Geleneksel Çin tıbbı

Geleneksel Çin Tıbbı (GÇT), (Klasik Çin Tıbbı veya Çin Tıbbı da denir) (Çince (basitleştirilmiş): 中医学; Çince (geleneksel): 中醫學; pinyin: Zhōngyī xué), Antik Çin'de ortaya çıkıp günümüze dek süregelen ve doğu Asya'da yaygın olarak kullanılan, temeli Dao Evren Anlayışına dayanan hekimlik bilgilerinin tümüne denir. MÖ 2500-300 arasında binlerce yıl boyunca hekim ve çırak ilişkisiyle geliştirilen ve aktarılan bilgi ve deneyimler yığılarak birikmiştir. Qin Hanedanlığı'ndan itibaren ise tüm klasik eserler sistematik bir düzen içinde tekrar yazıya geçirilmiş ve Çin Tıbbı da bu klasikler arasında yer almıştır. Hekimlik alanında Huang Di- Nei Jing (Sarı Hekim'in Dahiliye Tıbbı) adlı eser yazılı en eski tıbbi kaynak olduğu gibi günümüzde de Çin Tıbbı'nda başvuru kitabı olarak kullanılmaktadır. Huang Di, efsanevi bir karakter olarak anlatılsa da özünde bu tıbbı eserin, birçok hekimin deneyim ve yöntemlerinin derlemesi olduğu görüşü hakim dir. Rahatsızlıkların kökeni incelenirken Dao evren anlayışı ilkelerini temel alır. Sinosfer'de binlerce yıldır yaygınca kullanılmaktadır. Çin Tıbbı'nda, akupunktur, Çin Tıbbı bitkileri, Çin Tıbbı beslenmesi, çigong, tuina, kupa çekme, vs. gibi tedavi yöntemleri bir bütün olarak uygulanır. Çin Tıbbı'nın kuramsal yapısını, Çi (Qi, 氣 ) ve Kan kuramı, Yin Yang ve Beş Unsur karşıtlık ve döngüsellik ilkeleri, Zang Fu (organlar ve kanalları/ırmakları) Kuramı gibi kök kuramlar üzerine örmüştür.

Dao Kozmogonisi'ni temel alan GÇT'nin kökleri şamanik, göçebe, Avcı-Toplayıcı paleolitik ve neolitik topluluklara kadar uzandığı yapılan kazılarda çıkan materyallerden anlaşılmaktadır. Günümüze kadar sürekli eleme yoluyla gelip bugünkü haline ulaşan dinamik bir tıb anlayışıdır. Modern Tıb ile farklı evren anlayışlarına yaslandıkları için büyük oranda örtüşmezler. "Modern Tıb/Allopatik Tıb" kuramsal altyapısı önceden Grek Felsefesi'ne, yakın yüzyıllarda ise akılcılığı esas alan Avrupamerkezci felsefelere dayanan bilimsel anlayışa ve deneyimlere yaslar. Bu yüzden Modern Tıb savunucuları GÇT'yi önemsizleştirme ya da değersizleştirme tutumu sergilemektedirler. Klasik Çinceden en çok çeviri yapan ve bu dili bilmeyenler için önemli bir köprü görevi gören P. Unschuld^[1] gibi akedemisyenler dahi bu temkinliliği koruyanlar arasındadır. Çevirilere bu tutumlarını yansıtmaları etik bulunmayarak eleştirilmektedir. Çinli hekimler, modern bilimin kendi anlayışlarına ne kadar uyup uymadığından çok, işe yarayıp yaramadığına öncelik vermektedirler. Çin'de klinikler GÇT ve Modern Tıbbı bir arada uygulamaktadır.

