Cilovluk

Cilovluk, Cilovluk faciası veya Cilovluk soykırımı - Mart 1918'de Urmiye, Hoy ve Salmas şehirlerinde yaşayan binlerce Azerbaycan Türklerinin Ermeniler ve Cilovlar/Cilolar (Süryaniler) tarafından katledildiği olayı ifade eder.

Cilovluk soykırımı
Güney Azerbaycan
Urmiye'de Cilovluk soykırımında öldürülenlerin cenaze töreni.
Bölge	Urmiye, Hoy ve Salmas Güney Azerbaycan
Tarih	Mart 1918
Hedef	Türkler ve Kürtler
Saldırı türü	Katliam, etnik temizlik, İslamofobi, ölüm yürüyüşü
Ölü	200.000-500.000
İşleyenler	Süryaniler ve Ermeniler

Bu katliamlarda 200-500 bin Şii-Müslüman Azerbaycan Türkleri'nin öldürüldüğü iddia ediliyor. Bu sayı o dönemde Güney Azerbaycan'da yaşayan halkın yüzde 15'i kadardı.

Cilov kelimesi Cilo kelimesinden gelir. Cilov, günümüz Türkiye'nin Hakkari ilinde, Van Gölü'nün güneyinde yer alan bir idari birimdir. Başta Süryaniler olmak üzere bir kısım Kürtler buraya yerleşti. Birinci Dünya Savaşı'nın başlamasından sonra Süryaniler, Rus İmparatorluğu ile ittifak yapmış ve bu nedenle Osmanlı Devleti tarafından bölgeden sürülmüştür. Bundan sonra Süryaniler büyük bir kısmı İran'a, özellikle de Güney Azerbaycan'ına kaçtı. Onları takip eden Osmanlı Devleti ve ona bağlı Kürt aşiretleri Güney Azerbaycan'ın batısına girdiler.

Bu olaylar sırasında Süryaniler, Ermenilerle ittifak kurarak Rusya, İngiltere ve Fransa'nın desteğiyle Güney Azerbaycan'ın batısında yaşayan Azerbaycan Türklerine karşı katliamlar düzenlediler.

Nasıl gerçekleşti?

Birinci Dünya Savaşı başlarında Ruslar tarafından Osmanlı İmparatorluğu’na karşı kışkırtılan ve Hakkari yöresinde Marşimon adlı şahsın önderliğinde isyan başlatan Nasturiler, yenilgiye uğradıktan sonra, bölge halkının kendilerinden intikam alacağı korkusuyla, Rusya işgali altında olan Azerbaycan (özellikle İran Azerbaycan’ı) bölgesine göç etti. İran’ın kuzeybatısına yerleşen Cilovlar aslında Nasturilerin bir koluydu. Birinci Dünya Savaşı’na kadar şimdiki Türkiye’nin Hakkari bölgesinde yaşayan Nasturiler, İran Azerbaycanlıları tarafından “Cilov” olarak adlandırıyor. Bu adlandırmanın sebebi ise onların Hakkari bölgesindeki Cilov dağlarında (Türkçe Cilo) yaşamalarıydı. Nasturilerin Ermenilerle birlikte gerçekleştirdiği soykırım da Cilovluk katliamı olarak biliniyor.

Tanınmış İranlı tarihçi Ahmed Kesrevi, (İran Azerbaycanı içerisindeki) Batı Azerbaycan’a göç eden Cilovluların sayısını 12 bin hane halkı (yaklaşık 60 bin) olarak kaydeder. Urmiye, Salmas ve Hoy şehirlerine yerleşen Nasturilerin yanı sıra, aynı dönemde 8 bin Ermeni de Erivan tarafından Batı Azerbaycan’a göçmüştü. Bu bölgede daha önceden yaşayan Hristiyanların bir kısmının da katılmasıyla büyük bir askerî güç oluşturan Hristiyanlar, Osmanlı topraklarında bir başarı elde edemeyecekleri için, Kafkasya ve Batı Azerbaycan’a odaklandı.

