Azerbaycan milli giyimleri

Azerbaycan milli giyimleri, Azerbaycan halkının maddi ve manevi kültürünün zor ve uzun bir gelişim süreci sonucunda ortaya çıkmıştır. Azerbaycan halkının etnik tarihi, halk yaratıcılığının sanatsal özellikleri, çeşitli durumlarda şekillenmeleri, sanatsal süslemeler, dokuma halk giysilerinde kendini göstermiştir. Azerbaycan'da ipekçilik ve pamuk üretimi gibi alanlar geliştikçe, milli giysilerin hazırlanmasında özel bir rol oynayan kumaş üretimi arttı ve bunun sonucunda milli giysilerde bir canlanma dönemi yaşandı. Milli giyim takımının hazırlanmasında özel bir rol oynayan, dekoratif uygulamalı sanatların diğer örneklerinde olduğu gibi, kumaşlarda Uzak Doğu kültürüne özgü birçok süsleme örnekleri kendini gösterirdi.

Azerbaycan kadını milli giyimde

Milli giyimin şekillenmesi ve gelişiminde Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde özel bir rol oynadı. Azerbaycan'ın farklı bölgelerinde milli giysi takımı genel form ve kesim tarzını korusa da bazı giysi örneklerinde küçük farklılıklar göze çarpıyordu. Genel olarak giysiler erkek, kadın ve çocuk giysilerine ayrılıyordu. Bu giysiler hepsi birbirine oldukça büyük benzerlik gösteriyordu. Çocuk giysileri şekil olarak yetişkinlerle aynıydı. Ancak bazı özellikleri ve boyutları açısından farklılık gösteriyorlardı. Tamamıyla benzerlik gösteren Azerbaycan milli giysileri kendi içinde ikiye ayrılıyordu: Alt ve üst giysiler. Üst giyim, omuzüstü ve bel giysilerinden oluşuyordu. Omuzüstü giysiler üst gömlek, arkalık, çepken, lebade, külçe, kürk, eşmek ve bahariden ibaretti. Kadın bel giysisi ise birkaç etek ve çakçurla tamamlanıyordu.

19. yüzyıldan itibaren Azerbaycan milli giyimlerinin giderek değişmesi ve kaybolmasıyla nitelendiriliyor. 19. yüzyılda Azerbaycan'ın Rusya ile birleşmesi sonucunda milli giyimler, Rusya'dan getirilen ucuz kumaşlar ve bu kumaşlardan dikilen giysilerle değiştirildi. Bu yeni basit kesimli süssüz giysiler giderek günlük hayata girip, zamanla bölgelere, oradan da köylere yayılıp milli giysilerin kaybolmasına neden oldu.

Tarihi

Azerbaycanlı erkek. XIX yüzyılın ikinci yarısı

M.Ö. 5-6. yüzyıllara ait Mingeçevir katakomba mezarlarında çeşitli ipek kumaşlardan dikilmiş giysi kalıntıları bulunmuştur. Bu kaynakların araştırılmasından anlaşılmaktadır ki, Azerbaycan'da yerleşik ilk insanların giysileri doğal elde edilen malzemelerden (deri, yapay lifler, yaprak vb.) olmakla, kullanım şekline göre sarık, örtme ve giysi gibi çeşitli şekillerde kendini göstermiştir. Azerbaycan'da giysi ihtiyaçlarının karşılanması için eski çağlardan itibaren koyun ve kuzu yünü, keçi kılı ile birlikte deve yününden de yararlanıldığı bilinmektedir. M.Ö. 1. binyılda Azerbaycan halkı yün ve ketenden dokuma gömlek ve pantolon giymiş, deri örtülerden faydalanmış, keçe ve yün şapkalar takmış, ayaklarına ise sivri burun deri ayakkabılar giymişlerdir.

Azerbaycan halk giyimlerinin gelişim süreci orta çağ döneminde daha yoğun olmuştur. Bu dönemde giysi malzemeleri arasında deri ve yünle birlikte keten ve pamuktan da geniş bir şekilde yararlanıldığı belirtilmektedir. Pamuk ve ketenden genellikle bez adı verilen kumaşlar üretilirdi. Erken orta çağ Azerbaycan erkek ve kadın giysileri hakkında ayrıntılı bilgi Kitabi-Dede Korkut destanında da belirtilmiştir. Destanda tüm giysiler bir kural olarak hepsi elbise olarak adlandırılmıştır.

14-15. yüzyıllarda Azerbaycan halk giyimi fonunda ciddi değişiklikler meydana gelmiştir. Giyimler günlük ve tören giysileri olarak farklı özellikler kazanmış, tören giyimlerinde motifleşme (kesim, renk, süsleme ve tür çeşitliliği) giderek daha da derinleşmiştir. 16-17. yüzyılları kapsayan yıllarda Azerbaycan milli giyimleri zengin bir gelişim süreci geçirmiştir. Araştırmalar sonucunda bu dönemde Azerbaycan'da gerçek anlamda milli giysi okulu oluşturulduğu belirlenmiştir. Bu dönemlerde dikilen giysiler kişinin yaşını, mesleğini, hatta hangi sınıfa ait olduğunu da yansıtıyordu.