Çin Tıbbı'nda Kuramlar İlkeler ve Yöntemler

Çi (氣, Qi) Kuramı

Kainatın (Yer ve Gök/Tian Di) oluşumunda ve her aşamasında rol alan tetikleyici güce, enerjiye en genel anlamıyla Çi denir. Hareketin, değişim ve dönüşümün gerçekleşmesi Çi ile sağlanır ve her aşamasında farklı isimler alabilir. Organsal çiler misal akciğer çisi, kanallardaki çi, besinsel çi, nefessel çi, savunmasal çi, vbg. İnsan bedeni ve canı aynen diğer tüm varlıklar gibi bu evrenin bir parçasıdır ve evrenin tüm özelliklerini barındırırlar. Dolayısyla insan da Çi'nin başka bir biçim almış ve almakta olan halidir. İnsan bedeni (Yin Çi) ve canı (Yang Çi) içeriden ve dışarıdan gelen bozucu etkenlerle geçici veya süreğen olarak etkilenir. İçsel veya dışsal etkenlerle yin ve yang uyumsuzluğuna yol açan çideki değişmeler rahatsızlıkların kökenidir. Bu rahatsızlıklar, uygun bitkiler, organ kanalları akupunkturu, çigong vbg. binlerce yılda geliştirilmiş çi kullanma yöntemlerle yeniden takviye ya da tahliye edilebilir. Türkçede canlılar için çi, kabaca cana; kan ise bedene denk düşer. Ancak, her şeyin çi olduğu unutulmamalıdır aynen enerjinin her şey olması gibi.

Yin Yang Kuramı

Çi ile yin ve yang karşıtlığı aynı anda devreye girerler. Bu karşıtlık, çinin devinimini açıklayan temel ilkedir. Tüm kainatın hareket ilkeleri yin ve yang karşıtlık ilkesiyle ele alınır. İnsan bedeni de kainatın bir paraçası olarak sürekli bir devinim içinde olduğu için rahatsızlıkların ve sağlığın kökünün incelemesinde yin yang ilkesi ile yürütülür. İnsanın sağlıklı olma hali kişiden kişiye değişir. Yin ve yang uyum arayışı içinde bulunduğu koşullara bağlı olarak her varlıkta dolayısıyla her insanda farklı cereyan eder. Yin ve yang özellikler bir bedende/canda azalabileceği gibi taşkınlık da gösterebilir. Bu iki durum da bireyin olağan yin ve yang seviyesini değiştirir ve bireyin yaşamının olağan akışını bozar. Dolayısıyla Çin Tıbbı'nda, hastalıktan çok yin ve yangın seviye, yeri ve koşullarına göre oluşturduğu yeni şablonlar tanımlanır.

Organlar ve Kanalları Kuramı

Çin tıbbında, modern tıbdaki gibi bir anatomi anlayışı yoktur. Organlar her zaman onlara bağlı kanallarla birlikte düşünülür. Yin organları ve kanalları, yang organları ve kanalları olarak iki ana kola ayrılır. Sonra da El yin ve yang kanalları, Ayak yin ve yang kanalları olarak tekrar ikiye ayrılır. Yin organ ve kanalları daha çok besleyici çi ve kan üretiminde; yang organ ve kanalları ise çi ve kanın işlevselliği üzerinde görevlidir. Modern tıbdaki pankreas organı Çin tıbbında yoktur. Çin tıbbında üç ocak adlı organ ve kanalı da modern tıbda yoktur. Diğer organlar (kanallar hariç) iki tıbda da aynıdırlar ama bu organların yapı ve işlevleri ciddi farklılıklar gösterebilir.

Her organ içinde çi taşıyan kanallarla birlikte vardır ve birbirleriyle bir ağ, örgüyle bağlantılı haldedirler. Organdaki uyumsuzluk kanallara yansır, kanallardaki uyumsuzluk organa yansır. Bedene dışardan gelen ve çi uyum seviyesini bozan etkenler yine bu kanallar üzerinden vucuda yayılabilir.

Altı Dış Etken İlkesi

Rüzgar, soğuk, sıcak, kuruluk, nem, son yaz sıcağı bedeni/canı dışardan etkileyen unsurlardır. Bu etkenler canlının çi enerjisinin yin veya yang kutupları üzerinde genelde taşkınlık yaratarak kendini gösterir. Taşkınlık, yin veya yang çisindeki aşırı artışa denir. Bu durum çinin beden veya candaki tüm olağan hareketlerinde değişikliklere yol açar. Çinin beden veya candaki olağan hereketine döndürülmesinde hangi dış etkenin baskın olduğunun belirlenmesi önemli ipuçları verir.

Beş Unsur Yaklaşımı

Antik çinli bilgelere göre evrenin en temel öz maddeleri ve onlar arasındaki ilişkiyi temel alır. Birçok eski kültürde görülmesine karşın Çin'de kuramsal gelişimi devam eden bir yaklaşımdır. Beş Unsur (Wuxing) olarak anılır. Beş Unsur dünya ve tüm evrenin olduğu kadar insan bedeninde de yer alan kurucu, yönlendirici, dönüştürücü unsurlardır. Etkileri ve ilişkileri kaçınılmaz etkendir.

