Besarabya'daki Yahudilerin tarihi

Bu maddede Besarabya'daki Yahudilerin tarihi ile ilgili bilgiler sunulmaktadır.

Erken tarih

Kişinev'de Yahudi bir adam (1900)

Kişinev Yahudi cemaati tarafından II. Nikolay'a sunulan Tora tomarı. 1914.

Yahudilerin bölgedeki varlığı Moldova Prensliği'ne kadar dayanmaktadır fakat sayıları çok değildi. Moldova'da ticaretle uğraştılar fakat Levanten ticaret bilgisi ve ilişkileri olan Yunanlar ve Ermenilerle rekabete giremediler. Bazen kuzey Moldova'da yerel tekeller ele geçirdiler fakat bu sefer de Moldova liderleri tarafından Galiçya ve Podolya'ya geri gönderildiler; örneğin, 1583-1591 tarihleri arasında hükümdarlık yapan Petru Şchiopul, William Harborne önderliğindeki İngiliz tüccarları tercih etmekteydi.^[1]

18. yüzyılda daha fazla Yahudi Moldova'ya yerleşmeye başladı. Bazıları, önceden Moldovalı ve Yunanların kontrolünde olan Dinyester geçişinin kontrolünden sorumluydu; Soroca Kaptanı onları kovana kadar bu devam etti. Diğerleri distile edilmiş içkilerin ticaretiyle ilgilendi; önceleri Ukrayna'dan getiriyorlardı fakat sonradan boyarların köşklerinde, sanayi öncesi distilatör olan velniţalar inşa ettiler. 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'yla Podolya-Moldova sınırı açılınca Yahudilerin sayısı önemli ölçüde arttı.^[1]

1812'de savaş bittiğinde Moldova Prensliği'nin doğu yarısı olan Besarabya, Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edildi.

Besarabya Guberniyası (1812-1917)

Statü

Besarabya Guberniyası'nın 1818 Resmi Kanunu'na (Aşezământul) göre Yahudiler başlı başına ayrı bir sosyal statüdeydi ve kendi aralarında tüccar, esnaf ve toprak işçisi olarak alt sınıflara ayrılıyordu. Diğer devletlerin aksine, "tarım veya fabrika dikmek amacıyla devlete ait boş topraklar" dışında Yahudilerin toprak sahibi olmalarına izni yoktu. Yahudilerin, devlet veya özel köşklerde, "içki atölyesi, fabrikası ve benzer tüzellerin sahibi olma ve onları kontrol etme" hakkı vardı, fakat bir "Hristiyan'a hakim olması" yasaktı. 1817 nüfus sayımına göre Besarabya'da 3826 Yahudi ailesi vardı ve bu sayı yaklaşık 19,000 kişiye ve toplam nüfusun %4.2'sine tekabül ettiği düşünülmektedir.^[1]

Kırsal koloniler

Birkaç nesil içinde Yahudi nüfusu büyük oranda arttı. Rus İmparatorluğu'nun diğer bölgelerinin aksine Yahudilerin Besarabya şehirlerine yerleşme hakkı vardı. Çar I. Nikolay bir ukaz (ferman) yayınlayıp "çok sayıda Yahudi'nin" Besarabya'ya yerleşmesine izin verip onları iki sene boyunca vergiden muaf tuttu. Aynı zamanda, Besarabya'ya gelmek için, Podolya ve Herson Eyaletlerinden gelip de Dinyester nehrinden geçenlere 5 yıl vergi muafiyeti tanıdı.^[2]

Sonuç olarak, Yahudilerin hayatlarını idame ettirebilmeleri için yeterince ticaret seçeneği yoktu. Bu da, Çar otoritelerinin 17 Yahudi tarım kolonisi yaratmasına sebep oldu:

Soroca Vilayeti

Dumbrăveni
Brăciova
Mărculeşti
Vârtojani
Lublin
Căpreşti
Zguriţa
Meremăuca
Constantinovca

Orhei Vilayeti

Şipca, Şoldăneşti
Nicolaevca-Blagodaţi
Teleneşti

Chişinău Vilayeti

Grătieşti ve Hulboaca

Bălţi Vilayeti

Alexăndreni
Valea lui Vlad

Hotin Vilayeti

Lomacinţa

Tighina Vilayeti

Romanăuţi

10,589 Yahudiye denk gelen 1082 aile bu köylere yerleşti. Bu plan, Avusturya İmparatoru II. Joseph'in Bukovina Yahudileri için yarattığı plandan esinlenerek yaratıldı fakat Bukovina Yahudileri köylerde yaşamaktansa Bukovina'yı terk etmeyi tercih etmişti. Yahudilerin kırsal alanlarda yaşamak istemeyecekleri intibasının yanlışlığı Rus Çarı tarafından ispatlandı. Kolonizasyon planı başta başarılı olmuştu fakat Besarabya'nın kırsal kesimlerinde yaşayan Yahudiler birkaç yıl sonra hayvan, deri, yün ve tütün ticaretine atıldı ve topraklarını Hristiyan çiftçilere kiraladı. Birkaç yıl sonra da Yahudiler şehirlere taşınıp topraklarını Moldovalılara sattı. 1856 nüfus sayımına göre Besarabya'da 78,751 Yahudi vardı ve bu 990,000 kişilik toplam nüfusun yaklaşık %8'ine eşitti.^[2]