16. yüzyılda Azerbaycan'da uçları sivri, kırmızı başlı sarıklarla birlikte, sade ve süssüz sarıklardan da yararlanılıyordu. Bu dönemde en çok kullanılan sarıklar, genellikle beyaz renkteydi. Şah, vezir veya yüksek rütbeli din adamları ise başlarına yeşil renkli sarık takarlardı. 16-17. yüzyıllarda Azerbaycan'da sarıkla birlikte, ayrıca orijinal küçük şapkalara benzeyen başlıklardan da yararlanılıyordu. 16-17. yüzyıllarda Azerbaycan'da çeşitli başka biçimli başlıklardan da yararlanılıyordu. Koyun derisinden dikilen başlıklar nispeten geniş yayılmıştı. Bunları daha çok hayvancılık ve koyunculukla uğraşan insanlar kullanırdı. Hanlıklar döneminde bağımsızlaşma eğilimleri ile ilgili olarak Azerbaycan'ın çeşitli bölgelerinde tarım ve zanaatkarlığın nispeten canlandırılması, küçük ölçekli el sanatları ürünlerinin üretiminin artırılması, Şuşa şehri gibi yeni sanat-ticaret merkezlerinin ortaya çıkması, diğer Doğu ve Avrupa ülkeleriyle ticaret-ekonomik ilişkilerin genişletilmesi ve benzeri faktörler Azerbaycan giysi fonunun zenginleşmesine, çeşitli giysi malzemelerinin daha kaliteli ve kitlesel şekilde üretilmesine, giysi türleri üreten küçük ölçekli atölyelerin sayısının artmasına neden olmuştur.

19. yüzyılda yeni dönem giysi kültürünün oluşmasında, yeni ortaya çıkmakta olan milli burjuvazinin özellikle büyük bir rolü olmuştur. Feodal-soylu geleneklerini oldukça sürdüren Azerbaycan milli burjuvazisi kendi mevcut geleneksel giysi modasını hemen değiştirip Avrupa giysisiyle değiştirmemiştir. İşte bu nedenle milli giysi modası ile Avrupa giysisi arasında üstü kapalı rekabet 20. yüzyılın başlarına kadar keskin bir şekilde devam etmiştir. Ancak burjuva saraylarında yerleşmiş olan zorunlu giysi modaları yavaş yavaş gururlu milli giysinin terk edilmesini ve Avrupa giysi modasını kabul etmeyi ısrarla talep ediyordu. Ancak buna rağmen, daha önce olduğu gibi, 19. yüzyılda da giysi modası halkın sosyal hayatıyla organik bir şekilde bağlı olup, eski giysi ve süsleme geleneklerinin büyük bir kısmını koruyup saklamıştır. Ortadoğu ve Kafkas giysi geleneklerini oldukça koruyup saklamakla birlikte, 19. yüzyıl Azerbaycan milli giysi kültürü kendine özgü bir dizi yerel özelliklere de sahip olmuştur. 19. yüzyıl Azerbaycan giysi takımında halkın çeşitli sınıf ve sosyal gruplarına özgü giysi türleri, ayrıca meslek aidiyeti ile ilgili giysi modaları ortaya çıkmış ve sabitlenmiştir. Giysiler Azerbaycan'ın çeşitli tarihi etnografik bölgelerinin yerel özelliklerini yansıtmakla birlikte, aynı zamanda giysiyi giyen kişinin yaşını, aile ve sosyal durumunu da gösterirdi. Genç kızın ve evli kadının giysilerinde göze çarpacak kadar farklılıklar olurdu. Genç gelinler daha renkli giyinirlerdi. Kızlar ve yaşlı kadınlar süsleme unsurlarından az yararlanırlardı.

19. yüzyıl giysi modalarında, ayrıca o dönemin şeriat ile ilgili kabul edilmiş etik kurallarına da ciddi şekilde uyulduğu gözlemlenmektedir. 19. yüzyıl giysi takımı biçim yöntemi ve dikiş tekniğine göre kendisinden önceki tarihi dönemlerde şekillenmiş giysi türlerinin devamı olsa da yeni dönemin gereksinimlerine uygun olarak bazı değişikliklere uğramıştır. Bu özellik kendini daha çok şehirlerdeki zarif giysi takımlarında ve meslek giysilerinde göstermiştir. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında milli özellik taşıyan Azerbaycan giysi takımının tipolojik örnekleri aslında feodalizm döneminde, özellikle son orta çağlarda şekillenmiş ve hanlıklar döneminde oldukça yerel özellikler kazanmış olan geleneksel giysi türlerinin bir devamıydı.

Azerbaycan Milli Kıyafetlerinin Bölgeler Arası Benzer ve Farklı Özellikleri

Azerbaycan milli giyimlerinin bölgesel olarak ayrılması ve benzerlik veya farklılıklara sahip olması, 18. yüzyılda Azerbaycan içerisinde çeşitli hanlıkların ortaya çıkması ile bağlantılıdır. Hanlıklar, genellikle farklı coğrafi bölgelerde bulunuyorlardı ve bu da doğrudan kıyafetlerin form, kesim ve diğer özelliklerinde kendini gösteriyordu.

Bakü Giyimleri

1847 yılı Bakü sakinleri

Bakü kıyafetleri, Şeki ve Şamahı kıyafetleriyle benzerlik göstermektedir. Kıyafetlerde mor ve bordo renklerin bulunmasına rağmen, beyaz ve koyu mavi renkler ön plandaydı. Kıyafetin rengi ne olursa olsun, kenar süslemeleri ve işlemelerinde mavi ve altın-sarı renkler kullanılırdı. Böylece, Bakü kıyafetlerinde insanlar doğa renklerine- beyaz, mavi, altın-sarı, kum renklerine- öncelik verirdi. Bakü giyimlerinde tirme kumaştan bolca kullanılması, Abşeron iklimi ile ilgiliydi. Bakü kadınlarının üst omuz kıyafeti "çepekennimtene," sıradan çepekenden çok farklı değildi. Bakü kadın arkalarılarının temel karakteristik özelliği yaka kesimi ile karakterize edilirdi. Arkaların yaka kesimi dikdörtgen şeklinde olup, kolları dirsekten biraz yukarıda dikilen kolçakları da çoğu zaman dikdörtgen şekilde kesilirdi. Bakü arkalarıları aynı zamanda sade kesimi ile de dikkat çekiyordu.