Ermenilerin Güney Azerbaycan’a olan göçleri ise daha çok 1915 yılında başladı ve yerli halka karşı uyguladıkları soykırımla sonuçlandı. 21 Şubat 1918’de başlayan ve tam 159 gün devam eden, bugüne kadar çok da gün yüzüne çıkmamış bu trajedi, yerli halkın direnişine destek olarak gelen Osmanlı ordusunun yetişmesiyle sona erdi. Kahramanlu, Çiçekli, Köhneşeher, Asgerabad, Nazlu ve Usalu gibi kasabalar bu bölgedeki katliamın en acımasızca yapıldığı bölgelerdi. Aynı tarihlerde Kuzey Azerbaycan’da gerçekleşen katliamlar, Mart katliamı olarak bilinirken, Güney Azerbaycan’daki bu katliama Cilovluk denmiştir.

Özellikle 1914'ten sonra bu bölgede gerçekleşen Osmanlı-Rus çatışmaları, Ruslara dayanan Ermeni-Nasturileri büyük ölçüde bu ülkeye bağımlı kılmıştı. Rusların güçlü olduğu bölgelerde Ermeniler ve Nasturiler de güçlüydü. Rusya’nın zayıflamasıyla güçten düşen Ermeni ve Nasturiler, bölgeden geçici bile olsa çıkmayı tercih ediyorlardı.

Rusya'da Bolşevik ihtilalin başlaması ve bu ülkenin İran’ın kuzeybatısı ile Osmanlı’nın doğusunda işgal ettiği topraklardan çekilmesiyle birlikte, Ermeni ve Nasturiler’in aldığı destek de büyük ölçüde azaldı. Fakat kısa bir süre sonra, bu bölgede cephenin zayıflamasını önlemek amacıyla Rusya’nın yerini İngiltere ve Fransa aldı. Bu güçler bölgede üç ana grup aracılığıyla kendi çıkarları ve planlarını yürüttü: Nasturiler (aynı zamanda dini liderleri olan) Benjamin Marşimon tarafından, Ermeniler ise bir dönem Urmiye'de Osmanlı konsolosu olan Bay Petr tarafından kontrol ediliyordu. İsmail Simatko (Türk tarihinde Simko olarak bilinir) elebaşılığında bir grup Kürt ise üçüncü bir grup olarak İngiltere ve Fransa’nın istekleri doğrultusunda Osmanlı'ya ve yerel halka karşı savaş yürütüyorlardı.

Fakat Nasturilerin lideri Marşimon ile Simitko'nun işbirliklerinin nasıl ilerleyeceği hakkında Çehrik bölgesinde yaptıkları görüşmede, gelecekte kurulacak bir devlette veya iktidarda ona yer verilmeyeceği şüphesiyle Simetko, Marşimon'u öldürdü. Nasturiler bu olayı duyunca intikam almak amacıyla olay yerine hareket ettiler. Fakat Simetko kaçmıştı. Oradaki Türkler (Simetko’yla hiçbir bağlantıları olmamasına ve hatta kendileri de onun baskılarına maruz kalmasına rağmen) Nasturilerin intikamına hedef oldular ve birçok tarihçiye göre orada ve Batı Azerbaycan’ın başka bölgelerinde sadece üç gün içerisinde (22-25 şubat) 12 bin Müslüman katledildi.

25 Şubat’ta Urmiye şehrinin düşmesiyle durum daha da kötüleşti ve bu şehirde Müslümanları silahsızlaştırma bahanesiyle binlerce Türk katledildi. Urmiye’nin etrafındaki köyler boşaltıldı ve katliamdan kaçan insanların çoğu da göç yolunda açlıktan veya salgın hastalıklardan dolayı hayatını kaybetti. Bu arada kuzeydeki Ermeni grupların başındaki komutanlardan Antranik de, Kuzey Azerbaycan'ın birçok bölgesini ele geçirmişti ve büyük Ermenistan planını gerçekleştirmek amacıyla İran Azerbaycanı'nda bulunan Nasturi-Ermeni gruplara katılmanın peşindeydi. Antranik komutasındaki Ermeniler, 28 Mayıs 1918'de Hoy şehrine girmeye çalıştı. Osmanlı ordusu ise 1918’in Nisan ayında, kendisine karşı savaşan Asuri-Ermeni gruplara doğru hareket etmişti. Antranik'ten önce Hoy şehrine, Temmuz ayında da Salmas ve Urmiye şehirlerine girerek bölgeyi tamamen kontrol altına alan Osmanlı ordusu, Ermeni-Asuri grupların neredeyse 6 ay süren katliamlarına son verdi.

