Elçilerin İşleri

Elçilerin İşleri (Koini Grekçesi: Πράξεις Ἀποστόλων, Prákseis Apostólōn; Latince: Actūs Apostolōrum), Resullerin İşleri ya da Havarilerin İşleri, Yuhanna İncili'nden sonra gelir. İsa'nın öğretilerinin Yeruşalim'den (Kudüs) Anadolu'ya, oradan da Roma'ya yayılışını anlatır. Bu nedenle, Grekçe Kutsal Yazılarda yer alan mektuplar ile İnciller arasında bir köprü kurmaktadır.

Cemaatin nasıl kurulduğunu anlatarak Hristiyanlığın tarihini aktarmaya devam eder. Aynı zamanda iyi haberin önce Yahudilere, sonra da diğer milletlerden insanlara nasıl geniş çapta duyurulduğunu anlatır. Kitabın ilk 12 bölümünde çoğunlukla Petrus'un, kalan 16 bölümünde de Pavlus'un yaptıklarını okuruz. Pavlus'a birçok yolculuğunda eşlik eden Luka onun yakın arkadaşlarından biriydi.

İsa'nın, diriltilişinden sonra öğrencilerine görünmesiyle başlar ve MS 33'ten yaklaşık 61'e dek, 28 yıl boyunca yaşanan önemli olayları aktarır.

Yazar

Kutsal Kitap'ın tanıklığı

Luka İncili ve Elçilerin İşleri kitabı Teofilos'a hitaben yazılmıştır. Luka, incilinin son kısmında anlattığı olayları Elçiler kitabının giriş ayetlerinde tekrarlayarak birbiriyle bağlantılı iki kayıt oluşturmuştur. Elçilerin İşleri kitabı şöyle başlar: „Ey Teofilos, yazdığım ilk kayıtta, İsa’nın yaptığı ve öğrettiği her şeyi en başından kaleme aldım.“ (Elçilerin İşleri 1:1)

Dolayısıyla her iki kitabın da aynı yazara ait olduğu açıktır. Elçilerin İşleri kitabındaki "biz" ve "bize" zamirleri dolaylı olarak Luka'ya dayanır (Elçilerin İşleri 16:10-17; 20:5 - 21:18; 27:1 - 28:16). Pavlus'un ikinci vaizlik turunda onunla birlikte Troas'a ziyaret etti ve oradan Filipi'ye gittiler. Luka muhtemelen, Pavlus üçüncü yolculuğu esnasında Filipi'ye döndüğü zamana kadar orada kaldı. Ondan sonra elçi Pavlus ile birlikte Yahudiye'ye döndü (Elçilerin İşleri 21:7, 8, 15).

Pavlus'un Sezariye'de iki yıldaki tutukluğu sırada Luka orada büyük ihtimalle incilini yazdı (M.S. 56-58). Yaklaşık M.S. 58'de davasını halletmek için Roma'ya yolculuk ettiğinde Pavlus'a eşlik etti. (Elçilerin İşleri 27:1; 28:16). Roma'da en az iki yıl kaldılar. Oradayken Luka Elçilerin İşleri kitabını bitirdi.

Luka, Pavlus'un Kolese'deki Hristiyanlara yazdığı mektubundaki selamlara katıldı ve Pavlus onu "sevgili hekim Luka" olarak niteledi (Koloseliler 4:14). Ayrıca aynı zamanda Filimon'a yazılmış olan mektup da Luka selamlarını ekledi (Filimon 24). Elçi Pavlus'un "sadece Luka benimle kaldı" sözünden Luka'nın Pavlus'un şehitliğine kadar onun yanında kaldığını anlaşılır (2. Timoteos 4:11).

Tarihin tanıklığı

Eski devirlerden beri Luka İncili ile Elçilerin İşleri kitabının aynı yazarın kaleminden çıktığı kabul edilmektedir. İlk olarak Hierapolisli Papias (M.S. 60-163) Luka'yı yazar olarak tanıtır. Muratori Fragmanında da Luka aynı ad taşıyan İncili'nin ve Elçiler İşleri kitabının yazarı olarak geçer.