Kadın arkalıkları sade dikilmiş olsa da dirsekten başlayan sahte kolçak ile tamamlanırdı. Bu kolçakların dikilmesinde bazen başka malzemeler kullanılırdı. Kadın arkalıkları diğer bölgelerden farklı olarak Abşeron'da "don" olarak adlandırılırdı ve bu donlara tüm dikişler boyunca süslemeler yapılırdı. Varlıklı kadınlar, arkalarının göğsüne altın-gümüş koza düğmeler diktirirlerdi. Bakü kadınları aynı zamanda diğer bölgelerde (Şeki, Şirvan, Gencebasar vb.) olduğu gibi "lebbade" de giyerlerdi. Başörtüsü olarak çarşaf kullanılırdı ki bu da Bakü arkalarının yaka kesimine uygun olarak dikdörtgen şeklinde olurdu. Tüm bu kıyafetler genellikle el dikişi ile dikilirdi.

Gence-Karabağ Giyimleri

Karabağ Beyi.1845 yılı

Bu bölgelerin kıyafet takımları birbirinden çok fazla farklılık göstermez. Bu kıyafet takımları da diğer bölgelerde olduğu gibi bir bütünlük oluşturur. Üst etek ve üst omuz kıyafeti ya aynı renkte ya da benzer renklerde olurken, gömlek bunlara göre daha açık ve parlak renklerde dikilirdi. Karabağ bölgesinde üst omuz kıyafeti olan çepkenin sarkma kol versiyonu kullanılırdı. Sarkma kollu çepkende kollar sahte olarak omuz dikişlerinin üstüne dikilir, uçları eldiven ve kolçakla tamamlanırdı. Genellikle çepkenin koltuk altından dirseğe ve bilekten parmak uçlarına kadar olan kısmı açık bırakılırdı. Bu bölgede pullu çepken de kullanılırdı. Kesimi çepkenle aynı formda olmasına rağmen kolsuz dikilirdi. Baharı, bu bölgede geniş kullanılan çok süslü üst kıyafetidir. Koyu kırmızı, mor renkte kadifeden dikilir, kolları düz, uzunluğu dirseğe kadardır. Bel hattından itibaren büzgülü etek dikilir ve her eteğe kesme cep konulurdu. Yaka, kol ağzı, etek, cep kesiminin çevresi işlemelerle süslenirdi. Küdrü, kadın üst kıyafetidir. Bu kıyafet kadifeden dikilir, kürklü ve yoğun işlemelerle süslenirdi. Bazen yorganlı formda da dikilirdi. Karabağ küdrüsü bedene sıkı oturur, kolsuz olurdu. Kürk ve bafta dışında hiçbir süsü olmazdı.

Gence'de ise deriden yapılan küdrünün kollarına ve kenar dikişine ek kürk konmazdı. Dirseğe kadar kolu olan küdrü, yakası açık, koltuk altında kesik olurdu. Karabağ bölgesinde kullanılan gömleğin gövdesi katlama yöntemi ile biçildiğinden omuz dikişsizdir. Kollarının üstünde küçük kırçınlar olur ve genellikle süs amacıyla kullanılır. Gömleğin kenarlarında 8 cm yüksekliğinde "peş" adı verilen kesikler olur. Kolların ağzı ve yaka kesimi boyunca bafta dikilir. Milli kıyafetlerin ana kısmı olan etek, gaz-gazı, zerkara, atlas gibi kumaşlardan dikilirdi. Eteğin uzunluğu 86–102 cm arasında değişirdi. Eteğin eteğine çeşitli boyutlarda tirme ve başka kumaşlardan kat payı dikilirdi.

Arkalar kıymetli kumaşlardan dikilir ve dikiminde genellikle yoğun renkler kullanılırdı. Yaşlı ya da genç kadınlar kırmızı renklerden kullanmazdı. Kol ağzına ve yaka kesimine verilen kırçınlı büzgülü eklemeler, arkaları daha da güzel gösterirdi. Gence-Karabağ bölgesine ait arkalarlarda bel büzmesi, ince kırçınlı ve kısa olurdu; yaklaşık 8–18 cm. İkinci grup arkalarlar aynı ölçüde olup ek eteksiz dikilirdi. Bu arkalar daha çok üst kadın kıyafeti sayılan çepekeni andırırdı. Karabağ bölgesinde yakası buta formunda olan arkalarlara da rastlanırdı. Bu tür yaka boyunca çift taraflı kırçınlanmış ek kumaş dikilirdi. Karabağ-Gence arkalarıları "nülufer qollu" (yelpareli) olurdu. Dirseğe kadar düz olan nülufer kol, dirsekten aşağıya zambak şeklinde açık biçimlendirilirdi. Kol ağzında arkaların kumaşından iki parmak genişliğinde kırçın eklenirdi. Bazen bu kırçın yerinin üzerine bant da dikilirdi. Kol ağzına verilen kırçınlı-büzgülü eklemeler, arkaları daha dikkat çekici ve güzel gösterirdi.

