Cibranlı Halid Bey
Miralay Cibranlı Halid Bey (Kürtçe: Xalit Begê Cibirî veya Xalîd Beg Cîbran; 1882; Varto, Muş - 14 Nisan 1925, Bitlis), Osmanlı Devleti ve Türkiye'nin subayı. Kürt İstiklal Komitesine başkanlık ettiği ileri sürülmektedir.
| Cibranlı Halid Bey | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 1882 Muş |
| Ölüm | 14 Nisan 1925 Bitlis, Türkiye |
| Bağlılığı | Osmanlı İmparatorluğu Türkiye |
| Hizmet yılları | 1902-1925 |
| Rütbesi | Miralay |
| Birimi | Filistin Cephesi, İran ve Erzurum Cephesi |
| Çatışma/savaşları | I. Dünya Savaşı, Türk Kurtuluş Savaşı |
Gençlik ve askerlik
değiştir1882 yılında Muş'un Varto ilçesinde doğdu. Babası Cibran aşiretinin reisi Mahmut Bey'di. İstanbul'da bulunan Aşiret Mektebi'ni bitirdikten sonra Harbiye Mektebi Aşiret Sınıfı'na girdi ve Erkan-ı Harp Mektebi'ne alınan tek Kürt kökenli Harbiye Mektebi Aşiret Sınıfı öğrencisi oldu.[1] Bu okulu Yaver Yüzbaşı rütbesiyle bitirerek Osmanlı Ordusu'na katıldı ve ilk görev yeri Filistin Cephesi'ne gönderildi.
I. Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine Filistin'den Varto'ya çağrıldı. Cibran aşireti mensuplarından oluşan dört hafif süvari alayının başına geçti ve Rus ordusuna karşı, "Cemé Zoro ve Arpa Deresi" arasındaki mıntıkalarda savaştı. Bu savaşta "Ruslara kök söktüren" kişi diye tanındı. Gösterdiği kahramanlıktan dolayı miralaylık rütbesine terfi edildi. Birinci Dünya Savaşı'nın bitmesiyle yeniden Varto'ya yerleşti ve Kürtlerin istiklali için faaliyetlere başladı. Kürtler arasındaki faaliyetleri dikkati çekince (özellikle Alevi ve Sünni Kürt aşiretlerini bir araya getirmek için Tunceli ve Varto'da toplantılar yaptı), Ankara Hükûmeti ile arası açılmaya başladı. 1920 yılında, rütbesi dondurulmak süretiyle Erzurum Garnizonu'na pasif bir göreve atandı.
Paris Konferansı
değiştirCibranlı Albay Halit, 1919 yılında Şerif Paşa ile birlikte Paris Konferansı'nda Kürt delegesi olarak çalıştı. 1 Mart 1920 tarihinde konferansa bir Kürdistan haritası sundu. Doğu illerinin paylaşımı konusunda Ermeni Boğos Nubar Paşa ile mutabakata varılmasını sağladı. Sevr Anlaşması maddelerine dayanarak Kürt Teali Cemiyeti başkanı Seyit Abdülkadir ve TBMM mebusu Yusuf Ziya Bey ile temasa geçerek milletler cemiyetine başvurmak istedi. Ermeniler ile doğu illerinin paylaşılması konusu gündeme gelince birçok aşiret ve kişilerden tepkiler aldı. Sözgelimi Said Nursi doğu illerinin İngiliz himayesinde ve Sevr Anlaşması altında paylaşılması fikrini lanetleyen yazılar yayınladı.[2][3]
Kürdistan İstiklâl Komitesi
değiştirCibranlı Halit Bey, gizli Kürdistan İstiklal Komitesi'ni 24 arkadaşı ile beraber 1920'nin sonunda Erzurum'da kurdu. Gizli faaliyet gösteren cemiyet, 1923 Lozan Anlaşmasının imzalanmasından sonra kitlesel bir faaliyete başladılar. Genel bir Kürt ayaklanması hazırlıklarına devam ederken 20 Aralık 1924'te Erzurum'da tutuklandı ve Bitlis'e götürüldü. Bitlis'te kurulan Bitlis Divan-ı Harbi Umumi'de yargılandı. Yargılanmanın kimler tarafından ve nasıl yapıldığı, mahkeme tutanak ve kararları hâlâ açılmadı. Sadece 1925 Ayaklanması'nın planlayanları arasında olduğu ve devletin zamanında tedbir alarak bunu açığa çıkardığı, Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı Ahmet Süreyya Örgeevren tarafından ifade edildi.
İdama mahkûm edilen Kürdistan İstiklal Komitesi Başkanı Cibranlı Halit Bey, Yusuf Ziya Bey, Yusuf Ziya'nın kardeşi Teğmen Ali Rıza Bey, Yusuf Ziya'nın damadı Faik Bey ile Molla Abdurrahman ile birlikte Bitlis'te [4] 14 Nisan 1925'te kurşuna dizilerek idam edildiler.[5]
Savaşları
değiştirAkrabalık
değiştir| Cıbranlı Mahmud Bey | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şeyh Said | Fatma Hanım | Cıbranlı Miralay Halit Bey | Güllü Hanım | Binbaşı Kasım Bey | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- Demir Özlü, Öteki Günler Gibi Bir Gün, "Cibranlı Halit Bey'in Ölümü", ISBN 978-975-304-189-8
- Tahsin Sever, 1925 Kürt Hareketinin Yapısı ve Hedefleri, Payamaazadi, 2006 PDF dosyası[ölü/kırık bağlantı]
- "Kürt Teali cemiyetinden PKK'ya", Avni Özgürel, 02 Aralık 2007, Radikal Gazetesi14 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Uğur Mumcu, Kürt - İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınları, İstanbul, 1991, s. 62-68. ISBN 975-478-088-9
- Mehmet Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, M.E.B Yay., Ankara, 1961.
Not
değiştir- ^ ""Kürt Teali cemiyetinden PKK'ya", Avni Özgürel, 02 Aralık 2007, Radikal Gazetesi". 14 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.
- ^ Ergün Baybars, İstiklal Mahkemeleri, s.219
- ^ İslam Ansiklopedisi Kürtler maddesi s.1089-1106
- ^ Tahsin Sever, 1925 Hareketi Azadi Örgütü, Doz Yayınları, 2010, İstanbul, 1. Basım, s.142.
- ^ Mehmet Nuri Dersimi, Dersim Tarihi, Eylem Yayınevi, İstanbul, s.153, Uğur Mumcu, Kürt - İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınları, İstanbul, 1991, s.102, 204. Dersimi'ye göre 15 Nisan 1925.
- ^ Dr. A. Hawramani, Piranlı Şex Said Devrimi, Türkçe çevirisi: Aris Arda, Newroz.com