Grekçe Kutsal Yazıların eldeki en eski papirüs el yazmaları arasında bu kitabın bazı kısımları da bulunur. Bunlardan üçüncü ya da dördüncü yüzyıla ait 1571 numaralı Michigan (${\mathfrak {P}}^{38}$) el yazmasıyla üçüncü yüzyıla ait 1 numaralı Chester Beatty (${\mathfrak {P}}^{45}$) el yazması özellikle dikkat çeker. Her iki el yazması da Elçiler kitabının Kutsal Yazıları oluşturan diğer kitaplarla birlikte elden ele dolaştığını, dolayısıyla da çok erken bir tarihte Kutsal Metinler listesine dahil olduğunu gösterir. Luka'nın, incilinde göze çarpan titizliğini Elçiler kitabında da görürüz. Arkeolog Sir William M. Ramsay Elçiler kitabının yazarını “birinci sınıf bir tarihçi” olarak niteler ve bu sözünü şöyle açıklar: “Büyük bir tarihçinin ilk ve en önemli özelliği doğru bilgiler vermesidir. Söyledikleri güvenilir olmalıdır.”

Tarih ve Yer

Kutsal Kitap'ın tanıklığı

Pavlus, Porcius Festus Romalı vali olarak Antonius Feliks'in yerini aldığı zaman Sezar'a başvurdu (Elçilerin İşleri 24:27). Bu olay M.S. 58'de olduğu düşünülür. A New Standard Bible Dictionary şunu yazar: „58 yılı onun [Festus'un] göreve başlaması söz konusudur.“ Bu yıl Encyclopædia Britannica'da da desteklenir: "İki kanıtın karşılaştırması, Feliks'in geri çağrılması ve Festus'un gelişinin 58 yılına düştüğü tahminine yol açar. Aziz Pavlus 56'da tutuklandıysa, Festus'un gelişinden sonra 58'da Sezarda temyiz ettiyse, gelecek yılın ilk yarısında Roma'ya geldiyse ve orada 2 yıl hapishanede kaldıysa, Elçilerin İşlerinde anlatılan zaman 61 yılının başlangıcında sona ermiş olmalı." (Elçilerin İşleri 27:1-28:1, 11-16, 30)

Luka'nın Elçiler kitabını Roma'da Pavlus'un yanındayken, muhtemelen orada kaldığı iki yılın sonuna doğru, M.S. 61 yılı civarında tamamladığı anlaşılıyor. Luka o yıla dek yaşananları anlattığından kaydını daha önce tamamlamış olamaz. Öte yandan Pavlus'un Sezar'a yaptığı başvurunun sonucunu belirtmemesi kitabı o yıl bitmeden tamamladığını gösterir.

Dinbilimcilerin görüşü

Dinbilimcilerin baskın görüşüne göre Elçilerin İşleri kitabı M.S. 90 civarında yazıldı. Onlar, Yeruşalim'in yıkılışı (M.S. 70) raporunda geçmediği halde yazar Luka'nın bu olaydan haberdar olduğunu tahmin ederler. Elçilerin İşleri kitabında imparator Domitian'ın hükûmet süresinde (M.S. 81-96) Yahudilere yapılan zulme değinmediği için en geç M.S. 90'da yazıldığı düşünülür.

Başka uzmanlar Luka raporunu M.S. 62-65 yıllarında yazıldığına inanıp şu sebepleri ileri sürerler:

• M.S. 70'ten önce olup bitmiş olan birçok önemli olaylar Elçilerin İşleri'nde söz edilmiyor: İsa'nın kardeşi olan Yakup'un ölümü (M.S. 62), İmparator Neron'un hükûmet zamanında Hristiyanlara yapılan zulüm (M.S. 64), Pavlus'un ölümü, Yahudilerin Roma'ya karşı olan ayaklanması (M.S. 66) ve nihayet Yeruşalim'in yıkılışı (M.S. 70).

• Elçilerin İşleri kitabının dörtte biri elçi Pavlus'un davasını içerir. Fakat Luka'nın raporu Luka ve Pavlus'un iki yıl (M.S. 59-60) Roma'da bekledikleri halde davasının sonucunu anlatmadan sona ermektedir.

Kanon Dizileri ve El Yazmaları

Papirüs P38 (Elçilerin İşleri 18-19)

Kartaca Konsili'nden önce (M.S. 397) hazırlanmış dördüncü yüzyıla ait listelerden birçoğu Grekçe Kutsal Metinlerin günümüzde kabul edilen dizisiyle tamamen uyuşur.