İrevan Giyimleri

İrevan giyimleri — gömlek, etek ve uzun kollu arkadan oluşur. Etek ve arkalar Nahçivan'da olduğu gibidir, ancak gömlek farklıdır. Yakası oyma biçiminde kesime sahip olup, yaka kenarlarına bordür dikilirdi. İrevan kadınlarının alt gömleği dizden biraz yukarı olup, kolu uzun ve düz dikişli dikilirdi. Dayanıklılık sağlamak için alt gömleğin yakasına bir karış genişliğinde ikinci bir kat konulması yaygındı. Bazen dikiş uzun dikildiğinden kol altından başlayıp eteğe kadar uzanır ve bu, gömleğin gövdesini genişletmeye olanak tanırdı. İrevan kadınlarının alt gömleği genellikle beyazdan, bazen de çiçekli bez veya ketenden dikilirdi. İrevan'da giyilen uzun etekli üst gömleğin ön kısmı üç parça kumaştan biçilir ve dikilirdi. Göbek altına kadar olan birinci parça dar, ikinci ve üçüncü parçaların her biri önceki parçadan biraz daha geniş alınarak büzgülenirdi. Gömleğin ikinci ve üçüncü parçalarını birleştiren dikişin üzerine genellikle "eteplik" dikilirdi. İrevan mahallinde varlıklı kadınların üst eteği bileğe kadar uzun olurdu. Üç-dört tahta parçadan dikilen bu etekler büzgülü ve kırçınlı olmak üzere iki şekilde dikilirdi. Eteğin beline nife dikilip, "bel bağı" (kordon) takılırdı. Bel bağı özel dokuma tezgahında dokunurdu. İrevan'da da giyilen alt etek "şelta" olarak adlandırılırdı. Ancak burada giyilen "şelta," Nahçivan şeltasına göre oldukça uzun olurdu. Burada şelta, genellikle üst etekten dört parmak genişliğinde kısa dikilirdi. Arkaların yakası dikdörtgen veya oval şekilde biçilir, açık veya meydan yakalı arkalar daha yaygındı. İrevan kıyafet takımı Nahçivan kıyafet takımına tamamen benzediğinden, biçim özelliklerinin aynı olduğu da açıkça görülmektedir.

Lenkeran Giyimleri

Lenkeran giyimleri- genellikle elle çok özenle dikilirdi. Genellikle al kırmızı, patlıcan moru, açık kahverengi renkler kullanılırdı. Etekler genellikle uzun olurdu, ancak günlük giyim olarak nispeten kısa da olabilirdi. Gömlek boyunda bir düğme ile iliklenir, belden bazen kısa da olurdu. Güney bölgesinde genellikle uzun etekli gömlek de yaygın olarak kullanılırdı. Gömlek nispeten uzun olup dizden yaklaşık dört parmak yukarıda kalırdı. Çepken veya arkalığın yakası açık olurdu. Çepken, Lenkeran'da "nimtane" kelimesinden türetilen "mintane" adıyla biliniyordu.

Lenkeran-Astara bölgesinde çepken genellikle uzun kollu olurdu. Bu giysilerle birlikte Azerbaycanlı kadınlar, soğuk havalarda kürk olmadan dikilen, kolsuz ve astarlı bir giysi türü kullanırlardı ki, Lenkeran-Astara bölgesinde buna cilitka, bedençe veya kolsuz denirdi. Astarı pamuk veya yün döşenip astarlanarak hazırlanan bu giysi türü, gömleğin üstünden, çepken, külçe, arkalığın altından giyilirdi. Lenkeran bölgesinde arkalıklar uzun kollu olur, biçimlidir. Bazı arkalıklar sık dikiş ve çeşitli işleme teknikleri kullanılarak süslenmiştir. Bu bölgede genellikle arkalıkların dikilişinde al-kırmızı, koyu mor, patlıcan renklerine öncelik verilirdi. Birinci gruba ait arkalıklarda kol dirseğe kadar düz dikilir, bazı durumlarda dirsekten başlayarak yapay kol eklenirdi. Bu sadece süs amacı taşırdı.

Genellikle serin havalarda giyilen, astarlı ve astarlı üst giysi olan bahar Lenkaran'da yaygın olarak kullanılırdı. Lenkaran kadınlarının baharı, biçim itibarıyla Bakılı kadınlara özgü "don"u anımsatırdı. Bele kadar bedene tam oturan baharıya, genellikle belden aşağı ince kıvrımlı uzun etek eklenirdi. Baharının kolu dirsekten yukarı olup, yakası açık biçimlenirdi.

Nahçıvan Giyimleri

Nahçıvan giyimleri- arkalık, külçe, gömlek, etek, çepken ve diğer unsurlardan oluşurdu. Kadın üst giysilerinin temel unsurlarından biri üst gömlek idi. Nahçıvan'ın dağlık kesiminde genellikle uzun etek gömlek yaygındı. Dizden aşağı topuğa kadar uzanan böyle gömleklerin biçim tarzında fark olmasa da hem uzunluğu hem de eteklerinin giderek genişlemesi ile farklılık gösterirdi. Gömleğin uzunluğu yaşlı kadınlarda yarım arşın (45 cm-55 cm) aralığında olurdu. Böyle gömleklerde uzunluk dikkate alınarak yan yırtmaçlar daha büyük kesilirdi. Nahçıvan bölgesinde böyle gömlekler "oyma" olarak adlandırılırdı. Nahçıvan kadınları aynı zamanda çepken-gömlek olarak adlandırılan üst giysilere de öncelik verirlerdi.