Osmanlı Ordusu, Müttefik kuvvetlerle sağlanan mütarekeden sonra, 19 Ekim 1918 de Batı Azerbaycan bölgesinden çekilerek orayı yerli halka bıraktı. Fakat bu bölge, katliamlardan sonra büyük oranda zayıflamış ve nüfusunun çok büyük bir kısmı hayatını kaybetmişti. İranlı meşhur tarihçi Ahmed Kasravi “Azerbaycan'ın 18 yıllık tarihi” adlı kitabında, Ermenilerin Urmiye ve diğer bölgelerde en az 150 bin Müslüman Türkü katlettiğini yazar.

Urmiye'nin o dönemdeki hükûmet temsilcisi Motemedolvozera’nın (Mutemedü'l vüzera) günlük yazılarından toplanan “Büyük savaş sırasında Urmiye” adlı kitabına göre ise bu olaylarda sadece bu şehirde nüfusun yarısı, yani 150 bin kişi katledildi. Urmiye'nin Kara Sandık, Hatip, Şeref, Ağdaş, Hazran ve Koç Muhammed gibi mezarlıkları hep bu katliamdan kalan nişanelerdir.

Elbette Ermenilerin cinayetleri Cilovluk katliamı ile bitmedi. Bunların son örneği Karabağ işgali sırasında yaptıkları Hocalı katliamıdır. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin topraklarının yüzde yirmisinin işgali ve bir milyon Azerbaycanlının yurtlarından edilmesi hâlâ dünyanın gözünden uzak tutulurken, ispatlanamamış sözde “Ermeni soykırımı” belli siyasi hedeflerden dolayı gündeme taşınmakta, bazı Batı devletleri de bu konu üzerinden kendi çıkarlarının peşine düşmektedir.

Kaynaklar

• Zirinsky, Michael, Büyük Savaş Sırasında Urmiye'deki Amerikan Presbiteryen Misyonerleri, 1997
• Guntakin Necefli. 1917-1918 yıllarında Urmiye bölgesinde 130 binden fazla Azerbaycanlı soykırıma maruz bırakıldı. Azerbaycan. 2016.
• Tohid Dilmaqani. Birinci Dünya Savaşı sırasında Güney Azerbaycan. Bakü: Z. Bunyadov'un adını taşıyan ANAS Doğu Çalışmaları Enstitüsü. 2011.
• Tofiq, Tarikhche-ye Orumiyeh: Yaddasht-ha-yi az Salha-yi Jang-e Avval-e Jahani ve Ashub-ha-yi Ba'd az An, Rahmetullah, Şiraz: Şiraz Yayınevi, 1389
• Peimani, Hooman, Orta Asya ve Kafkasya'da Çatışma ve Güvenlik, Bloomsbury Akademik, 2009, ISBN 1598840541, 9781598840544
• Gorder, Christian A. Van, İran'da Hristiyanlık ve Modern İran'da Gayrimüslimlerin Durumu, Lexington Books, 2010
• Petrosyan, Vahram, IRAK'TA SURİYELİLER (PDF), İran ve Kafkasya,. 10(1), 2006, ISBN 1609-8498
• Bayāt, Kāveh, Tūfān bar Farāz-e Qafqāz: Negāhī beh Monāsebāt-e Mantagheh'ī-ye Īrān va Jomhūrīhā-ye Āzarbāyjān, *Armenestān va Gorjestān, Tahran: Edāre-ye Nashr-e Vezārat-e Umūr-e Kharejeh, 138 8, ISBN 9789643610654