El yazmalarına gelince yazarlar ilk önce papirüs kullandılar. Papirüs, aynı adı taşıyan bir su bitkisinden yapılır. Yazıcılar yaklaşık M.S. 4. yüzyıldan itibaren el yazmalarında papirüs yerine genellikle dana, kuzu ya da keçi derisinden yapılan ve daha dayanıklı bir malzeme olan vellum (bir parşömen türü) kullanılmaya başladılar. Bu vellumlardan günümüze dek ulaşan bazıları çok önemli Kutsal Kitap el yazmalarını içerir.

Kanon Dizileri

Elçilerin İşleri kitabı Kutsal Kitap'ın erken kanon dizilerinde geçer:

Kanon Dizileri

	İsim	Yıl (M.S.)
1	Muratori Fragmanı (İtalya)	170
2	İrenaeus (Anadolu)	180
3	İskenderiyeli Clemens	190
4	Tertullianus (Kuzey Afrika)	207
5	Origenes (İskenderiye)	230
6	Eusebios (Filistin)	320
7	Kudüslü Kyrillos	348
8	Cheltenham-Listesi (Kuzey Afrika)	365
9	Athanasios (İskenderiye)	367
10	Epiphanios (Filistin)	368
11	Nazianzoslu Gregorios (Anadolu)	370
12	Amphilokhios (Anadolu)	370
13	Philaster (İtalya)	383
14	Hieronymus (İtalya)	394
15	Augustinus (Kuzey Afrika)	397
16	Kartaca Konsili (Kuzey Afrika)	397

Papirüs El Yazmaları

Elçilerin İşleri kitabının bazı ayetleri eski Papirüs El Yazmalarında bulunur.

Papirüs El Yazmaları

	Simge	İsim	Tarih (M.S.)	Dil	Bulundukları Yer	İçerik
1	${\mathfrak {P}}^{38}$	Michigan 1571	3.-4. yüzyıl	Grekçe	Ann Arbor (Michigan, ABD)	Elçilerin İşleri 18:27-19:6,12-16
2	${\mathfrak {P}}^{45}$	Chester Beatty I	3. yüzyıl	Grekçe	Dublin (İrlanda), Viyana (Avusturya)	Matta, Markos, Luka, Yuhanna ve Elçilerin İşleri'nden fragmanlar

Vellum ve Deri El Yazmaları

Kodeks Sinaiticus

Elçilerin İşleri kitabı bazı meşhur Vellum ve Deri El Yazmalarında bulunur.

Vellum ve Deri El Yazmaları

	Simge	İsim	Tarih (M.S.)	Dil	Bulundukları Yer
1	א	Kodeks Sinaiticus	4. yüzyıl	Grekçe	Londra (İngiltere)
2	A	Kodeks Alexandrinus	5. yüzyıl	Grekçe	Londra (İngiltere)
3	B	Kodeks Vatikanus 1209	4. yüzyıl	Grekçe	Vatikan Kütüphanesi
4	C	Kodeks Ephraemi Syri reskriptus	5. yüzyıl	Grekçe	Paris (Fransa)
5	Dea	Kodeks Bezae Cantabrigiensis	5. yüzyıl	Grekçe / Latince	Cambridge (İngiltere)

Bölümleme

Kutsal Kitap'ın bölümlere ve ayetlere bölünmesi orijinal yazarlara geri dönmez, fakat yüzyıllar sonra yararlılık nedenleriyle tanıtıldı. Masoretler, İbranice Kutsal Yazıları ayetlere ayırdı. Daha sonra M.S. 13. yüzyılda bölümler eklendi. 1553'te, Robert Estienne'in Fransızca Kutsal Kitap'ı nihayet mevcut bölüm ve ayet bölümüyle birlikte ilk tam Kutsal Kitap olarak basıldı.