Çepken genellikle kollarının yapısına göre farklılık gösteren üst kadın giysisi idi. Uzun kol ve sallanma kol türleri daha çok gözlemlenirdi. Nahçıvan bölgesinde genellikle uzun kol çepkenden yararlanılırdı. Uzun kol çepkenin kolları dirseğe kadar dar olup sonra yelpaze şeklinde 20–30 cm genişlerdi. Diğer üst giysi arkalıktır ki, bu aynen diğer bölgelerde de kullanılırdı. Genellikle atlas, tafta, kadife, zerkara gibi kumaşlardan dikilirdi. Bu kumaşlar özellikle zengin kadınların giysisinde kullanılır, diğerleri için arkalık genellikle ucuz kumaştan (satin, kara lastik vb.) dikilirdi. Çepkenle benzerlik gösterip kolunun ve eteğinin uzunluğuna göre ondan farklı olan "külçe" Nahçıvan bölgesinde yaygın olan mevsimlik bir giysi türü olup, pahalı kumaşlardan (hara, zerkara, kadife vb.) uzun etekli ve astarlı dikilirdi. Külçenin kolu düz ve dirsekten biraz aşağı, yakası boydan boya açık biçimlenirdi. Yanları ve koltuk altı açık bırakılırdı. Koltuk altında kare şeklinde bir yarık olurdu. Üzeri genellikle süslü olur üzerine işlenen desenler bazen badem şeklinde olduğundan ona bademi külçe de denirdi.

Nahçıvan bölgesi için yüzeyi ile astarı arasına yün döşenip astarlanmış "Sırlı etekler" karakteristik olmuştur. Onu "seltet" olarak adlandırılan kısa alt eteklerin üstünden giyerlerdi. Nahçıvan giysi takımında üst etek oldukça kısa olduğundan buna uygun olarak seltet olarak adlandırılan alt etek de nispeten kısa biçimde dikilirdi. Geniş paçalı seltetin kumaşına "miyança" eklenirdi. Eteğin diğer bölgelerden farklı olarak kısa olmasına rağmen eteği özel bir zevkle süslenirdi. Genellikle burma gümüş ve boncuklu işleme kullanılırdı. Patlıcan moru, yeşil, gümüşi renklere öncelik verilirdi. Giysi üzerinde boncuklu işleme tekniği kullanılarak genellikle bitkisel desenler işlenirdi. Nahçıvan giysileri arkalığın şekline göre diğer bölgelerden farklılık gösterse de gömlek ve eteğin biçim ve dikiş tekniğine göre benzerlik gösterirdi. Nahçıvan giysisinin biçimi basit olsa da arkalık şekline göre farklılık gösterirdi. Arkalık uzun olursa (buna külçe denir) belden kesik, kısa olursa tüm kesik eklenerek yanlarında yırtmaç ve kumaş çıkıntısı bırakılırdı. Uzun kollu kollu arkalıkların ön kısmı birbirinden oldukça uzak olurdu ki, bu arkalıkları göğüs koruyucular, gerdanlıklar süslerdi. Soğuk havada arkalığın kol düğmeleri iliklenir üstünden külçe giyilirdi. Nahçıvan arkalıklarının kolu genellikle düz biçimli, yaka kesimi V şeklinde olup çepkene benzerdi.

Şamahı Giyimleri

Şamahı giyimleri- çeşitli renkler kullanılıyordu, bu da büyük olasılıkla Şamahı'nın doğasıyla ilgiliydi. Bu giysilerde genellikle sadelik ve dağınıklık hissedilse de zarif giysilerde zarafet ve zenginlik hissedilirdi. Şamahı giysilerinde süsleme unsurlarına ve işlemelere nadiren rastlanırdı. Burada da arkalık, üst gömlek, çepken, lebbade (lebade) gibi giysiler kullanılırdı. Üst gömleğin üçgen yaka kesimi vardı ve çepkenin yanlarına belden aşağı genişlik vermek için üçgen şeklinde ek parçalar kullanılırdı. Bu giysilerde giysi unsurları elle çok özenle işlenirdi. Şamahı'da zengin kadınların giydiği lebadenin kollarına sıkça kürk süsleme dikilir, yan yırtmacın genişliğini sağlamak için kenarına üçgen parça kesilip eklenirdi. Bu lebade, özel olarak dikilmiş "lebade gömleği"nin üstüne giyilirdi.

Şeki Giyimleri

Şeki giyimleri- lebade, etek, eşmek, çaxçur, örtü, arkalık vb. unsurlardan oluşur. Etek genellikle atlasta dikilir, bel kısmına başka bir kumaştan parça eklenirdi. Şeki kadınlarının alt eteği, üst eteğe benzer şekilde biçimlenirdi. Altı "tahta" olarak kesilmekle çitten dikilirdi. Paçalarının geniş olmasına rağmen eteğin kumaşına miyança dikilirdi. Bu tür etek türü Azerbaycan'ın çoğu bölgesinde "genbalag" etek olarak bilinir. Şeki kadınlarının alt gömleği, ganovuzdan (ketenden) dikilip, biçim olarak Gence gömleğini andırırdı. Katlama yöntemiyle kesildiğinden omuzu dikişsiz olup, kol altına "xiştek" dikilirdi. Şeki kadınlarının üst gömleğinin koluna dirseğe kadar eğik çizgi boyunca, sonra bileğe kadar düz çizgi boyunca ek parça verilirdi. Bu sayede kol kısmen genişletilirdi. Bu tür gömlek "lebade gömlek" olarak adlandırılırdı.