Element	Ağaç	Ateş	Toprak	Metal	Su
Temel yönler	doğu	güney	merkez	batı	kuzey
Yin/Yang	küçük yang	büyük yang	merkez	küçük yin	büyük yin
Enerji	Ilık ve rutubetli	sıcak	nötr	serin ve kuru	soğuk
Zang (yin organlar)	karaciğer	kalp/perikardiyum	dalak/pankreas	akciğer	böbrek
Fu (yang organlar)	safra kesesi	ince bağırsak/San Jiao	mide	kalın bağırsak	idrar kesesi
Duyu organı	göz	dil	ağız	burun	kulaklar
Duyu	bakış	konuşma	tad	koklama	işitme
Beden sıvısı	Gözyaşı	ter	tükürük	balgam	üre
Duygu	öfke	sevgi, nefret, aşırı heyecan	üzüntü, sıkıntı	keder, hüzün	korku, irade eksikliği
Parmak	işaret	orta	baş	yüzük	küçük parmak
Mevsim	İlkbahar	Yaz	Mevsim değişimi (Her üç ayda)	Sonbahar	Kış
Yaşam	doğum	gençlik	yetişkinlik	yaşlılık	ölüm

Geleneksel Çin Tıbbında (GÇT) Beş Element teorisi kadar Yin-Yang karşıt kutupluluğunu anlamak da önemlidir. Her şeyin birbirini tamamlayan bu iki karşıt kutuptan oluştuğu kabul edilir Geleneksel Çin Tıbbı ve onun da bir parçası olan Çigong'da. Eski bir Çin tıp kitabında "Yin ve yang'ı anladığınızda tüm Evreni ellerinizde tutabilirsiniz" denmektedir. Bu iki evrensel enerji doğada olduğu kadar bedenlerimizde de sağlıklı olma durumunda dengeli bir şekilde yer almaktadır. Örneğin GÇT'de bedenimizin ön yüzü Yin kabul edilirken arka tarafı Yang; bedenin üst kısmı Yang, alt kısmı Yin, orta kısmı ise hem Yin hem Yang; kol ve bacaklarımızın dış kenarları Yang, iç tarafları Yin; Çi enerjisi Yang, kan ve bedensel sıvılar Yin; beş ana organ (karaciğer, kalp, dalak, akciğer, böbrek) yin, bu organların eş organları (safra kesesi, küçük bağırsak, mide, büyük bağırsak ve mesane) Yang kabul edilir. Normal sağlıklı koşullarda Yin ve Yang'ın birbirleriyle ayrılmayan, uyumlu bir ilişki içinde olduğu kabul edildiğinden herhangi birisinde çıkacak bir problemin karşıt kutbunu da etkileyeceği varsayılmaktadır. Örneğin safra kesesinde çıkacak bir dengesizlik er ya da geç eş organı olan karaciğeri etkilecektir ve bunun tersine karaciğerdeki bir problem de safra kesesini etkilecektir.

Dört Temel

Sağlığın dört temeli; kan (hsueh), enerji (çi), gıda (ying) ve direnç (wei)dir. Yin ve yang'ın fizyolojik bakımdan işlevsel görünümleri olan bu dört temel karşılıklı olarak birbirlerine bağlıdır ve kişinin hem sağlık durumunu hem de hastalıklara ve dejenerasyona yönelik direnç kuvvetini tayin eder.

Kan: Kan fiziksel bedenin beslenmesinin doğrudan sorumlusudur ve durumu diğer üç temeli etkiler. Örneğin kan (yin) enerjiyi besleyin gıdayı (yin) taşıdığı için zayıf veya toksik kan bedenin ihtiyaç duyduğu yeterli besini bedene dağıtamaz ve yüksek enerji sağlayamaz, bunun sonucunda yetersiz besin (yin) yüksek mukavemet (yang) sağlayamaz.

Araç	İşlev	Kutup	Hazine	Yeri	Yol	Rol
Kan	besin	yin	öz	dahili	iç kaplar	dahili besin
Enerji	mukavemet	yang	enerji	harici	dış kaplar	harici koruma

Çin Tıbbı ve Modern Bilim/Tıp Tartışmaları

Çin Tıbbı, bazı Modern Tıb akademisyenleri tarafından; qi, organ ve kanallar sistemi ve akupunktur gözeleri gibi kavramlar bilimsel kanıtlara dayanmıyor denerek red edilir.^[2] Öte yandan, bu tutumun kendi başına bilimsel bir duruş olmadığı öne sürülmüştür: Çin Tıbbı'nda kullanılan yaklaşımların bilimsel geçerliliği hakkında olumlu veya olumsuz kesin bir hükümün, Avrupa Merkeziyetçi bilim ve felsefe tezlerine uymuyor denerek, ortaya konması olanaklı görünmemektedir.

