Armia Krajowa
Armia Krajowa (AK, Halk Ordusu), II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası’nın işgali altındaki Polonya’da bir direniş hareketi. 1942 yılı Şubat ayında Związek Walki Zbrojnej (Silahlı Mücadele Birliği) adıyla kuruldu. İki yıl içinde çoğu direniş grubunu kapsayacak şekilde genişledi. Polonya Sürgün Hükûmetine bağlıydı ve bu hükûmetin silahlı kuvvetine evrildi. 1944 yılında bünyesinde 200 ila 600 bin kişinin bulunduğu öne sürülür. Yugoslav Partizanları ve Sovyet partizanlarının ardından Avrupa’daki savaş sırasında en büyük üçüncü direniş örgütüydü. Örgütün varlığına, 20 Ocak 1945 tarihinden itibaren işgal altındaki Polonya topraklarının ilerleyen Kızıl Ordu tarafından ele geçirilmesi üzerine son verilir.
Armia Krajowa’nın başlıca eylemleri Alman faaliyetlerinin sabote edilmesiydi. Armia Krajowa özellikle 1943 ve 1944 yılları arasında Almanlarla çok sayıda muharebeye girmiştir. Doğu Cephesinde Alman silahlı kuvvetleri faaliyetlerini önemli ölçüde engellemiştir.
Armia Krajowa’nın bilinen en büyük harekâtı Varşova Ayaklanmasıdır. Ayrıca Armia Krajowa, Nazi yanlısı Ukraynalı ve Litvan silahlı gruplarının faaliyetlerine karşı Polonya sivil halkını korumuştur. Sürgündeki Sovyet karşıtı Polonya Hükûmetiyle doğrudan bağları nedeniyle Sovyetler Birliği tarafından tehdit olarak algılanmış ve savaş sırasında gerginlik sebebi olmuştur.
Modern Polonya’da Armia Krajowa direnişçi kimliğiyle yüceltilirken, Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra bağımsız olan Litvanya ve Ukrayna’da yoğun şekilde eleştirilmektedir.
Tarihçe
değiştirII. Dünya Savaşı
değiştirKuruluşu
değiştirArmia Krajowa’nın öncülü olan örgüt Służba Zwycięstwu Polski (Polonya’nın Zaferi İçin) Almanya’nın Polonya’yı yıldırım savaşı ile yenip Sovyetler Birliğinin doğu sınırından girdiği dönemde General Michał Karaszewicz-Tokarzewski tarafından Eylül 1939 sonlarında örgütlenir.[1] Bunu izleyen dönemde Kasım ayında General Władysław Sikorski’nin emriyle örgütün adı Związek Walki Zbrojnej olarak değiştirilir. İki yıl sonra 14 Şubat 1942 tarihinde ise örgütün ismi Armia Krajowa olacaktır.[2] bunun dışında çok sayıda irili ufaklı direniş grubu 1939-1944 sürecinde ana gövdeyle birleşmiş ve kitleselleşmesini sağlamıştır.[3]
Yapısı
değiştir.PNG)
Sürgündeki Polonya Hükûmetine göre Armia Krajowa siyasetten uzak tüm ülke çapında örgütlü bir direniş odağı olacaktı.[4] Amacı Nazi işgaline karşı partizan savaşı vermek ve yeraltında silahlı kuvvetlerin temelinin oluşturulmasını sağlamak ve zafere kadar savaşmak olarak belirtilmişti. Savaşın sonunda Polonya’ya geri dönecek olan sürgündeki hükûmet Armia Krajowa sayesinde iktidarı yeniden ele geçirecekti. Sürgündeki hükûmetin yanı sıra Polonya içinde kurulan Polonya Yeraltı Devleti adlı bir yapılanma da bulunmaktaydı. Çok sayıda siyasi partinin ortaklığıyla kurulan Siyasi Danışma Komitesi (Lehçesi: Polityczny Komitet Porozumiewawczy) 1944 yılında Ulusal Birlik Konseyi (Rada Jedności Politycznej) adıyla faaliyet gösterir. Teoride sürgündeki ve Polonya’daki sivil otoriteye bağlı görünse de Armia Krajowa görece bağımsız bir yapıya sahipti.