Lebade- kadife, tafta, ganovuzdan dikilmiş üst kadın giysisidir, astarlıdır. Diğer adı lavada'dır. İki ön, bir arka parça ve iki koldan oluşur. Kol ve boy ölçüleri çeşitli olur. Kol altında büyük bir yırtmaç bırakılır. Yan dikişlerde yırtmaç ve kumaş çıkıntısı olur. Bu yırtmaç ve çıkıntılar ölçülerine göre değişkenlik gösterir. Etek yaka kesimi ve kol ağzı boyunca farklı ölçüde süslemeler dikilir, bazıları düğmesiz, bazıları ise yaka boyunca dikilmiş ilmeklerden geçirilen bağcıklar ile bağlanır. Eşmek- astarlı üst kadın giysisidir, tirmeden (ipek dokuma) dikilir. Kolu dirseğe kadar olup, kol ağzına, yaka kesimi çevresine ve etek boyunca kürk dikilir. Düğmesiz olur. Eşmeyin diğer adı "küdrü" idi. Genellikle eşmek yarım kol olduğunda bu şekilde adlandırılırdı. Çaxçur- üst bel giysisidir, astarlıdır. Trapez şeklinde kesilip, qanovuzdan dikilirdi. Şeki'de arkalık genellikle lebadeye benzerdi ve lebade arkalığın üstüne giyildiğinde arkalık belden düğmelenirdi. Şeki kadınları Bakü'de olduğu gibi "kolçaglı" arkalık (don) giyerlerdi. Bu gruba ait arkalıkların kolu genellikle dirseğe kadar düz kesilip dikilir, dirsekten başlayarak yapay kolçak eklenirdi. Yapay kolçak işlevsel olmayıp, süs amacı taşırdı. Genellikle, kolçak gerektiğinde "baharı" olarak adlandırılan yarım kol arkalığa eklenirdi. Şeki giysisi genellikle beyaz bezden dikilmiş alt gömlek, alt etek, üst gömlek, üst etek, lebade, baş giysisi olan tülü ve kelağayı (ipek örtü), ayak giysisi çorap ve başmaktan oluşurdu. Şeki giysilerinde beyaz, mavi, lacivert ve bazen koyu kırmızı renkler kullanılırdı. Uzun etek, kısa lebade, özenli baş süslemeleri giysi takımına hoş bir hafiflik ve sadelik katardı. Şeki'nin temel ipekçilik merkezi olduğunu göz önünde bulundurursak, burada üretilen eşsiz kelağayıların giyside kullanılması giysi takımını özel bir zevkle tamamlıyordu. Aynı zamanda bu kəlağayılar geçmiş dönemlerde Azerbaycan'a seyahat eden gezginlerin, yabancı turistlerin de ilgisini çekiyordu. Renkli kelağayılar günümüzde de Şeki'de üretilmektedir. XVI. yüzyılda Azerbaycanlılar Kızılbaşlar olarak adlandırılıyordu, çünkü başlarına tepesi ince ve yüksek, kırmızı bir şapka takıp, çevresine sarık doluyorlardı. XVIII-XIX. yüzyıllarda kadın baş giysileri önceki dönemlerdeki gibi çeşitlilikleriyle dikkat çekiyordu. Kadın baş giysileri, genellikle başörtüleri ve baş süslemelerinden oluşan iki bölümden ibaretti. Başörtülerinin bazıları teri emme görevi görerek hijyenik amaç taşırdı.

Kadın baş giysileri, giyme (takma) ve bağlama (örtme) olarak iki gruba ayrılıyordu. Birinci grup baş giysilerine tesek (çepçik), çutqu, araxçın, dinge; ikinci grup baş giysilerine ise çeşitli boyutlarda ve isimlerde leçekler, çalmalar, kelağayılar, şallar, örtüler, ayrıca nigab, rübend, çutquqabağı, çadra, çarşab, duvaq vb. dahil idi. Bunlar arasında şal, örtü, örtük, cuna (çikila), qıyqac, kelağayı (çarqat) daha çok modadaydı.

Baş Giyimleri Çeşitleri

Azerbaycan ipeğinden kelağayılar

Tesek (Çepçik): Tesek türü baş giyimleri XIX-XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan'ın Şeki-Zakatala, Şirvan, Karabağ ve Batı bölgeleri için daha karakteristik olmuştu. Batı bölgesinde kadın teseklerinin kesim yöntemine, şekline, başa giyilme tarzına ve kumaş materyaline göre farklılık gösteren üç türü (saya, inci ve gaysava tesekler) kaydedilmiştir. Saya tesek beyaz veya renkli pamuk kumaştan kesim yöntemiyle hazırlanırdı. İki yan (kulakçık) ve baş kısmından oluşan tesek ters yüzüne dikildikten sonra çevrilir ve dikişler içeride kalırdı. Tesek başa öyle giyilirdi ki hem boynun arkasını hem de kulakların üstünü örterdi. Başta sağlam durması için teseğin sağ kulakçığına ucu ilmekli bir bağ (gatma) dikilir, çenenin altından geçirilerek sol kulakçığa bağlanmış düğmeye bağlanırdı. Saya teseyin daha mükemmel forması inci ve qaysava adlı süslü tesekler idi. İnci tesek genellikle tek renk ipek kumaştan olur, yan dairesine ve merkezine "buta", "sarma", "gülebetin", "eşrefi" gibi süslemeler dikilirdi. İnci təsəyin alın çevresine süslü başlık "kafese" tutturulurdu. Qaysava teseyin de üstü çeşitli desenlerle işlenirdi. Genellikle kırmızı ve yeşil kadifeden dikilen qaysava teseyin yanları dar, tepesi ise yassı olurdu. Qaysava teseye gençlerin özellikle de gelin giden kızların giysi takımında sıkça rastlanırdı. Bu yüzden böyle bir teseğin kız için gelen nişan bohçası içinde olması önemli bir şart sayılırdı.