• Bölüm 1: Teofilos'a giriş sözleri (1-5); dünyanın en uzak yerlerine dek şahitler (6-8); İsa göğe gidiyor (9-11); öğrenciler toplanıyor (12-14); Mattias Yahuda'nın yerine elçi oluyor (15-26).
• Bölüm 2: Pentekost günündeki olaylar (1-13); Petrus bir konuşma veriyor (14-36); dinleyicilerin tepkisi, üç bin vaftiz ediliyor (37-41); ilk Hristiyanlar arasındaki bağlılık (42-47).
• Bölüm 3: Petrus sakat olan bir dilenciyi iyileştiriyor (1-10); Petrus Süleyman'ın Sıra Sütunları'nda bir konuşma veriyor (11-26): Musa gibi bir peygamber (22).
• Bölüm 4: Petrus ve Yuhanna tutuklanıyor, inananların sayısı beş bine yükseliyor (1-4); Sanhedrin'in önünde sorgulama (5-22); cesaret kazanmak için dua ediyorlar (23-31); öğrenciler sahip olduklarını paylaşıyor (32-37).
• Bölüm 5: Hananya ve Safira (1-11); elçiler mucizeler yapıyor (12-16); elçiler tutuklanıyor ve bir melek onları dişarıya çıkarıyor (17-21a); bir daha Sanhedrin'in önünde (21b-32); Gamaliel'in öğüdü (33-40); evden eve giderek şahitlik ediyorlar (41, 42).
• Bölüm 6: Elçilere yardım etmek amacıyla yedi adam seçiliyor (1-7); İstefanos'un aleyhine dava açılıyor (8-15).
• Bölüm 7: İstefanos'un Sanhedrin'in önündeki konuşması (1-53): ataların zamanı (2-6), Musa'nın zamanı (17-43), Tanrı tapınaklarda oturmaz (44-50); İstefanos taşlanıyor (54-60).
• Bölüm 8: Saul öğrencilere zulmediyor (1-3); Filipus'un Samiriye'deki başarılı hizmeti (4-13); Petrus ve Yuhanna Samiriye'ye gönderiliyor (14-17); Simon para karşılığında kutsal ruhu almak istiyor (18-25); Etyopyalı saray görevlisi (26-40).
• Bölüm 9: Saul Şam'a gidip kör oluyor (1-9); Hananya Saul'a gönderiliyor (10-19a); Saul Şam'da İsa'yla ilgili şahitlik ediyor (19b-25); Saul Yeruşalim'e gidiyor (26-31); Petrus Eneas'ı iyileştiriyor (32-35); Tabita diriltiliyor (36-43).
• Bölüm 10: Kornelius'un görüntüsü (1-8); Petrus'un murdar hayvanlarla ilgili görüntüsü (9-16); Petrus Kornelius'a gidiyor (17-33); Petrus Yahudi olmayanlara şahitlik ediyor (34-43): „Tanrı taraf tutmuyor“ (34, 35); Milletlerden olanlar vaftiz ediliyor (44-48).
• Bölüm 11: Petrus elçilere yaşadığı olayları anlatıyor (1-18); Barnabas ve Saul Antakya'da (19-26): öğrenciler ilk defa Hristiyanlar adlandırılır (26); Agabos bir kıtlığı önceden bildiriyor (27-30).
• Bölüm 12: Yakup kılıçla öldürülüp Petrus tutuklanıyor (1-5); Petrus bir mucize ile serbest bırakılıyor (6-19); Herodes bir melekten cezandırılıyor (20-25).
• Bölüm 13: Barnabas ve Saul gönderiliyor (1-3); Kıbrıs'taki hizmet (4-12); Pavlus Pisidya Antakya'sında bir konuşma veriyor (13-41); Pavlus Tanrısal yönlendirmesiyle milletlere gitmek için tayın ediliyor (42-52).
• Bölüm 14: Konya'daki artış ve direnme (1-7); Listra'da Barnabs ve Pavlus ilahlar olarak sayılıyor (8-18); Pavlus taşınmasında sağ kalıyor (19, 20); cemaatler kuvvetleniyor (21-23); Antakya'ya dönüş (24-28).