Çin Tıbbı, insan bedenini, organlar ve onların Çi Ağı (Qi kanalları) ile örülmüş görürken; Modern Tıb, beden anatomisini cisimsel varlığıyla sınıflandırmıştır. Modern Tıb savunucuları, Çi Ağı denilen şeyi tümüyle uydurma bulur ve işe yarıyor olmasını da plasebo etkisi olarak açıklamaktalar.

GÇT savunucuları; gözlem, deneme, yanılma, eleme, tutarlılık, devamlılık arayışına dayalı geleneksel Doğal Bilimler anlayışının, doğayı sadece akılcı ve matematik mantıkla analiz etmeye indirgeyen bilim anlayışına evrilmesini, Çin Tıbbı kuramlarını anlamak için önemli bir engel olduğunu vurgulamaktalar. Diğer engelin ise karşı çıkanların büyük bölümünün Çin Tıbbı ve dayandığı felsefe hakkında pek bir bilgi birikimlerinin olmamasıdır. Modern Bilim, köklerini Grek Felsefesi'nden alan ve Avrupa'da 16-20yy arası ortaya çıkan filozofların görüşleriyle şekillenen ve temelinde akla dayanan bir bilimsel uygulama sahasıdır. Akıl ve mantık, Çuang Zi'ye (MÖ 3.yy) göre insanın aklıyla kurduğu dünya ve evrene ait yapay kavramlardır. Yer ve Gök'ten ibaret bu evrenin gerçek doğası, insan tarafından inşa edilen evrenle aynı ilkeler üzerine kurulu değildir. Dolayısıyla insan merkezli modern bilim anlayışında GÇT hiçbir zaman kanıtlanamaz. Akıl ve mantığa dayalı determinist bilim anlayışı Kuantum Mekaniği ilkeleriyle de tam örtüşmez, Çin anlayışı hekimlikte, siyasette, askeriyede, bilimde fark etmeksizin binlerce yıldır aynı strateji üzerine kuruludur: İçeride uyum bozulmuşsa, dışarıdan istila gelmesi olağandır. Kusur; saldıranda değil, saldırıya açık olandadır.

Tartışmalardaki temel görüş farklılıklarının, aslında, dayandıkları bilim ve felsefi alt yapılarının tümüyle farklı olmasından kaynaklandığı görünmektedir. Tartışma, "bilim tam olarak nedir" sorusunu ortaya koymaktadır.

Descartes ile başlayan Akılcılık anlayışıyla, Modern Bilim (ağırlıkla Avrupa Merkeziyetçi), nesnesi/cismi olmayan hiçbir şeyi bilim kapsamına almamaktadır. Dao Kozmogonisi'ne dayanan Çin Tıbbı ise nesnesi olan her şeyin nesnesizlik/cisimsizlik halinden (Dao) doğduğunu ve bu hali nesnel kanıtlamanın mümkün olamayacağını öne sürer. Burada beliren soru "Aynı anda bir çok farklı bilim anlayışının/bilimin ortaya çıkması mümkün müdür" sorusudur. Kimi felsefeciler, fizikçiler; tutarlı ve belli bir sisteme dayanan bütünlüklü bir yöntem uygulandığı sürece farklı bilimler mümkündür, görüşünü savunurlar. Kimi hekimler, klinikte bir uygulamanın bilimsel olup olmadığı hastalığı tedavi edebildiği sürece ikincil sorudur, görüşünü savunurlar. Hekimlikte en temel ilke, hastaya zarar vermemektir. İbn-i Sina (MS 10.yy); hastalıklara akıl ve mantık yoluyla yaklaşmak felsefi bir yaklaşımdır ama bir hekim için çok tehlikeli olacak bir yaklaşımdır; hekimler acilen olgularla hareket etmeye öncelik vermelidir diye önermiştir.