Savaş
değiştir1941 yılının Haziran ayında başlayan Barbarossa Harekâtı ile Nazilerin Sovyetler Birliği topraklarını işgal etmesi ve Sovyetler Birliğinin İngiltere ile 12 Temmuz 1941 tarihli antlaşmayı imzalayarak Müttefik Devletlere katılması Polonya hükûmetini zor durumda bırakır. Bu döneme kadar iki düşmana karşı savaşan Polonya, Ağustos ayında Sovyetler Birliğiyle antlaşma imzalasa da ilişkiler hep sıkıntılı olacak ve gerginlik 1943 yılında Katyn Katliamının ortaya çıkmasından sonra iyice artacaktır.[5]
1944 yılındaki genel ayaklanmadan önce Armia Krajowa koruma ve sınırlı saldırı ile eylemlerini sınırlandırmıştır. Bu dönemde savaş esirlerinin ve rehinelerin kurtarılması ile Alman silahlı kuvvetleri mensuplarına karşı saldırılar gerçekleştirilmiştir. Varlığı boyunca Armia Krajowa sayısız saldırı, istihbarat faaliyeti, sabotaj yapmıştır. Ayrıca önde gelen Nazi işbirlikçileriyle Gestapo subaylarına suikastler düzenlenmiştir.[6]
İstihbarat
değiştir
Armia Krajowa özellikle Batılı Müttefikler için vazgeçilmez bir istihbarat kaynağıydı. 1939-1945 yılları arasında İngiltere’ye kıta Avrupasından gelen istihbaratın %43’ü Polonya kaynaklıydı. 1942 yılına kadar Almanya ile ilgili istihbaratın neredeyse tamamı Armia Krajowa örgütündendi.[7] Diğer konuların yanı sıra Polonya kaynaklı istihbaratlar sayesinde Müttefik Devletler toplama kamplarının varlığını öğrenmiş, V-1 ve V-2 roketleriyle ilgili bilgilere sahip olmuştur. Ayrıca Peenemünde’deki bir roket fırlatmasından arta kalan bir 45 kg ağırlığındaki bir hurda da İngiltere’ye ulaştırılmıştır.
Belli başlı eylemleri
değiştirArmia Krajowa’nın başlıca eylemleri arasında aşağıdakiler sayılabilir:
- 1942-1943 Zamość Ayaklanması
- Polonyalıların Nazi baskılarından korunması
- Alman ikmal yollarının sabote edilmesi
- Burza Harekâtı
Burza (Fırtına) Harekâtı kapsamında 1944 yılında Sovyetler Birliği karşısında geri çekilmekte olan Alman Ordularının elindeki çok sayıdaki Polonya kentinde eş zamanlı ayaklanmalarla iktidarın ele geçirilmesi planlanmıştır.[8] Buna göre Kızılordu bölgeye geldiğinde iktidarı Polonyalı sivil yönetimler ve Armia Krajowa almış olacaktı. Harekât kapsamında en bilinen silahlı eylem Varşova Ayaklanmasıdır. Polonya’nın başkenti olan Varşova’nın ele geçirilmesi için silahlı ayaklanma 1 Ağustos 1944 günü başlatılır. Şehrin önemli bir bölümünü ele geçiren ve 63 gün boyunca elinde tutan Armia Krajowa yaklaşmakta olan Kızılordu’dan yardım gelmeyince 2 Ekim günü yenilir. Benzer şekilde Vilnius ve Lviv’de de ayaklanmalar düzenlenir. Ayaklanmalar kısmen başarılı olsa da ele geçirilen yerler sürgündeki hükûmetin geri dönüp hakimiyetini ilan etmesi için yeterli olmayacaktır.