• Bölüm 15: Antakya'daki sünnetlilikle ilgili olan tartışma (1, 2); sünnetlilik davası Yeruşalim'deki elçilere sunulyor (3-5); elçiler ve ihtiyarlar bir araya geliyorlar (6-21); dava hakkındaki karar çemaatlere iletiliyor (22-29); cemaatler bu mektuplarla kuvvetleniyor (30-35); Pavlus ve Barnabas ayrılıyor (36-41).
• Bölüm 16: Pavlus Timoteos'u seçiyor (1-5); Pavlus bir görüntünün sonucunda Makedonya'ya gidiyor (6-10); Filipi'de Lidya inanıyor (11-15); Pavlus ve Silas tutuklanıyor (16-24); hapishane gardiyanı ailesiyle birlikte imana geliyor (25-34); Pavlus yerel yöneticilerden resmi bir özür bir talep ediyor (35-40).
• Bölüm 17: Pavlus ve Silas Selanik'te şahitlik ediyorlar (1-9); Pavlus ve Silas Veriya'da şahitlik ediyorlar (10-15); Pavlus Atina'da şahitlik ediyor (16-22a); Pavlus'un Areopagos'taki konuşması (22b-34).
• Bölüm 18: Pavlus'un Korintos'taki hizmeti (1-17); Antakya'ya dönüşü (18-22); Pavlus Galatya ve Frigya'ya yolculuk ediyor (23); etkili konuşucu olan Apollos'a yardım ediliyor (24-28).
• Bölüm 19: Pavlus Efesos'ta bulunuyor (1-7); Pavlus'un öğretim faaliyeti (8-10); cincilikle başarılı şekilde savaşılıyor (11-20); Efesos'taki ayaklanması (21-41).
• Bölüm 20: Pavlus Makedonya'ya ve Yunanıstan'a yolculuk ediyor (1-6); Troas'ta Eftihos diriltiliyor (7-12); Pavlus Troas'tan Milet'e gidiyor (13-16); Pavlus Efesos'taki ihtiyarlarla buluşuyor (17-38): evden eve şahitlik etmek (20), „Vermek almaktan daha büyük mutluluktur“ (35).
• Bölüm 21: Pavlus Yeruşalim'e yolculuk ediyor (1-14); Yeruşalim'e varıyor (15-19); Pavlus ihtiyarların öğüdüne göre davranıyor (20-26); mabetteki ayaklanma, Pavlus tutuklanıyor (27-36); Pavlus kalabalığa konuşuyor (37-40).
• Bölüm 22: Pavlus kalabalığın önünde kendini savunuyor (1-21); Pavlus Roma vatandaşlığına dayanıyor (22-29); Sanhedrin toplanıyor (30).
• Bölüm 23: Pavlus Sanhedrin'in önünde konuşuyor (1-11); Pavlus'a karşı cinayet komplosu (12-22); Pavlus Sezariye'ye götürülüyor (23-35).
• Bölüm 24: Pavlus'a karşı şikâyetler (1-9); Pavlus kendini vali Feliks'in önünde savunuyor (10-21); dava sonraya bırakılıyor, iki yıl geçiyor (22-27).
• Bölüm 25: Pavlus'un yeni vali Festus'un önündeki savunması (1-12): „Davamı Sezar'a arz ediyorum“ (11); Festus kral Agrippa'ya başvuruyor (13-22); Pavlus Agrippa'nın önünde (23-27).
• Bölüm 26: Pavlus Agrippa'nın önünde kendisini savunuyor (1-11); Pavlus nasıl İsa'nın bir takipçisi olduğunu anlatıyor (12-23); Festus ve Agrippa'nın tepkileri (24-32).
• Bölüm 27: Pavlus Roma'ya yelkenliyor (1-12); gemi fırtınaya tutuluyor (13-38); deniz kazası (39-44).
• Bölüm 28: Malta adasının kıyısına varıyorlar (1-6); Publius'un babası iyileştiriliyor (7-10); Roma'ya gitmeye devam ediyorlar (11-16); Pavlus Roma'daki Yahudilerle konuşuyor (17-29); Pavlus iki yıl boyunca şahitlik ediyor (30, 31).