Bu tartışmalarda Çin Tıbbı ve Modern Tıb'ın birbirini olumsuzlayacak kesin verilere sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Modern Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşundan itibaren Çin'deki hekimler, öncelikle binlerce yıl boyunca hurafeleşen bilgi ve tecrübelerin asıl olandan ayıklanması için çalışmalar başlatmışlardır. 19. yüzyılda Birleşik Krallık, Çin'i işgal etmiş ve Afyon Savaşları diye bilinen süreci başlatmıştı. Bununla birlikte, Çin'de hüküm sağlama sürecinde GÇT'nin tüm birikimleri ve kurumları yok edilmeye çalışılmıştır. Çin, Çin Tıbbı'nın hak ettiği değere yeniden kavuşması gerektiğini, beraberinde, Modern Tıb'bın da takip edilmesi gerektiğini savunmuş ve uygulamaya koyulmuştur. Yüksek nüfusu olan Çin için Çin Tıbbı'nın sağladığı kolaylıklar sayesinde Çıplak Ayaklı Hekimler hareketi, tüm köylere mecralara hekimlik hizmeti sağlayabilmiştir. Asya Kıtası'nın büyük bölümünde Çin Tıbbı kuramları, geliştirilmiş farklı teknikler ile yaygın olarak kullanılagelmiştir.

Çin Tıbbı'nın bilimsel olup olmamasından çok maliyetsiz oluşunun, Modern Tıbbın ekonomi ayağını bir tür tehlikeya sokuyor olmasının asıl tartışmanın kaynağı olduğunu savunan görüşler de yaygınlaşmaktadır.

Tarihçe

Geleneksel Çin Tıbbı üzerinde Dao ilkelerinin önemli etkileri görülmektedir.

GÇT'da vücuttaki çi'nin dolaşım kanalları ya da meridyenlerini gösteren diagram

MÖ 27yy'a uzanan efsanelerdeki ilk Çin imparatoru Huang Di Sarı Hakan'ın adı geçmektedir. Veziri Ch'i Pai ile yaptığı sohbetlerden doğduğu kabul edilen Neijing-Dahiliye Tıbbı, Suwen-Temel Sorular cildi Geleneksel Çin Tıbbı'nın ilkelerini içeren ilk yazılı kaynak olduğu kabul edilir. Günümüz araştırmacıları, metnin bir bölümünün MÖ-1000'li yıllara dayanmış olsa da geri kalan bölümlerinin Chou ve Han Hanedanlıkları sırasında yaşamış anonim hekimlere ait olduğunu iddia etmektedirler. Han hanedanlığı döneminde tüm hekimlik bilgileri bir araya getirilerek akupunktur, moksa, çin tıbbı bitkileri bir sistem içine oturtulmuştur.

Neijing Suwen'e ilk atıf yapılan eser Han Hanedanlığı'nın sonuna doğru yaşayan ve Geç Han veya Doğu Hanlığı farmakololarından, mucid, yazar, hekim Zhang Zhongjing'in Shang Han Lun (傷寒論 ) Soğuk Hasarı Üzerine (MS-2yy) kitabıdır. Jin hanedanlığı sırasında yaşayan diğer bir hekim akupunkturu benimseyen ve uygulayan Huang-fu Mi (M.S.215-282) M.S. 265'te yazdığı eseri Jia Yi Jing'de Sarı İmparatordan alıntı yapmaktadır.

19 yüzyılda afyon (opium) savaşları döneminde işgalci Birleşik Krallık Hükûmet'i Geleneksel Çin Tıbbını yasaklayarak uygulanma olanaklarına önemli ölçüde zarar vermiştir. Bir süre içinde çok fazla hurafe barındırdığı görüşüyle modern tıbba öncelik veren Mao Zedung, 1960 yılında hükûmetin artık GÇT'yi yasa dışı saymaya devam edemeyeceğine karar vererek en bilinen on doktorun içinde yer aldığı bir komisyon kurdurmuş ve GÇT'nin araştırmaları yaptırarak daha sistemli bir halde kullanılmasının önünü açmıştır. Günümüzde, Geleneksel Çin Tıbbı diye bilinen sistem de Mao'nun kararıyla tekrar daha ileri seviyede standart hale getirilmiş olan bu sistemdir.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Unschuld, Paul U (2009). What is medicine? Western and Eastern approaches to healing (İngilizce). Reimers., Karen tarafından çevrildi (2009 bas.). University of California Press.
^ Liu, Quan; Cao, Lili; Zhu, Xing-Quan (1 Ağustos 2014). "Major emerging and re-emerging zoonoses in China: a matter of global health and socioeconomic development for 1.3 billion". International Journal of Infectious Diseases (İngilizce). 25: 65-72. doi:10.1016/j.ijid.2014.04.003  . ISSN 1201-9712. PMC 7110807 $2. PMID 24858904. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020.