19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı

1889: 1,628,867 kişilik Besarabya nüfusunun %11.11'i olan 180,918 Yahudi yaşamaktaydı.
1897: Yahudi nüfusu artıp, 1,936,392 kişilik Besarabya nüfusunun %11.65'i olan 225,637 kişiye ulaştı.
1903: Rus Besarabyası'ndaki Kişinev'deki 110.000 kişinin %46'sını 50.000 kişiyle Yahudiler oluşturuyordu. Yalnız Kişinev'de 16 Yahudi okulu ve 2000'den fazla öğrencisi olan Yahudi cemaatinin yaşamı kalkındı.

Kişinev pogromu

16 Şubat 1903: Kişinev pogromu. 1903'te zamanında Besarabya'ya bağlı olmayan Kişinev'in 37 km kuzeydoğusunda ve Dinyester nehrinin sol yakasındaki Dabossary kasabasında (Rumence: Dubasari) Michael Ribalenko isimli Rus Hristiyan çocuğu öldürülmüş olarak bulundu. Çocuğun bir akrabası tarafından öldürüldüğü bilinmesine rağmen hükûmet bunu Yahudilerin dinleri gereği yaptığı duyurusunda bulundu. Kızgın güruhu tetikleyen kişi Rusça antisemit yazılarıyla bilinen "Bessarabian" gazetesinin editörü ve Ustrugov eyalet başkan yardımcısı Pavel Krushevan'dı. Yahudilere karşı kullanılan ve eski bir iftira olan Kan iftirası senaryosu düzenlendi. (Kan iftirası'na göre Yahudiler Hristiyan çocukları öldürüp kanlarını matsa yapımında kullanırlar).

Rivayete göre İçişleri bakanı Viacheslav Plehve ayaklanmanın durdurulmaması emrini verdi. Polisin araya girmemesiyle üç gün süren pogromda Yahudilerden 47'si (bazı kaynaklara göre 49) öldü, 92'si ağır ve 500'ü hafif yaralandı, 700 ev hasar gördü. Dünyanın diğer köşelerinden gelen tepkilere rağmen sadece iki kişi 5 ila 7 yıl ve yirmi iki kişi 1 ila 2 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Bu pogrom 20. yüzyılda eyalet bazında Yahudilere karşı yapılan ilk olay olarak kabul edilir. Bu olayla on binlerce Rus Yahudisi Rus İmparatorluğunu terk edip ABD ve Filistin'e göç etti.

Aralarında Mendel Portugali'nin de bulunduğu çoğu genç cemaatin korunması için çaba gösterdi.

1917-1940

Büyük Romanya'da vilayetlerine göre Yahudilerin 1930'daki dağılımı.

Moldova Demoktratik Cumhuriyeti

Sfatul Ţării'de Besarabya Yahudi cemaatinin temsilcileri şunlardı:

Isac Gherman, 60 yaşında Kişinevli avukat
Eugen Kenigschatz, 58 yaşında Kişinevli avukat
Samuel Lichtmann, 60 yaşında memur
Moise Slutski, 62 yaşında Kişinevli doktor
Gutman Landau, 40 yaşında memur
Mendel Steinberg

Bunlardan ilk dördü Besarabya'nın Romanya'ya bağlanması konusunda çekimser oy kullanırken son ikisi oylamaya katılmadı.

Büyük Romanya

1920: Yahudi nüfusu 267,000'e yükseldi.
1930: Romanya nüfus kayıtlarında 270,000 Yahudi gözükmekteydi.

Holokost

Kişinev gettosu, Ağustos 1941

1941: Otto Ohlendorf kumandanlığında Alman gezici ölüm birlikleri Einsatzkommandolar Nazi SS'den getirilip Besarabya'ya sokuldu. Almanya'nın bölgeye girmesiyle buradan kaçmayan Yahudilerin ölmesindeki ana araçlardan biriydi.
8 Temmuz 1941: Romanya'nın zamanındaki lideri Ion Antonescu Bakanlar Konseyi önünde yaptığı açıklama:

...Aramızda da bulunabilecek bazı gelenekçilerin anlamama riskine rağmen, ben Besarabya ve Bukovina'daki Yahudi unsurların sınırların dışına atılmasından yani tehcirinden yanayım. Ayrıca, şu anda aramızda yeri olmayan Ukrayna unsurlarının da tehcirinden yanayım. Tarihte barbar olarak gözükmemiz umurumda değil. Roma İmparatorluğu da zamanında yapılması gereken barbar hareketlerde bulundu fakat bugün bile tarihin en büyük politik güçlerden biri olduğu kabul edilir. Bundan daha uygun bir zaman olmamıştır. Gerekirse makineli tüfeklerle vurun.^[3]

Ölüm birimleri Einsatzgruppe D, Alman Wehrmacht'a bağlı askeri olmayan özel birlikler ve Romanya ordularıyla birlikte Haziran-Temmuz 1941'de Transdinyester'e yapılan tehcirler sırasında bir ay gibi kısa bir sürede 10,000'den fazla kişiyi öldürdü. 1930 sayımına göre Besarabya'daki 207,000 Yahudi'nin yaklaşık üçte ikisi Sovyet orduları bölgeden çekilmeden evvel kaçtı. Besarabya ve Bukovina'dan 110,033 Yahudi, Romanya'nın askeri kontrolü altındaki Transdinyester'e sürüldü.

