Bosna-Hersek'teki Yahudilerin tarihi
İspanyol Engizisyonuyla başlayıp Holokost'la neredeyse yok olmaya yüz tutan, II.Dünya Savaşı ve Yugoslav savaşlarını atlatan Bosna-Hersek'teki Yahudilerin zengin bir tarihi vardır.
Bosna-Hersek Yahudi cemaatine bağlı 500 kişi Saraybosna, Banya Luka, Mostar, Tuzla, Doboj ve Zenica şehirlerinde yaşamaktadır.[1]
Cemaatin tarihçesi
değiştirOsmanlı hakimiyeti
değiştirBosna ve Hersek bölgelerine ilk Yahudiler 1575'te vardılar.[2]
Osmanlı İmparatorluğu'nun sultanı II. Bayezid İspanyol ve Portekiz engizisyonlarından kaçan onbinlerce Yahudiye kucak açtı. Engizisyondan kaçan Yahudiler Osmanlı hakimiyetindeki Bosna-Hersek, Makedonya, Trakya ve Avrupa'daki diğer topraklara yerleşti. Yahudiler Bosna-Hersek'e toplu halde 16. yüzyılda vardılar ve çoğunlukla Saraybosna'ya yerleştiler. İlk Aşkenaz Yahudileri, Osmanlı Türkleri Macaristan'dan 1686'da kovuldukları zaman geldiler.[3][4] Müslüman komşularıyla dostluk ve varlık içinde yaşayan Sefaradlar İspanya dışındaki en kalabalık Sefarad cemaatini oluşturdular.[5]
Osmanlı İmparatorluğu altında genelde iyi muamele gören Yahudiler gayrimüslimlere tanınan haklardan faydalandılar. Bazı kısıtlamalara rağmen bu İmparatorluktaki Yahudiler varlık sahibi oldular. Onlara bazı otonom haklar tanınıp, gayri menkul satın alma, sinagog inşa etme ve İmparatorluk altında ticaret yapma hakkı tanıdılar.[6] 1856'da Yahudilere ve diğer gayrimüslimlere eşit haklar sağlandı.
Habsburg hakimiyeti
değiştirAvusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun 1878'de Bosna-Hersek'i işgal etmesiyle bölgeye Avrupa sermayesi, şirketleri ve metotları soktular. Bununla birlikte birçok eğitimli profesyonel Aşkenaz da bölgeye gelmiş oldu. Sefaradlar geleneksel olarak el sanatları ve dış ticaretle ilgilenmeye devam ettiler.[3]
I.Dünya Savaşı'nda Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun çökmesiyle Bosna-Hersek Yugoslavya Krallığı'nın parçası oldu. 1921 tarihindeki nüfus sayımına göre Saraybosna'lı 70,000 kişiden 10,000'inin anadili Ladino'ydu.[7] 1926'da Bosna-Hersek'teki Yahudi sayısı 13,000 idi.[1]
Holokost
değiştir
Geçmiş
değiştir1940'ta 10,000'i Saraybosna'da olmak üzere Bosna-Hersek'te yaklaşık 14,000 Yahudi vardı.[3]
Nisan 1941'de Nazi Almanyası'nın Yugoslavya Krallığı'nı işgal etmesiyle Bosna-Hersek Nazilerin kukla devleti olan Hırvatistan Bağımsız Devleti'nin himayesine girdi. Hırvatistan Bağımsız Devleti antisemitizmliğiyle bilinen Ustaşa hareketi tarafından yönetiliyordu ve zaman kaybetmeden Sırp, Yahudi ve Çingene gibi Hırvat olmayan halklara zulmettiler.
Tehcir ve cinayet
değiştirHırvatistan hükûmetinin bakanlarından ve Ustaşa ideolojisinin liderlerinden Mile Budak[8] 22 Temmuz 1941'de Ustaşanın amacının Hırvatistan Bağımsız Devleti'nin "yabancı unsurlar"dan temizlemek olduğunu belirtti. Mesajında "Ustaşa hareketinin temeli dindir. Sırp, Yahudi ve Çingeneler için üç milyon kurşunumuz var" dedi.[9] Ustaşa hareketinin lideri Ante Pavelic 1941'de "Kısa bir sürede Yahudilerin öldürüleceği"ni belirtti.[9]
Eylül 1941'de tehcirler başladı ve çoğu Bosna Yahudisi Auschwitz'e veya Hırvatistan toplama kamplarına gönderildi. Ustaşa, Kerestinac, Jadovna, Metajna ve Slana'da toplama kampları inşa etti. Ülkedeki akıllara sığmayan ölçüde Yahudilere ve Sırplara karşı vahşet Pag ve Jasenovac toplama kamplarında gerçekleşti. Sadece Jasenovac'ta binlerce kişi öldürüldü; bunların çoğu Sırp olmakla birlikte 20,000'i Yahudiydi.[10]
II.Dünya Savaşı'nın sonunda Ustaşa 100,000 Sırp, 40,000 Çingene ve 32,000 Yahudi öldürdü.[11] Savaştan önce nüfusu 14,000 olan Bosna Yahudilerinden 10,000'i öldürüldü.[1] Geriye kalan 4000 Yahudi ise Yugoslav, Yahudi veya Sovyet partizan gruplarına katılıp savaşarak hayatta kalmayı başardı[12] (yaklaşık 1600 kişi İtalyan kontrolündeki Dalmaçya'ya kaçarak kutuldu[13])
Yugoslavya Krallığı ordusundaki Yahudi askerler ise Almanların hakimiyetinde savaş suçlusu olarak hayatta kalmayı başardı. Savaş bittikten sonra Saraybosna'ya geri döndüler.[9]
Saraybosna Agadası
değiştir
Saraybosna Agadası birkaç kez yok olma tehlikesiyle karşı karşıya geldi. Tarihçilerin görüşüne göre bu Agada İspanyol Yahudileri tarafından 1492'deki Engizisyonlardan kaçarken getirildi. Kitabın kenarındaki yazılardan anlaşıldığına göre 1500'lerde İtalya'da su üstüne çıktı. Joseph Kohen tarafından 1894'te Saraybosna'daki millî müzeye satıldı.