Çutku (Tülü): Giyme türü kadın baş giysisi olan çutku (tülü) Şeki, Kuba, Şamahı ve Bakü'de geniş yayılmıştı. Çutku kadın saçlarını toplu tutan özel bir saç torbası rolü oynardı. Bu nedenle de ölçüsü her kişinin baş çevresine uygun şekilde hazırlanırdı. Düzdörtgen şekilde kesilip dikilen çutkunun eni 20–30 cm, uzunluğu ise 50–60 cm olurdu. Şeki bölgesinde daha çok "tülü" adıyla bilinen çutkunun her iki ucu açık torbayı andırırdı. Koyu renkli ipek kumaşlardan hem de astarlı dikilen çutkunun her iki ucuna süs eklenirdi. Çutkunun kenarları süslü olsa da başa giyilirken önüne "çutkugabağı" veya "alıngabağı" adı verilen baş süsü tutturulurdu. Arahçın ter emici bir araç olarak işlevsel görev taşımasına rağmen, ona çeşitli renkli ipek veya gülebetin iplikle süs eklenirdi. Arahçın genellikle "boğazaltı" veya "zincireli" altın ya da gümüş kanca ile başa bağlanıp sıkılaştırılırdı. Daha sonra süslü baş iğneleri ile örtü, kelağayı vb. ona bağlanırdı.

Bağlama (örtme) baş giysileri serbest halde kullanılmakla birlikte, çoğunlukla dikili baş giysilerinin üstünden örtülürdü. Bu grup baş giysileri Azerbaycan'ın farklı bölgelerinde çeşitli şekillerde bağlanırdı. Çalmayı başa farklı yöntemlerle bağlarlardı. Genellikle ipek örtüyü üçgen yaparak başa salar, sonra onun uçlarını-sağ ucu sol omuz, sol ucu ise sağ omuz üstünden aşırarak, boynun arkasında çapraz yapıp öne getirir ve yeniden çenenin altında bağladıktan sonra boynun arkasında düğümlerdiler. Çalma bağlamanın diğer bir yönteminde ise başa salınmış örtünün uçlarını boğazın altında bağladıktan sonra bir ucunu göğüs üstüne serbest bırakır, diğer ucunu ise boyna dolayıp sırta atarlardı. Çoğunlukla çalmanın serbest ucu yaşmak rolü oynardı. Çalmanın başta sağlam durması ve güzel görünmesini sağlamak için, genellikle evli kadınlar onun üstünden kanca takarlardı. Azerbaycan'ın birçok bölgesinde (Karabağ, Lenkeran-Astara, Guba-Haçmaz, Nahçivan vb.) çalmayı başta tutmak için onun üstünden başın çevresi boyunca küçük örtü bağlamak da adetti. 16. yüzyılda Azerbaycanlılara "Kızılbaşlar" denirdi, çünkü başlarına tepesinde ince ve yüksek kırmızı bir şapka takarlar ve onun etrafına sarık dolarlardı. 18-19. yüzyıllarda kadın baş giysileri de çeşitli türleri ile dikkat çekiyordu. Kadın baş giysileri genellikle iki kısımdan oluşuyordu: baş örtüleri ve baş süsleri. Baş örtülerinin bazıları teri emici rol oynayarak hijyenik bir amaç taşıyordu.

Giyme türü kadın baş giysilerinin diğer bir kısmı da karmaşık yapılı "dinge" ve "çalma"ları oluştururdu. Nahçıvan, Şirvan ve Batı bölgelerinde kadın giyiminde bulunan dinge, söğüt veya asma dallarından örülmüş dinge sepetinin üzerine şal sarılarak yapılırdı. Başta sağlam durması ve şeklinin bozulmaması için genellikle dinge üzerine altın kanca eklenir, üstüne ise örtü bağlanırdı. Dingenin üzerine eklenen süs eşyaları, sahibinin maddi durumunu yansıtırdı. Şirvan bölgesinde dinge, diğer bölgelerden farklı olarak dallardan değil, doğrudan baş şalını dinge sepeti şeklinde bağlamakla yapılırdı. Dinge, tüm Güney Kafkasya için karakteristik bir baş giysisi olarak kabul edilirdi.

Azerbaycan kadınlarının bağlama (örtme) baş giysilerinin bir kısmını da kelağayı oluşturuyordu. Burada yaşa ve zevke göre kırmızı, siyah, beyaz, kestane rengi yerli, yelənli kelağayılar daha yaygındı. Hem yerli el yapımı Gence, Şeki, Şamahı, Basgal kelağayıları hem de ithal kelağayılar ("komşuçatladan", "heratı", "saçaklı kelağayı", "bağdatı", "helebi" vb.) varlıklı kadınların giysi takımında, yoksulların ise bayramlık (bohçalık) kıyafetlerinde önemli bir yer tutuyordu. Genellikle tesekin üzerine örtülen kelağayıyı başa bağlamak için çapraz olarak katlanır, uçlarından biri göğüs üzerine serbest bırakılır, diğer ucu serbest kalan kanadın üzerinden sırtına atılırdı. Karabağ’da arahcının üzerine örtülen kelağayı çapraz katlandıktan sonra ortası alının üzerine gelmek şartıyla, her iki ucu boyun altında karşı karşıya getirilip sağ ucu sol omuzdan arkaya atılır, sol ucu ise sağ omuzdan geri katlanırdı. Kadın baş giysileri içinde el yapımı ve fabrika üretimi örtüler de özel bir yer tutardı. Şirvan’da bu örtülerin "serendaz", "naz-nazı", "belale", "haralı", "alafa", "banara", Lenkaran-Astara bölgesinde "garagile", "baklava", "Yusif-Züleyha", "Zekiyye", Kuba-Haçmaz’da "Zekeriyye", Nahçıvan’da ise "toksin", "zerli örpek", "baftalı örpek", "bağdatı kelağayı" vb. türleri yaygın olarak kullanılmıştır. Diğer bağlama baş giysisi olan şal el yapımı yerel atölyelerde hazırlanırdı. Şedde Lenkaran’ın dağ köylerinde kullanılıyordu. Şedde dört adet farklı renkli yaylıktan yapılırdı. Bunun için önce küçük boyutlu ilk yaylık çapraz katlanıp elle alının üstüne tutulur, ikinci büyük boyutlu yaylık onun üstünden çalma gibi bağlanırdı. Sonra üçüncü yaylık çapraz katlanarak bir kısmı alının üstüne düşmekle, uçları çapraz birinci yaylığın düğümleri arasında bağlanırdı. Bu tür karmaşık yapılı teknikten farklı olarak şehir kadınları arasında başa iki yaylık bağlamak moda haline gelmiştir.