Gettolarda ve kamplarda birçok insan açlıktan ve sağlık koşullarının yetersizliğinden dolayı öldü; sağ kalanlardan bazıları ise Sovyetler 1944'te bölgeye girmeden hemen önce Nazilerce öldürüldü. Transdinyester'deki Romanya ordu yönetimi kayıtlarını sağlam şekilde tutmadı. Getto ve kampların açılışından 1943'ün ortalarına kadar geçen sürede kayıtlarda 59,392 kişinin öldüğü gözükmektedir.^[4] Bu kayıplar arasında her kökende insanlar bulunurken kampa gönderilirken ölenler, 1943'ün ortalarından 1944 baharına kadar geçen sürede ölenler ve Romanya ordularının Transdinyester'i kontrolü altına aldıktan hemen sonra ölenler kayıtlara geçmemiştir.

Günümüz

1993: Bu yılın sonunda Moldova'da yaklaşık 15,000 Yahudi kaldı. Aynı yıl 2173 Yahudi İsrail'e göç etti. Düzenli aralıklarla yayın yapan ikisi de Kişinev'de olmak üzere Yahudi gazeteleri vardı. Bunların en çok bilineni, Yidiş dili ve Rusça yayınlanan Nash golos —Undzer kol ("Sesimiz") gazetesiydi.

Demografi

Besarabya'daki Yahudiler
Vilayet	1817 nüfusu	1856 nüfusu	1897 nüfusu	1930 nüfusu	2002, 2004 nüfusu
Hotin Vilayeti	N/A	N/A	~54,000	35,985	N/A	Ukrayna kısmı
Hotin Vilayeti	N/A	N/A	~54,000	35,985	107	Moldova kısmı
Soroca Vilayeti	N/A	N/A	~31,000	29,191	124
Bălţi Vilayeti	N/A	N/A	~17,000	31,695	459
Orhei Vilayeti	N/A	N/A	~26,000	...	97
Lăpuşna Vilayeti	N/A	N/A	~53,000	...	2,708
Tighina Vilayeti	N/A	N/A	~16,000	...	437
Cahul Vilayeti	N/A	N/A	~11,000	4,434	67
Ismail Vilayeti	N/A	N/A	~11,000	6,306	N/A
Cetatea Albă Vilayeti	N/A	N/A	~11,000	11,390	N/A	Ukrayna kısmı
Cetatea Albă Vilayeti	N/A	N/A	~11,000	11,390	1	Moldova kısmı
Toplam	19,130	78,751	225,637^[5]	...	...

Ayrıca bakınız

Konuyla ilgili yayınlar

Solonari, Vladimir (Eylül 2006). ""Model province": Explaining the Holocaust of Bessarabian and Bukovinian Jewry". Nationalities Papers. 34 (4). ss. 471-500. doi:10.1080/00905990600842106.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Ion Nistor, Istoria Basarabiei, Cernăuţi, 1923, reprinted Chişinău, Cartea Moldovenească, 1991, p. 201-202
^ ^a ^b Ion Nistor, p. 208-210
^ "The Stenograms of the Ministers' Council, Ion Antonescu's Government", vol. IV, July-September 1941 period, Bükreş, year 2000, page 57, Stenogramele şedinţelor Consiliului de Miniştri, Guvernarea Ion Antonescu, vol. IV, perioada iulie-septembrie 1941, Bucureşti, anul 2000, pagina 57
^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011.
^ "Moldova 26 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Jewish Virtual Library.

Dış bağlantılar

Jewish Encyclopedia'da Besarabya ile ilgili madde22 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Ion_Nistor,_p._201-202-1] Ion Nistor, Istoria Basarabiei, Cernăuţi, 1923, reprinted Chişinău, Cartea Moldovenească, 1991, p. 201-202

[Ion_Nistor,_p._208-210-2] Ion Nistor, p. 208-210

[3] "The Stenograms of the Ministers' Council, Ion Antonescu's Government", vol. IV, July-September 1941 period, Bükreş, year 2000, page 57, Stenogramele şedinţelor Consiliului de Miniştri, Guvernarea Ion Antonescu, vol. IV, perioada iulie-septembrie 1941, Bucureşti, anul 2000, pagina 57

[4] "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011.

[5] "Moldova 26 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Jewish Virtual Library.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]