Savaş sonrası
değiştir
Armia Krajowa Sovyetler Birliği ile silahlı çatışma yaşanmaması ve Polonya sınırları dahilinde olası bir iç savaşın önlenmesi için 19 Ocak 1945 tarihinde lağvedildi.[1] Ancak çok sayıda savaşçı yeni koşullar altında savaşmaya devam etme kararı aldı. Sovyetler Birliği ve onun desteklediği komünistlerden oluşan Polonyalı sivil yöneticiler ülkede hakimiyet kurmak için hala sürgündeki hükûmete bağlı olan bir silahlı kuvvetlere şüphe ile bakıyordu. Polonya Birleşik İşçi Partisi'nin (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - PZPR) gelecekteki önderi Władysław Gomułka, Armia Krajowa’nın ortadan kaldırılması gereken düşman bir unsur olduğunu söyleyecektir.
Polonya’daki komünistlerce kurulan hükûmet olan PKWN, Armia Krajowa’nın silahsızlandırılmasında Sovyetler Birliği kurumlarından ve NKVD’den yararlanacaktır. Savaşın sonunda yaklaşık 60 bin savaşçı tutuklanmış ve 50 bini Sovyetler Birliğindeki Gulaglara gönderilmiştir. Yeni kurulan Polonya gizli servisi olan Urząd Bezpieczeństwa, NKVD’nin desteğiyle ülkedeki komünist karşıtı silahlı direnişçilere karşı başarı kazanacaktır.
1956 yılında ilan edilen afla hapishanedeki yaklaşık 35 bin savaşçı serbest bırakılır. Bu dönemde bile hala yoğun ormanlık alanlarda varolma çalışan silahlı grupların bulunduğu bilinmektedir. Lanetli askerler olarak bilinen bu grupların son önderleri olan Ryba (Balık) kod adlı Stanisław Marchewka 1957 yılında, Lalek (Kukla) kod adlı Józef Franczak da 1963 yılında öldürülür.[9]
1989 yılında komünist rejimin devrilmesiyle birlikte başa gelen yeni hükûmet Armia Krajowa savaşçılarına karşı açılmış olan tüm davaları geçersiz ilan eder. Modern Polonya’da Armia Krajowa savaşçılarının onuruna çok sayıda anıt ve müze inşa edilmiştir.
Bileşenleri
değiştirArmia Krajowa 1942 yılının Şubat ayında yeni örgütlendiğinde yaklaşık 100 bin üyeye sahipti. 1943 yılı başlarında sayı 200 bine ulaştı. 1944 yaz aylarında zirveye çıkan üye sayısının 250 bin ila 600 bin arasında olduğu iddia edilmektedir. Bu döneme ait üye sayısı genellikle ortalama olarak 400 bin olarak alınmaktadır. Üye sayısının yüksek olmasına ve halktan yoğun destek görmesine rağmen silah saysının kısıtlı olmasından dolayı aktif savaşçı sayısı bu sayının çok altındadır. Armia Krajowa bünyesindeki 10 bin civarındaki yönetici subay önceden orduda subaylık yapmış veya öğrenci olmuş kişilerden alınmıştı. Birlikler yaklaşık 25 kişiden oluşmaktaydı. Savaşta örgütün verdiği kayıpların 35 bin ila 100 bin arasında olduğu tahmin edilmektedir.
Armia Krajowa tüm Polonya ulusunun temsilcisi olma iddiasındaydı ve Polonyalı komünistlerce örgütlenen Armia Ludowa (Halk Ordusu) örgütünün dışında tüm siyasi ve partilerden ve sosyal katmanlardan destek görmüştür. Örgüt bünyesinde birleştirilen yeraltı gruplarının en önemlileri şunlardır:
- Konfederacja Narodu (Halk Konfederasyonu), aşırı sağcı Obóz Narodowo-Radykalny (Ulusal Radikal Kamp) tarafından 1940 yılında kurulmuş ve 1943 yılında Armia Krajowa’ya katılmıştır.
- Bataliony Chłopskie (Köylü Alayı), solcu Stronnictwo Ludowe (Halk Partisi) tarafından 1940 yılı sonlarında kurulmuştur.1942 yılı sonunda Armia Krajowa’ya katılsa da önemli bir kısmı 1944 yılında ayrılarak komünist Armia Ludowa’ya katılacaktır.
