Fiil güdümü

Dilbilimde, fiil-güdümü ve edat-güdümü bir dilin sırasıyla eylem yönünü veya eylem biçimini ifade edebilmesi durumunun tipolojik açıklamasıdır.

Biçim ve yön

Eylem biçimi belirli bir fiil ile açıklanan belirli bir harekete karşılık gelir, koşmak, yuvarlanmak, kaymak, yürümek, sürünmek, vs. Eylem yönü ise hareketin yönüyle ilgilidir, içeri, dışına, karşısına vs. Bu iki kavram kelimenin öz anlamının parçası olarak fiilin içinde barınabilir. Veya kelimeyle ilişkili olan başka bir sözcüğün içinde bulunabilir (edat) veya biçim ve yön hiç ifade edilmemiş de olabilir.

Diller eylem yönünün tipik olarak bulunduğu biçime göre fiil-güdümlü veya edat-güdümlü olarak kabul edilir. İngilizcedeki fiiller genellikle hareketin yönünü ifade etmek için yardımcı sözcük kullanır ("run into", "go out","fall down") ve genellikle hareketin biçimini gösterirler; dolayısıyla İngilizce edat-güdümlü bir dildir. "exit", "ascend", "enter" gibi İstisnai olan İngilizce fiiller çoğunlukla Latince kökenlidir.

Bütün Cermen dilleri edat-güdümlü dillerdir. Buna göre "to go out" Almancada "hinausgehen" Hollandacada "uitgaan" ve İsveççede "gå ut" dur, ki burada "gehen / gaan / gå" "to go" nun eşdeğeri iken "hinaus / uit / ut" "out" a eşdeğerdir. Bu bağlamda, Cermen dilleri, en anlaşılması güç olanları hinaustanzen (Almanca) "to dance out" gibi bile her tür birleşik kelimeyi oluşturabilir.

Öte yandan, tüm Latin dilleri fiil-güdümlüdür. Örneğin İspanyolcada entrar, salir, subir, bajar ("girmek", "çıkmak", "tırmanmak", "inmek") gibi hareket bildiren fiiller sıkça kullanılır. Ki bu fiiller doğrudan eylemin yönünü içerir ve hareket biçimini barındırmayabilir veya biçimi bununla beraber ifade edebilir. (genellike bir "ortaç"): entró corriendo "içeri girdi" aslında "koşarak içeri girdi"; salió flotando "dışarıya yüzdü" aslında " dışarıya yüzerek çıktı"

Fiil-güdümü ve edat-güdümü kavramları yalnızca Latin dilleri ve Cermen dilleri ile kısıtlı değildir, bir çok dil bu iki şemadan biri ile ilişkilendirilebilir. Örneğin, fiil-güdümü Türkçe, İbranice ve Arapçada kullanılır (Arapçada, dakhala rākiḍan "koşarak girdi" demektir, "dakhala" nın bitmiş formu " koşarak" anlamına gelir) Edat-güdümü Yunancada yaygındır. Bazı diller iki yöntemi de kullanmaktadır. Mesela, Farsça esasen fiil-güdümlüdür fakat dar-āmadan (Farsça: درآمدن, "içeri gelmek") (dar ("içeri") ve āmadan ("gelmek").) Gibi oluşumlara da sahiptir.