II. Dünya Savaşı sırasında müze yönetmeni[14] Dr. Jozo Petrovic[15] ve baş kütüphaneci Derviş Korkut tarafından Nazilerden saklandı. Derviş, kitabı saklaması için onu Treskavica yakınlarında bir dağ köyüdneki Müslüman bir hocaya verdi ve Agada bir camide diğer Kur'anların arasında saklandı.[16] Agada, 1992-1995'teki Bosna Savaşı sırasında Sırp kuşatmasından yeraltı banka kasasında saklanarak korundu.
Birleşmiş Milletler ve Bosna Yahudi cemaatinin desteğiyle düzenlenen kampanyada Agada iade edildi ve Aralık 2002'de müzeye konuldu.[5]
Savaş sonrası cemaat
değiştirBosna-Hersek Yahudi cemaati Holokost'tan sonra tekrar kuruldu fakat savaştan kurtulanların çoğu İsrail'e göç etti.[9] Cemaat, Belgrad merkezli Yugoslavya Yahudi Cemaatleri Federasyonu himayesine alındı.
1990'ların başında Yugoslav Savaşlarından önce Bosna-Hersek'in Yahudi nüfusu 2000'den fazlaydı,[1] ve Yahudilerin Katolik, Ortodoks ve Müslüman komşularıyla ilişkileri iyiydi.
Yugoslav savaşları
değiştirYugoslav savaşlarının 1991'de patlak vermesiyle Amerikan Yahudi Ortak Dağıtım Komitesi Bosna Yahudilerinin İsrail'e gitmesine yardımcı oldu ve göçmenlerin çoğu savaş bittikten sonra bile orada kalmayı tercih etti.[13]
Bugün
değiştirBugün Bosna-Hersek'te yaklaşık 500 Yahudi vardır. Tarih boyunca olduğu gibi Yahudiler Yahudi olmayan komşularıyla ve hükûmetle iyi ilişkilerini sürdürmektedir.[5][13] Etnik denge sağlama amaçlı sunulan BM güdümlü Bosna-Hersek Anayasasına göre Yahudiler ve diğer azınlıklar devlet başkanlığına getirilemezler.[17] Buna karşılık Yahudi ve Yahudi olmayan Boşnaklar Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bu durumun Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine aykırı olduğunu bildirmiştir.[18]
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d "Jewish Virtual Library - Bosnia-Herzegovina". 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ "JewishEncyclopedia.com - BOSNIA". 4 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ a b c "Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part I". 16 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ Budin
- ^ a b c "Sarajevo Rose: A Balkan Jewish Notebook, by Stephen Schwartz". 9 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ "Macedonia and the Jewish people", A. Assa, Skopje, 1992, p.36
- ^ El español en el mundo. Anuario 2004. El español en Bosnia-Herzegovina. Situación de los estudios de español fuera de la Universidad de Sarajevo 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Sonia Torres Rubio.
- ^ Mile Budak
- ^ a b c d "Gradina 1941-1945"". 13 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ Jews of Yugoslavia 1941-1945 Victims of Genocide and Freedom Fighters, Jasa Romano, p7
- ^ Ustaşa
- ^ "Remembering the Past - Jewish culture battling for survival in Macedonia, Zhidas Daskalovski". 1 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ a b c "American Jewish Joint Distribution Committee - Bosnia-Herzegovina". 2 Mayıs 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2010.
- ^ Unsung Heroes of the Holocaust 6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Catholic Online
- ^ Vlajko Palavestra, PRIČANJA O SUDBINI SARAJEVSKE HAGGADE 7 Ocak 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Geraldine Brooks, Chronicles, "The Book of Exodus," 22 Ağustos 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The New Yorker, December 3, 2007, p. 74
- ^ Jew challenges Bosnia presidency ban[ölü/kırık bağlantı], Yaniv Salama-Scheer, Jerusalem Post, February 18, 2007.
- ^ Bosnia Jew seeks to reverse ban on running for president 6 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Haaretz, June 5, 2009
Dış bağlantılar
değiştir- Excerpts from Jews in Yugoslavia - Part I
- Jewish Virtual Library - Bosnia-Herzegovina, Stephanie Persin 17 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- American Jewish Joint Distribution Committee - Bosnia-Herzegovina
- Association of Descendants and Supporters of Victims of Ustashian Concentration Camps in Jadovno 1941.-ארגון בנים ותומכים של קורבני מחנות רכוז ידובנו 194115 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.