Konuyla ilgili yayınlar

Maciocia, Giovanni, The Foundations of Chinese Medicine: A Comprehensive Text for Acupuncturists and Herbalists; Churchill Livingstone; ISBN 0-443-03980-1
Ni, Mao-Shing, The Yellow Emperor's Classic of Medicine : A New Translation of the Neijing Suwen with Commentary; Shambhala, 1995; ISBN 1-57062-080-6
Holland, Alex Voices of Qi: An Introductory Guide to Traditional Chinese Medicine; North Atlantic Books, 2000; ISBN 1-55643-326-3
Unschuld, Paul U., Medicine in China: A History of Ideas; University of California Press, 1985; ISBN 0-520-05023-1
Scheid, Volker, Chinese Medicine in Contemporary China: Plurality and Synthesis; Duke University Press, 2002; ISBN 0-8223-2872-0
Porkert, Manfred The Theoretical Foundations of Chinese Medicine MIT Press, 1974 ISBN 0-262-16058-7
Graham, A. C. (translator). (2001). Chuang-tzu: The Inner Chapters. Indianapolis: Hackett Publishing Company, inc. ISBN 0-87220-581-9
Lau, D. C. (1963). Lao Tzu: Tao Te Ching. London: Penguin Classics. ISBN 0-14-044131-X
Graham, A.C., Disputers of the Tao: Philosophical Argument in Ancient China (Open Court 1993). ISBN 0-8126-9087-7
Blofeld, J. Taoism, The Quest for Immortality, Mandala-Unwin Paperbacks London, 1989. ISBN 0-04-299008-4
Cheng, Tinhung. Tai Chi Transcendent Art, The Hong Kong Tai Chi Association Press Hong Kong, 1976. (in Chinese)
Chen, Wei. Introduction to the Study of Qigong, Hua Xia Publishing Beijing, 1995. ISBN 7-5080-0702-6 (in Chinese)
Wu Gongzao. Wu Family T'ai Chi Ch'uan (吳家太極拳), Hong Kong, 1980. (in Chinese)
Wile, Douglas Lost T'ai-chi Classics from the late Ch'ing Dynasty (1996) State University of New York Press, Albany. ISBN 0-7914-2653-X
Dr. Huang Jianping, Methodology of Traditional Chinese Medicine, New World Press, Beijing-China, 1995
Daniel Reid, The Complete Book of Chinese Health & Healing, Shambala, 1995

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Geleneksel Çin tıbbı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

University of Minnesota's Center for Spirituality and Healing
The Worldly - East Meets West: A Look at Alternative Medicine Today
Chinese Herbal Remedies
American Journal of Chinese Medicine 9 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Classics of Traditional Chinese Medicine15 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Chinese Medical Institute and Register 4 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Acupuncture. NIH Consensus Statement 1997 Nov 3-5; 15(5):1-34.9 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Critical review of TCM2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
China, Chi, and Chicanery (a critical view)
Effects of acupuncture on gastroparesis study 17 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Traditional Chinese Medicine--A Favored Adjunctive Therapy for American Cancer Patients
Merging Chinese Traditional Medicine into the American Health System
The Chinese Medicine Sampler
Traditional Chinese Medicine news, information, education, research and discussion 10 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
National Certification Commission for Acupuncture and Oriental Medicine (USA) 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
American Association for Acupuncture and Oriental Medicine 21 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
California State Oriental Medical Association (CSOMA) 3 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Unschuld, Paul U (2009). What is medicine? Western and Eastern approaches to healing (İngilizce). Reimers., Karen tarafından çevrildi (2009 bas.). University of California Press.

[ZVvJo-2] Liu, Quan; Cao, Lili; Zhu, Xing-Quan (1 Ağustos 2014). "Major emerging and re-emerging zoonoses in China: a matter of global health and socioeconomic development for 1.3 billion". International Journal of Infectious Diseases (İngilizce). 25: 65-72. doi:10.1016/j.ijid.2014.04.003  . ISSN 1201-9712. PMC 7110807 $2. PMID 24858904. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2020.

[1]

[2]