19. yüzyılda kadınların giysi takımında çadra da önemli bir yer tutuyordu. Geçmişte kadınlar özellikle de şehir kadınları sokağa çıkarken giysi takımının üstünden genellikle başlarına çadra örtüyorlardı. Çadra kadının sadece başını ve yüzünü değil, tüm vücudunu örterek yabancı gözlerden gizlerdi. İslam dini kurallarına göre, Müslüman kadınlar dünyanın neresinde yaşarsa yaşasın, el, yüz ve ayaktan başka, tüm bedenlerini örtmek zorundaydı. İslam kurallarına göre, yabancı gözlerden sakınmak için kadınlar yaşmak, çadra, rübend, nikab vb. kullanırlardı. Çadra genellikle yarım daire ve dikdörtgen biçiminde olup iki şekilde dikilirdi. Lenkaran-Astara ve Nahçıvan bölgeleri için karakteristik olan yarım dairevi-oval çarşaf başa salındıktan sonra boynun altından geçirilen ip ile bağlanırdı. Ordubad bölgesinde böyle çarşaf — "yapıncı çarşaf" adıyla bilinirdi. Şeki-Zakatala, Abşeron, Karabağ ve Nahçıvan, özellikle Ordubad etnografik bölgelerinde dikdörtgen biçimli çarşafa öncelik verilirdi. Kadın çarşafının rengine göre onun sahibinin yaşını, sosyal-ekonomik durumunu belirlemek mümkündü. Genç kadınlar beyaz (beyaz), yaşlı kadınlar ise koyu renkli çarşaftan kullanırlardı 1930-50'li yıllardan itibaren rübend, nikab, tor, tül vb. yüz örtüleri gibi, çarşaf ve çadra da kadın giysi takımından çıkmaya başladı. Ancak Azerbaycan’ın bazı bölgelerinde, özellikle Abşeron köylerinde yaşlı kadınlar arasında saygı ve merasim giysisi olarak çadra ve çarşaf günümüzde de kullanımını sürdürmektedir.

Ayak Giyimleri

19-20. yüzyılın başlarında Azerbaycan kadınlarının geleneksel ayak giysileri yün veya ipek çorap, çarık, badış, şetel, başmak, çust, topuklu uzun boğaz ve yarım boğaz çizme vb. içeriyordu. Kış aylarında ayak giysileri içinde yünden örme çoraplar önemli yer tutuyordu. Kış çorapları bazen dize kadar, çoğu zaman ise dizden bir karış aşağıya kadar örülürdü. Bu çorapların desenleri çoğu zaman her bölgenin halı ve nakış desenleri ile benzerlik gösterirdi. Çorabın ölçüsü her bireyin ayağının üstünde göz kararı belirlenirdi. Üzerinde halı motifleri işlenmiş süslü çoraplar Karabağ’da "gebe çorab", Astara bölgesinde ise "şal çorab" olarak adlandırılırdı. Geleneksel ayak giysilerinden biri de badış idi. O, ayaklıksız çorap gibi örülür, topuktan yukarı ve dizden aşağı katlama ile baldırına bağlanırdı. Özellikle göçebe hayvancılıkla uğraşan halk arasında yaygındı. Azerbaycan’ın kuzey ve kuzey doğu bölgelerinde özellikle de şehir halkının yaşamında "şetel" adı verilen kısa boğazlı örme ayakkabı kullanılırdı. Kalın yün iplerden örülen böyle ayak giysisinin altına keçeden veya tabaklanmış deriden altlık konulurdu. Kalın tabanlı şetelin burnu sivri olup, yukarı kıvrılmış şekilde örülürdü.

19. yüzyılda daha karakteristik kadın ayak giysi türü başmak olarak kabul edilirdi. Arkası açık, yüksek topuklu, tabanı ise tabaklanmış deriden yapılan kadın başmakları "zenane", "miyane" ve "qız başmağı" olmak üzere üç ölçüde dikilir ve yüksek zevkle süslenirdi. 20. yüzyıldan itibaren ekonomik-ticari ilişkilerin güçlenmesi, halkın maddi-kültürel yaşam seviyesinin nispeten yükselmesi ile ilgili olarak ayak giysilerinde de temel değişiklikler yaşanmış, daha sonra milli kadın giysi takımının devre dışı kalmasıyla ayak giysileri de önemini yitirmiş, modern tür ayak giysileriyle değiştirilmiştir.

Ayrıca bakınız

• Azerbaycan kültürü
• Azerbaycan tarihi