Hakasça
Hakasça veya Hakas Türkçesi (Хакас тілі “Hakas tili”, тадар тілі / Tadar tili) Hakas Türklerinin dili. çağdaş Türk yazı dillerinden Sibirya kesiminde konuşulup yazılan kollarından biridir. Hakas eski Kırgız devletinin ismidir. Hakas Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Hakaslar Hakasya adı verilen ülkede yaşamakta olup, Güney Sibirya bölgesindedir. Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya, Rusya'da yer alır. Hakasların nüfusu 78,500 olup, bunun 60,168 kadarı Hakasça konuşmayı bilmektedir.
| Hakasça | |
|---|---|
| Хакас тілі (Hakas tili), önceden: Xakas tįlį, Tadar tili | |
| Ana dili olanlar | Rusya, Hakasya, Tıva, Krasnoyarsk krayı |
| Konuşan sayısı | 42 604[1] (2010 yılı) (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-3 | kjh |
Hakasların ilk ve millî alfabeleri Türk (Göktürk, Köktürk, Turan) Alfabesidir. 1924 yılında Kiril Alfabesine, 1929 yılında Latin alfabesine, sonra 1939 yılında tekrar Kiril alfabesine geçilmiştir.
Hakas dili yakın bölgedeki Türk dillerine de yakındır. Bunlar Şor, Çulım, Tuva, Tofa, Sakha (Yakut) ve Dolgan dilleridir.
Konuşulan yerler
değiştirHakasça, Rusya Federasyonu içinde Hakasyada, Krasnoyarsk Krayının bir ilçesi olan Şarıpovskiy rayonda ve çok az olarak Tıva Cumhuriyetinde Hakaslar tarafından konuşulmaktadır.
Konuşan kişi sayısı
değiştirHakas nüfusu 1939 sayımına göre 52.000'dir. 1959'da ise 56.600 olan nüfusun 40.000'ini Hakaslar oluşturmaktadır. Ülkede Hakasların dışında Ruslar, Ukraynalılar ve Tatarlar yaşar. Tabii Hakas özerk bölgesi dışında, Krasnoyarsk ve Tuvada'da Hakasların yaşadığını belirtmek gerekir. 1989'da ise Hakasça konuşanların toplamı 81,428'dir.[2]
Rusya Federasyonu'nda Hakasça'yı konuşan kişi sayısı 2010 yılı Rusya verilerine göre 42 604 kişidir.
Hakasça'nın ağızları
değiştirHakasça Türk dilleri'nin doğu grubunda Hakas-Altay bölüğünde yer alır.
- Diyalektleri
- Sagay diyalekti (Piltir, Töö, Ashıs
- Haas diyalekti (Ağban, Uybat, Ah Üüs, Hara Üüs)
- Hızıl diyalekti
- Şor diyalekti
Alfabe ve yazım
değiştirLatin alfabesi:
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | Ә ә | F f | G g |
| Ƣ ƣ | I i | Į į | J j | K k | L l | M m | N n |
| Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө | P p | R r | S s | Ş ş | T t |
| U u | V v | X x | Y y | Z z | Ƶ ƶ | Ь ь |
Kiril alfabesi:
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | I i | К к | Л л | М м |
| Н н | Ң ң | О о | Ö ö | П п | Р р | С с | Т т |
| У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ҷ ҷ | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Ә ә | Ю ю | Я я |
Tablo: Hakas alfabesini gösterir
| Kiril 1924-1929 |
Latin | Kiril 1939-1947 |
Kiril 1947-1953 |
Kiril с 1953 |
|---|---|---|---|---|
| Aa | Aa | Aa | Aa | Аа |
| Бб | Bв | Бб | Бб | Бб |
| Вв | Vv | Вв | Вв | Вв |
| Гг | Gg | Гг | Гг | Гг |
| h (c 1927) | Ƣƣ | ғ | Ғғ | |
| Дд | Dd | Дд | Дд | Дд |
| Ее | Ее | Ее | Ее | |
| Ёё | ||||
| Жж | Ƶƶ | Жж | Жж | Жж |
| Зз | Zz | Зз | Зз | Зз |
| Ии | Ii | Ии | Ии | Ии |
| Ii (с 1927) | Įį | Ii | Ii | Ii |
| Йй | Jj | Йй | Йй | Йй |
| Кк | Kk | Кк | Кк | Кк |
| Лл | Ll | Лл | Лл | Лл |
| Мм | Mm | Мм | Мм | Мм |
| Нн | Nn | Нн | Нн | Нн |
| Ҥҥ | Ꞑ ꞑ | нъ | нъ | ң (с 1962) |
| Оо | Оо | Оо | Oo | Oo |
| Ӧӧ | Ɵɵ | Ӧӧ | Ӧӧ | Ӧӧ |
| Пп | Pp | Пп | Пп | Пп |
| Рр | Rr | Рр | Рр | Рр |
| Сс | Ss | Сс | Сс | Сс |
| Тт | Tt | Тт | Тт | Тт |
| Уу | Uu | Уу | Уу | Уу |
| Ӱӱ | Yy | Ӱӱ | Ӱӱ | Ӱӱ |
| Фф | Ff | Фф | Фф | Фф |
| Хх | Хх | Хх | Хх | Хх |
| Цц | Цц | Цц | Цц | |
| Чч | Cc | Чч | Чч | Чч |
| Jj | ç | Ӌӌ | Ҷҷ | |
| Шш | Şş | Шш | Шш | Шш |
| Щщ | Щщ | Щщ | Щщ | |
| ъ | ъ | ъ | ||
| Ыы | Ƅƅ | Ыы | Ыы | Ыы |
| ь | ‘ | ь | ь | ь |
| Ээ | Әә | Ээ | Ээ | Ээ |
| Юю | Юю | Юю | Юю | |
| Яя | Яя | Яя | Яя |
Türkiye Türkçesi-Tuvaca-Hakasça karşılaştırmaları
değiştirHakas Türkçesinde, Türkiye Türkçesinde y harfi ile başlayan kelimeler yerine ç gelmektedir. Bu yönü ile Tuva Türkçesi gibidir. Kazak Türkçesinde j, Kırgız Türkçesinde c, Saka Türkçesi ve Çuvaş Türkçelerinde s gelmektedir.