- Gwardia Ludowa (Halkın Muhafızları), Polonya Sosyalist Partisine bağlı olarak 1940 yılında kurulmuş ve Armia Krajowa’nın öncüsü olan Związek Walki Zbrojnej’e katılmıştır.
- Narodowa Organizacja Wojskowa (Ulusal Askeri Örgüt), Stronnictwo Narodowe (Ulusal Parti) tarafından kurulmuş ve 1942 kışında Armia Krajowa’ya katılmıştır.
- Obóz Polski Walczącej (Savaşan Polonya Kampı), Obóz Zjednoczenia Narodowego (Ulusal Birlik Kampı) tarafından 1942 yılında kuruluş ve 1943 yılında Armia Krajowa’ya katılmıştır.
- Narodowe Siły Zbrojne (Ulusal Silahlı Kuvvetler), aşırı sağcı örgütün bir kısım 1944 yazında Armia Krajowa’ya katılmıştır.
1944 yılında yaklaşık 30 bin savaşçısı olan Sovyet yanlısı komünist Armia Ludowa örgütü Armia Krajowa’ya katılmayı reddetmiştir.[10] Armia Krajowa parçalı siyasi yapısından dolayı etnik azınlıklara ve Sovyetler Birliğine karşı farklı tepkiler vermiştir.
Teşkilatlanması
değiştirKarargâh
değiştirArmia Krajowa karargâhı beş bölüm, iki büro ve özel birimlerden oluşuyordu:
- Bölümler: Örgüt, İstihbarat, Harekât, Lojistik ve Muhabere
- Bürolar: Propaganda ve Finans
- Özel birimler: Özel Harekât Dairesi, Yeraltı Direniş Dairesi
Armia Krajowa komutanları sürgün hükûmetindeki başkomutan konumunda olan savunma bakanına bağlıydı. Savaş dönemindeki komutanlar sırasıyla aşağıdadır:
- General Michał Karaszewicz-Tokarzewski, 1940 yılı Mart ayına kadar komuta etmiş, Sovyetler Birliği tarafından esir alınmıştır. Kaçarak Batıya sığınmış ve İngiltere’ye yerleşmiştir.
- General Stefan Rowecki, 1940 – Haziran 1943 arasında komuta etmiştir. Gestapo tarafından yakalanmış ve Sachsenhausen Toplama Kampında Heinrich Himmler’in özel talimatıyla idam edilmiştir.
- General Tadeusz Komorowski, Temmuz 1943 – Eylül 1944 ararasında komuta etmiştir. Varşova Ayaklanmasının ardından yakalanmıştır. İngiltere’ye yerleşmiştir.
- General Leopold Okulicki, Ekim 1944 – Ocak 1945 arasında komuta etmiştir. Armia krajowa’nın son komutanıdır. Sovyetler Birliği tarafından tutuklanmış ve Moskova'da 1945 yılında yapılan mahkemede hüküm giymiştir.[11] 1946 yılında idam edildiği düşünülmektedir.
Bölgesel yapı
değiştirArmia Krajowa bölgelere göre kısımlara ayrılmıştı. Bölgelerin altında alt bölgeler ve bağımsız bölgeler bulunmaktaydı. Örgüt yapısı Polonya’daki savaş öncesi yerel yönetim şemasına çok benzer. Belli başlı bölgeler Varşova, Batı Bölgesi (Pomeranya ve Poznań), Güneydoğu Bölgesi (Lvov), Kuzeydoğu Bölgesidir (Białystok).
