 2018, s. 163.
- ^ Bayramlı 2015, s. 28.
- ^ Süleymanov 2018, s. 166.
- ^ Şirazi 1996, s. 36.
- ^ Süleymanov 2018, s. 145.
- ^ Süleymanov 2018, s. 201.
- ^ Rumlu 2017, s. 386.
- ^ Süleymanov 2018, s. 155.
- ^ Musalı 2011, s. 158.
- ^ Məhəmmədi 1993, s. 7.
- ^ Nuri 2021, s. 87.
- ^ Cavanşir 2007, s. 366.
- ^ Bayramlı 2015, s. 33.
- ^ Süleymanov 2018, s. 783.
Kaynak
değiştir- Rumlu, Həsən bəy (2017). Əhsənüt-təvarix (Azerice). Bakı: Uzanlar. ISBN 978-605-030-641-5.
- Bayramlı, Zabil Həsrət oğlu (2015). Azərbaycan Səfəvi Dövlətinin Quruluşu Və İdarə Olunmasında Türk Qızılbaş Əyanlarının Rolu (Azerice). Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı.
- Şirazi, Xacə Zeynalabidin Əli Əbdi bəy (1996). TƏKMİLƏTÜL-ƏXBAR (PDF) (Azerice). Bakı: Elm. ISBN 5-8066-0436-5.
- Münşi, İsgəndər bəy (2009). Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF) (Azerice). I. Bakı: «Təhsil» nəşriyyatı.
- Cavanşir, Babək (2007). İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı.
- Məhəmmədi, M.Ə (1993). Tarix-i Qızılbaşan. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı.
- Musalı, Namiq (2011). I Şah İsmayılın Hakimiyyəti (“Tarix-İ Aləmara-Yi Şah İsmayıl” Əsəri Əsasında) (Azerice). Bakı: Nurlan.
- Süleymanov, Mehman (2020). Səfəvilər. Şah Təhmasib (Azerice). V. Bakı: Maarif.
- Enver Çingizoğlu, Şamlı elinin tanınmış simaları, "Soy" dərgisi, 9 (29), Bakı, 2009.
- Əfəndiyev, Oqtay (2007). Azərbaycan Səfəvilər dövləti (Azerice). Bakı: Şərq-Qərb. ISBN 978-9952-34-101-0.
- Ghulam Sarwar. History of the Shah Ismail Safawi. — Aligarh: Muslim University, 1939. — P. 127. — ISBN 0404563228.
- Moḥammad Karim Youssef-Jamālī. Life and personality of S̲hāh Ismāʻīl I (1487-1524). — University of Edinburgh, 1981. — P. 498.