| Türkiye Türkçesi | Tuva Türkçesi | Hakas Türkçesi |
|---|---|---|
| iyi | eki | çahsı |
| Yıl | çıl | çıl |
| Koşmak | çügür | çügür |
Hakasça basın-yayın
değiştirHakas dilinde önemli bir gazete Habar gazetesidir (Хабар (газета)).
Hakasça Yazı diliyle yazanlar
değiştirHakas Türkçesi XX. asırla birlikte yazı diline dönüşmüştür. Hakasça yazmış önemli yazar ve şairler şöyledir :
- Ahpaşeva, Natalya Markovna (1960)
- Bainov, Moisey Romanoviç (1937)
- Domojakov, Nikolay Georgieviç (1916—1976)
- Kazaçinova, Galina Grigorevna (1941)
- Kilçiçakov, Mihail Eremeeviç (1919—1990)
- Kobyakov, Vasiliy Andreeviç (1906—1937)
- Kokov, Mihail Semyonoviç (1914—1941)
- Kostyakov, İvan Martınoviç (1916—1983)
- Kotyuşev, İvan Grigoreviç (1919—1979)
- Maynaşev, Valeriy Gavriloviç (1948—1992)
- Nerbışev, Karkey Trofimoviç (1936)
- Tatarova, Valentina Kirillovna (1952)
- Tinikov, Nikolay Egoroviç (1926—1995)
- Topanov, Aleksandr Mihayloviç (1903—1959)
- Topoev, İlya Prokopeviç (1954)
- Turan, Mithas (Çerpakov, Aleksandr Yakovleviç) (1929—1993)
- Hallarov (Kızıçakov, Andrey Andreeviç) (1942)
- Çapray, Aleksandr (Kotojekov, Aleksandr İvanoviç) (1948)
- Çebodaev, Mihail Nikolaeviç (1931—1995)
- Şulbaeva, Valentina Gavrilovna (1939)
Literatür
değiştir- Dırenkova N. P. Grammatika hakasskogo yazıka: Fonetika i morfologiya. — Abakan, 1948.
- Nominhanov Ts. D. Russko-hakasskiy slovar / Pod red. N. G. Domojakova. — Abakan: Hakasskoe oblastnoe nats. izd-vo, 1948.
- Baskakov N. А., İnkijekova-Grekul А. İ. Hakassko-russkiy slovar. — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1953. (v per.)
- Russko-hakasskiy slovar: 30 000 slov / Sost.: N. G. Domojakov, V. G. Karpov, N. İ. Kopkoeva, А. P. Bıtotova, D. F. Pataçakova, İ. P. Çebodaev, M. N. Çebodaev; Pod red. D. İ. Çankova; Hakasskiy nauçno-issledovatelskiy institut yazıka, literaturı i istorii (HakNİİYaLİ). — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1961. — 968 s. — 6000 ekz. (v per.)
- Grammatika hakasskogo yazıka. — M.: Nauka, 1976. 417 s.
- Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: Regionalnıe rekonstruktsii. — M.: Nauka, 2002.
- Castrén, M. A. (1857). Versuch einer koibalischen und karagassischen Sprachlehre nebst Wörterverzeichnissen aus den tatarischen mundarten des minussinschen Kreises. St. Petersburg.
- Radloff, W. (1893–1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. St. Petersburg.
- Radloff, W. (1867). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme Süd-Sibiriens. II. Theil: die Abakan-Dialecte (der Sagaische, Koibalische, Katschinzische), der Kysyl-Dialect und der Tscholym-Dialect (Küerik). St. Petersburg.
- Katanov, N. F. (1907). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme. IX. Theil: Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen. St. Petersburg.
- Anderson, G. D. (1998). Xakas. Languages of the world: Materials: 251. München.
Kaynakça
değiştir- ^ "sayım yılı 2010". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015.
- ^ Mehmet,ÖLMEZ,"HAKASLAR VE HAKASÇA 17 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 29 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
değiştir- Ethnologue entry for Khakas 8 Ekim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Hakasya ve Hakas toplumu
- Hakasya Alfabesi28 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Хакасско-русский словарь онлайн 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. — on-line Hakasça Rusça Sözlük