Silah ve teçhizat
değiştir
Düşman işgali altındaki bir ülkede savaşan bir yeraltı direniş örgütü olarak Armia Krajowa yardım alabileceği yabancı ülke topraklarından binlerce kilometre uzakta olmasından dolayı silah ve ekipman bulma konusunda çok büyük güçlükler çekmiştir. Üyelerinin ve destekçilerinin sayısı çok olmasına rağmen sadece son derece sınırlı bir kısmına hafif silahlar sağlayabilmişti. Herhangi bir şekilde top, ağır silah, zırhlı birlik veya hava desteğine sahip olmayan örgüt sadece hafif silahlar ve ev yapımı saldırı silahlarıyla savaşmıştır. Karaborsadan alınmaya çalışılan silahlarla ilgili zorlukların yanı sıra bu alanı da inceleyen Gestapo’nun varlığı durumu zorlaştırmaktaydı. Zaman zaman ele geçirilen Alman kaynaklı silahların yanı sıra Müttefik Devletler tarafından yapılan ve paraşütle direnişçilere atılan silah yardımlarıyla örgütün eline çok çeşitli silahlar geçmiştir. Ayrıca gizli imalathanelerde İngiliz Sten makinalı tabancasının benzeri olan ve Błyskawica adı verilen silah da çok sayıda imal edilmiştir. Gizli imalathanelerde çeşitli mayın, patlayıcı, molotov kokteyli imal edilmiştir.
Diğer örgütler ve kurumlarla ilişkiler
değiştirYahudi ve Yahudi direnişçilerle ilişkiler
değiştir
1942 yılı Şubat ayında ArmiaKrajowa bünyesinde ve Henryk Woliński önderliğinde Propaganda Bürosuna bağlı Yahudi Bölümü kurulur. Bu kurum aracılığıyla Yahudi nüfusu hakkında bilgi toplanmış ve Londra’ya gönderilmiştir. Ayrıca Yahudi direniş örgütleriyle de temas bu kurum sayesinde kurulmuştur. Nazi toplama kamplarıyla ilgili bilgi toplamak ve direniş örgütlemek için Armia Krajowa üyesi Witold Pilecki gönüllü olmuş ve Auschwitz Toplama Kampına gitmiştir.[12][13] Buradan topladığı ve ilettiği bilgiler Müttefik Devletlere Yahudilerin Nazi işgali altında karşı karşıya kaldığı soykırıma dair önemli bir istihbaratın oluşmasını sağlamıştır. 1942 yılında Armia Krajowa hala soykırıma inanmayan Batılı Müttefikleri ikna etmek için kamplarda bulunmuş olanlardan aldığı istihbarata sahip Jan Karski’yi İngiltere’ye gönderir.
Armia Krajowa, Varşova Gettosu Ayaklanmasına silah desteğinde bulunmuştur. Ayrıca getto girişindeki Alman kontrol noktasına silahlı saldırı yapılmış, getto duvarları yıkılmaya çalışılmıştır. Henryk Iwański komutasındaki bir Armia Krajowa birliği getto içinde Yahudi direniş örgütleri ŻZW ve ŻOB ile beraber savaşmıştır.
Armia Krajowa bünyesine Yahudilerin alınmaması örgütteki anti-semitizmin bir yansıması olarak değerlendirilse de Yahudilerin çoğunun solcu ŻOB bünyesinde örgütlenmesi de açıklayıcı olmaktadır. Ayrıca Armia Krajowa birliklerinin Yahudi karşıtı eylemler gerçekleştirdiği iddiaları da bulunmaktadır. Bu tür iddialar Armia Krajowa’nın tamamı için değilse bile bir kısmında yer alan aşırı sağcı örgütlere dayandırılmaktadır. Armia Krajowa’nın sivil halka karşı yapılan şiddet olaylarının da örgüt içinde cezalandırıldığı da bilinmektedir. Ancak örgütün yoğunlukla Yahudileri bünyesine almaması ve Yahudi karşıtı olması, hatta Yahudileri katlettiğine dair iddialar sürmektedir.[14]
Litvanyalı Nazi işbirlikçileriyle ilişkiler