İçerik

Pavlus'un vaizlik turları

İsa dirilişinden sonra 40 gün boyunca belirip öğrencilerini "yeryüzünün en uzak yerlerine dek şahitlerim olacaksınız" diye söyleyerek sonraki faaliyeti için hazırladı. İsa göğe gittikten sonra Mattias İsa'yı ele vermiş olan Yahuda'nın yerinde 12. elçi olarak seçilir (1:1-26).

Pentekost gününde İsa'nın takipçilerinin cemaati kuruldu. Tanrı'nın kutsal ruhunu alarak değişik dille konuşmaya başlayıp sonra cesaretle şahitlikte bulundular. O gün Petrus'un bir konuşmasından sonra 3.000 kişi vaftiz edilerek İsa'nın öğrencilerine katıldılar. (2:1-47).

Birkaç gün sonra iman edenlerin sayısı 5.000'e yaklaşmıştır. Büyük gayretle İsa'nın dirilişini duyurdukları için elçiler tutuklanıp kırbaçlandılar. Bunun zirvesi olarak İstefanos Yahudilerin mahkemesinin önünde kendini savunduktan sonra öldürüldü (3:1-7:60).

Sonraki zulüm dalgası öğrencileri çeşitli yerlere dağıtır fakat bu, duyuru işinin daha geniş çapta yapılmasını sağlar. Yeruşalim'deki elçiler Samiriye halkının Tanrı'nın sözünü kabul ettiğini öğrenince, Petrus ve Yuhanna'yı onlara gönderirler (8:14-17).

Gökteki İsa doğaüstü bir görünümde kendisini insanlara bildirmek için onu seçtikten sonra Tarsuslu Pavlus bir Hristiyan oldu (9:2-22). M.S. 36'da Tanrı'nın yönlendirmesiyle milletlerden olan ilk kişiler (Kornelius ve ev halkı) Hristiyan olur (10:1-48) Antakya'da İsa'nın öğrencileri ilk olarak Hristiyan adlandırılır (11:26).

Bu sıralarda Kral Herodes cemaattekilerin bazılarına eziyet etmeye başladı. Yuhanna'nın kardeşi Yakup kılıçla öldürülür. Petrus hapsedilir fakat bir melekten serbest bırakılır (12:1-17). Barnabas ve Pavlus Mesih hakkındaki iyiy haberi yaymak için görevlendiriliyorlar (13:2)

Pavlus'un birinci vaizlik turu (M.S. 47/48): Antakya (Suriye) – Kıbrıs – Perge (Küçük Asya) – Pisidya Antakyası – Konya – Listra – Derbe – Listra – Konya – Pisidya Antakyası – Perge – Antakya (Suriye) (13:1 – 14:28). Pavlus Antakya'da bulunurken sünnet davası ortaya çıktı; çünkü büyük sayıda milletlerden gelen sünnetsiz erkekler Hristiyan oldular. Yeruşalim'de bulunan elçiler ve ihtiyarlar Tanrı'nın ruhunun yardımıyla bir Hristiyanın sünnet edilmesi gerekli olmadığının sonucuna vardılar (15:1-29).

Pavlus'un ikinci vaizlik turu (M.S. 49-52): Antakya (Suriye) – Suriye ve Kilikya eyaletleri - Derbe – Listra – Frigya, Galatya ve Misya eyaletleri - Troas – Filipi – Amfipolis – Selanik – Veriya – Atina – Korintos – Efesos – Sezariye – Yeruşalim – Antakya (Suriye) (15:36 – 18:22).

Pavlus'un üçüncü vaizlik turu (M.S. 52-56): Antakya (Suriye) – Galatya ve Frigya eyaletleri - Efesos – Makedonya ve Ahaya eyaletleri – Korintos – Makedonya eyaleti – Filipi - Troas – Milet – Patara – Sur – Sezariye – Yeruşalim (18:23 – 21:19).

Yeruşalim'deyken Pavlus mabette düşmanca bir muameleyle karşılaşır, Roma askerleri onu Yahudilerin ellerinden son anda kurtarır ve gece gizlice, yüzlerce askerin eşliğinde Sezariye'ye, Vali Feliks'e götürülür. Orada iki yıl geçer. M.S. 58'de Feliks'in yerine Porkius Festus vali olur ve yeni bir dava açılır. Pavlus Roma vatandaşlığına sahip olduğu için davasını Sezar'a arz etti (21:27 – 26:32).

Pavlus tutuklu olarak başka tutuklular ve yolcularla birlikte bir gemi ile Roma'ya yelkenle gitti. Malta adasında bir gemi kazasını uğradılar. Sonra Roma'da hâlâ tutuklu olmasına rağmen, kendi kiraladığı evde asker gözetiminde kalmasına izin verilir. Luka, Pavlus'un yanına gelen herkesi kabul ettiğini anlatarak kaydına şöyle son verir: “Hiçbir engelle karşılaşmadan, büyük bir cesaretle onlara Tanrı’nın krallığını duyuruyor ve Efendimiz İsa Mesih’le ilgili gerçekleri öğretiyordu” (27:1 – 28:31).

Ayrıca bakınız

• Hananya ve Safira
• Yeni Ahit'in Papirüsler Listesi