değiştirKomünist gruplar haricinde kalan özellikle milliyetçi Litvanyalı ve Polonyalı direnişçiler ortak düşmanları olan Nazi Almanyası ve Sovyetler Birliğine karşı savaşmalarına rağmen ancak Nazi işgali sona erdikten ve Kızılordu bölgeye geldikten sonra işbirliği yapmaya başlarlar.[15] Ancak iki ülke direnişçilerinin işbirliği yapmasına engel olan gerilim kaynağı iki taraf tarafından da sahip çıkılan Vilnius’un durumuydu.[16]
Bazı Litvanyalı silahlı gruplar, Nazi Almanyası'nın belirsiz otonomi vaatlerine kanarak Alman işgali sırasında Polonyalılara karşı Nazi saflarında yeralacaktır. 1941 yılından beri Litvanyalıların Polonyalı sivillere karşı katliamlara giriştikleri bilinmektedir.[17] 1943 yılından itibaren Armia Krajowa Litvanyalı Nazi işbirlikçilerine ve özellikle Litvanya Gizli Polisine karşı saldırılar başlatmıştır. Buna karşılık veren Litvanya Nazi işbirlikçisi polisler katliamların şiddetini artırmıştır. 1944 yılı Mayıs ayındaki Murowana Oszmianka Muharebesinde Armia Krajowa Litvanyalılara önemli bir darbe indirmiştir.[18] Almanlar tarafından kışkırtılan ve neredeyse bir iç savaş haline alan çatışmalarda Nazi karşıtı Polonyalılar ile Nazi yanlısı Litvanyalılar iki taraftan da sivil halkı katleder. Modern Polonyalı ve Litvanyalı tarihçiler hala bu dönemde yaşananlara dair bir uzlaşı halinde değillerdir.[19]
Kızılordu ve Sovyet partizanları ile ilişkiler
değiştirArmia Krajowa’nın Kızılordu ile ilişkileri savaş ilerledikçe kötüleşmiştir. 1939 yılında Polonya’nın Nazilere yenilmesinden sonra Sovyetler Birliğinin Polonya’ya girmesi ve sonraki dönemde sürgündeki Polonya hükûmetine güvenmemesi Polonyalı partizanlarla Sovyetler Birliği arasını açmıştır.
Armia Krajowa ile Sovyet partizanları arasındaki ilişkiler kopma noktasına gelecek ve Polonyalıların Nazilerle işbirliği yapması üzerine Stavka 1943 yılında Polonyalı direnişçileri düşman ilan edecektir.[20][21]
Kızılordu Nazileri bölgeden atmaya başladığı zaman Polonyalı direnişçilerle Sovyetler Birliği arasında zorla da olsa uzlaşma durumu yakalanmıştır. Yapılan sınırlı işbirliğine rağmen özellikle sovyet karşıtı, milliyetçi ve aşırı sağcı Armia Krajowa mensupları NKVD tarafından tutuklanmıştır. Ayrıca Sovyetler Birliği Polonya’ya dönmeye çalışan sürgündeki Polonya hükûmetine de soğuk olduğu için bu kuruma bağlı silahlı kuvvetlere tahammül etmemiştir.
Armia Krajowa’nın bazı unsurları savaştan sonra Polonyalı komünistlerin öncülüğünde kurulan Polonya Halk Cumhuriyeti rejimine karşı gerilla savaşı başlatmış ve uzun süre kırsalda varolabilmiştir.
Ukraynalı Nazi işbirlikçileriyle ilişkiler
değiştirStepan Bandera’nın Ukrayna İsyancı Ordusu[22] Ukrayna milliyetçisi bir silahlı direniş örgütüydü ve aynı anda hem Naziler, hem Sovyetler hem de Polonyalılarla savaşıyordu. Örgüt 1943 yılından sonra esas düşman olarak algıladığı Polonyalılara karşı saldırılara artırır. Bandera yaptığı değerlendirmede, savaştan sonra Almanya ve Sovyetler Birliğinin iyice güçten düşeceğini, Polonya ile Ukrayna arasındaki tartışmalı toprakların durumunun belirlenmesi için ise Polonyalıların yenilgiye uğratılması gerektiği öngörüsünde bulunur. Nazilerle bir dönem işbirliği yapan Ukrayna milliyetçileriyle herhangi bir uzlaşma Polonyalı direnişçileri tarafından gündemde değildir.
Tartışmalı topraklardaki Polonyalı siviller bölgeleri ele geçirmek isteyen Ukrayna milliyetçilerinin saldırılarına hedef olur. Ukraynalılar bu bölgelerde etnik Polonyalı azınlığı koparıp atmak ister. Bunun üzerine Armia Krajowa ile aralarında silahlı çatışmalar başlar. Almanların da kışkırtmasıyla Polonyalılara karşı yapılan katliamların en büyüğü 1943 yılı yaz ayında 40 bin Polonyalının öldürüldüğü Volhynia Katliamıdır.[23]
Ukraynalı milliyetçilerden bu tarz eylemler beklemeyen sürgündeki Polonya hükûmeti çaresiz kalır. Armia Krajowa’nın Ukraynalı sivil halka benzer katliamlar düzenlediğinin belgesi bulunmasa da önde gelen Ukraynalı milliyetçi liderler suikaste uğramış ve bazı Ukrayna köyleri de ateşe verilmiştir.
Tartışmalı bölge 1944 yılı ortalarında ilerleyen Kızılordu tarafından alınacak ve oradaki Ukraynalı silahlı gruplar yeraltına çekilerek direnişe geçeceklerdir.
Kaynakça
değiştir
- ^ a b Marek Ney-Krwawicz, The Polish Underground State and The Home Army (1939-45) [1] 24 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Polonya ansiklopesinde Armia Krajowa maddesi 12 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lehçe), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Kansas Üniversitesi öğretim üyesi Anna M. Cienciala’nın ders notları [2] 1 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Armia Krajowa ile ilgili ansiklopedi maddesi 26 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lehçe), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Andrew A. Michta, Red Eagle: The Army in Polish Politics, 1944-1988. Hoover Press, 1990, s.32 ISBN 978-0-8179-8861-6 [3] (İngilizce), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Öldürülenler arasında Polonyalı aktör ve Gestapo işbirlikçisi İgo Sym ile SS-Brigadeführeri ve Karintiya Gauleiteri olan Franz Kutschera bulunmaktadır
- ^ Andrzej Suchcitz makalesi [4] 20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Harekâta dair bilgi 3 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lehçe), 25 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ İlgili makale 6 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lehçe), 26 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Polonya Ansiklopedisinde Armia Ludowa maddesi 12 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lehçe), 26 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Davanın adı Lehçe:Proces szesnastu, Rusça: Проце́сс шестна́дцати olarak bilinir. (Bakınız: 1945 Moskova Duruşmaları)
- ^ Lewis, Jon E., The Mammoth Book of True War Stories, Carroll & Graf Publishers, 1999 ISBN 0-7867-0629-5 s.389
- ^ Pilecki’nin biyografisi 12 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 29 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Groverr Furr, Bloodlands, Red Star Publishers, August 2014 corrected edition November 2014 s.421
- ^ İlgili makale 3 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Litvanca) , 29 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Petersen, Roger, Understanding Ethnic Violence: Fear, Hatred, and Resentment in Twentieth-century Eastern Europe, Cambridge University, 2002 ISBN 0-521-00774-7 s.152
- ^ Bakınız Ponary Katliamı
- ^ Tadeusz Piotrowski, Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration with Occupying Forces and Genocide, McFarland, 1997, s.165–166
- ^ Dovile, Budryte, Taming Nationalism?, Ashgate Publishing, 2005 ISBN 0-7546-4281-X s.187 [5] 21 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 29 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Tadeusz Piotrowski, Poland's Holocaust, McFarland, 1997, ISBN 0-7864-0371-3 s.98-99 [6] 25 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce), 29 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir
- ^ Özellikle Nowogródek ve Vilnius’daki Armia Krajowa birlikleri Nazilerle işbirliği yapacaktır
- ^ Ukraynaca: Українська Повстанська Армія
- ^ Snyder, Timothy, To Resolve the Ukrainian Question Once and For All: The Ethnic Cleansing of Ukrainians in Poland,1943-1947, Kasım 2001 [7] 16 Mayıs 2011 tarihinde Wikiwix sitesinde arşivlendi (İngilizce), 29 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir