Vikipedi

Han Hanedanı

çin'de M.Ö. 206 - M.S. 220 tarihleri arasında hüküm sürmüş hanedan
(Han hanedanlığı sayfasından yönlendirildi)

Han Hanedanı (Çince (basitleştirilmiş): 汉朝; Çince (geleneksel): 漢朝; pinyin: Hàn cháo), Çin'de MÖ 206 – MS 220 tarihleri arasında hüküm sürmüş hanedanıdır. Dönemin önemli klanlarından Liu tarafından kurulmuştur.

Han Hanedanı
漢
MÖ 202-MS 220
MS 2 yılında Han Hanedanlığı Haritası
MS 2 yılında Han Hanedanlığı Haritası
BaşkentÇang'an
(MÖ 206-MS 9, MS 190-195)
Luoyang
(23-MS 190, MS 196)
Xuchang
(MS 196-220)
Yaygın dil(ler)Eski Çince
HükûmetMonarşi
İmparator 
• MÖ 202-195
Gaozu (ilk)
• MÖ 141-87
Wu
• MÖ 141-87
Xuan
• MS 25-57
Guangwu
• MS 189-220
Xian (son)
Şansölye 
• MÖ 206-193
Xiao He
• MÖ 193-190
Cao Shen
• MS 189-192
Dong Zhuo
• MS 220
Cao Pi
Tarihçe 
• Gaixia Muharebesi; Han'ın Çin üzerindeki yönetiminin başlangıcı.
MÖ 202
MS 9-23
• Dağılışı
MS 220
Yüzölçümü
MÖ 506.000.000 km2
MS 1006.500.000 km2
Nüfus
• MS 2
57.671.400
Öncüller		 Ardıllar
Çin Hanedanı
Wei Hanedanı
Shu Han
Wu Hanedanı
Günümüzdeki durumuÇin
Vietnam
Kuzey Kore


Han Hanedanı Çin kültürünün zirvelerinden biri olarak kabul edilir. Günümüzde Çinliler Liu ailesinin ve kurdukları hanedanının onuruna kendilerini Han insanı, Han Ulusu olarak adlandırır.

İmparator Han Gaozu, tahtta bulunduğu yedi yıl içinde merkeziyetçi otoriter yönetimini sağlamlaştırmak için “Halka nefes aldırma”ya yönelik bir dizi politika uyguladı.

Han Gaozu’nun MÖ 195 yılında ölmesi üzerine İmparator Hui Di, tahta geçti. Ancak Han hanedanı'nın yönetimi, fiilen İmparator Han Gaozu’nun eşi Lü Zhi’nin eline geçti. İktidarda 16 yıl kalan Lü Zhi, Çin tarihindeki sayılı kadın yöneticilerden biriydi. Onun ardından MÖ 183 yılında tahta geçen imparator Wen Di ve oğlu imparator Jing (MÖ 156-MÖ 141 yılları arasında tahtta oturdu), “Halka nefes aldırma” politikalarını sürdürerek köylülerin vergi yükünü azalttılar. Bunun sayesinde Han hanedanının ekonomisinde büyük canlılık görüldü. Bu dönem, tarihçiler tarafından “Wen ve Jing Düzen Dönemi” olarak adlandırılıyor.

“Wen ve Jing Düzen Dönemi”nden sonra Han hanedanı, adım adım güçlendi. MÖ 141 yılında tahta geçen imparator Wu Di, Wei Qing ve Huo Qubin adlı iki generali göndererek Hunlar’ı yenilgiye uğrattı, Batı Han hanedanının toprağını genişletti, ülkenin kuzey bölgelerindeki ekonomik gelişmeyi güvence altına aldı. İmparator Wu Di, yaşamının son yıllarında savaşa son vererek tarımı geliştirmeye yöneldi. Böylece Çin ekonomisi, gelişmeye devam etti. İmparator Wu Di’nin ölümü üzerine tahta geçen İmparator Zhao Di, ekonomiyi geliştirmeye devam ederek Han hanedanını eşi görülmez bir refaha ulaştırdı.

Etimoloji

değiştir

Büyük Tarihçinin Kayıtları'na göre, Çin Hanedanı'nın çöküşünün ardından hegemon Xiang Yu, Liu Bang'ı küçük Hanzhong zeametinin prensi olarak atadı; Hanzhong yerleşiminin ismi, günümüz Şensi eyaletinin güneybatısındaki Han Nehri'nden ismini alır. Liu Bang'ın Chu-Han Çekişmesi kapsamındaki zaferinin ardından ortaya çıkan Han Hanedanı'nın ismi, Hanzhong zeametinden türedi.[1]

Tarihçe

değiştir

Batı Han

değiştir
Daha fazla bilgi: Loulan, Shule Krallığı, Hotan Krallığı, Sakalar ve Toharlar

Çin'in ilk imparatorluk hanedanı Qin ("Çin") Hanedanı (MÖ 221-206) idi. Qin, diğer Savaşan Devletler'i ele geçirerek bunları birleştirdi, ancak ilk imparator Çin Şi Huang'ın ölümü sonrasında Qin İmparatorluğu istikrarsızlığa maruz kaldı. Dört sene içerisinde hanedanlığın otoritesi, isyanların karşısında çöktü.[2] İki eski isyancı lideri olan Chulu Xiang Yu (ö. MÖ 202) ile Hanlı Liu Bang (ö. MÖ 195); On Sekiz Krallığa bölünmüş ve bunların her biri ya Xiang Yu ya da Liu Bang'a sadakatını iddia etmiş durumdaki Çin'in hegemonunun kim olup olmayacağını belirlemek için savaşa girdiler.[3] Xiang Yu, kendi komutanlık yeteneğini her ne kadar gösterebilmiş olsa da, günümüz Anhui'de yer alan Gaixia Muharebesi (MÖ 202) kapsamında Liu Bang tarafından yenildi. Liu Bang, kendi takipçilerinin talebi üzerine "imparator" (huangdi) unvanını benimsedi; ölümünden sonra ise Han İmparatoru Gaozu (h. MÖ 202-195) olarak anılmaya başladı.[4] Çangan; Han altındaki yeniden birleştirilmiş imparatorluğun yeni başkenti olarak seçildi.[5]

Batı Han hanedanlığının başında; imparatorluğun batı üçte birinde başkent bölgesi dahil olmak üzere merkezi kontrol altında on üç farklı zeamet mevcuttu, doğu üçte ikisi ise on farklı yarı özerk krallığa bölündü.[6] Chu ile girilen savaştaki kendi önde gelen komutanlarının gönlünü almak için İmparator Gaozu, bunların bazılarını kral olarak atadı. Ancak Liu ailesine akraba olmayanların Han tahtına yönelik sadakatlarına dair şüpheler nedeniyle MÖ 157 yılında bütün bu krallar, Han sarayı tarafından Liu kraliyet ailesi üyeleriyle değiştirilmişti.[6] Han kralları tarafından yürütülen çeşitli ayaklanmaların ardından (bunların en büyüğü MÖ 154 yılındaki Yedi Devlet İsyanı idi) imparatorluk mahkemesi, MÖ 145 yılında başlayarak bu krallıkların büyüklüğünü ve gücünü kısıtlayan ve eski topraklarını yeni merkezi kontrol altında zeametlere bölen bir dizi reform uyguladı.[7] Krallar artık kendi personelini atamıyorlardı; bu sorumluluk, imparatorluk mahkemesi tarafından üstlendi.[8] Krallar, ismen kendi yurtluklarının başları oldu ve vergi gelirlerinin bir kısmını kendi kişisel gelirleri olarak biriktirdiler.[8] Krallıklar hiçbir zaman tümüyle kaldırılmadı ve hem Batı hem de Doğu Han'ın geri kalan ömrü boyunca var olmaya devam ettiler.[9]

 
Han Hanedanı'nın MÖ 100 yılındaki toprak alanı.
 
MS 190 yılında Han Hanedanı yönetimi altındaki eyaletler.

Asıl Çin'in hemen kuzeyindeki göçebe Hiungnu hükümdarı Mete (h. MÖ 209-174), Avrasya Bozkırı'nın doğu kısımlarında ikamet eden çeşitli kabileleri fethetti. Kendi hükümdarlığı sona erince Semerkant'ın doğusundaki yirmiden fazla devleti zaptetmiş olup, Mançurya, Moğolistan ve Tarım Havzası toprakları üzerinde hakimdi.[10] İmparator Gaozu, kuzey sınırlarında Hiungnulara satılan Han yapımı demir silahlarının çokluğu konusunda rahatsızdı ve bu gruba karşı bir ticaret ambargosu uyguladı. Ambargonun yürürlükte olmasına rağmen Hiungnular, yine kendi ihtiyaçlarını karşılamaya razı olan tüccarlar bulabilmiştir.[11] Çinli kuvvetler, sınır pazarlarında ticarette bulunan Hiungnulara karşı sürpriz saldırılar işledi. Buna karşı misilleme olarak Hiungnular, MÖ 200 yılında Baideng'daki Han kuvvetlerini yenip, günümüz Şansi eyaleti bölgesini ele geçirdi.[12] Müzakerelerin ardından MÖ 198 yılında yapılan heqin anlaşması, Hiungnu ile Han liderlerini ismen bir kraliyet evlilik ittifakının eşit ortakları olarak atadı, ancak Hanlar, Hiungnulara ipek kıyafet, yiyecek ve şarap gibi büyük oranda haraç ürünü göndermek zorundaydı.[13]

 
Hunan eyaleti Çangşa-Mawangdui'de keşfedilmiş, ipekten yapılmış sancak. Çangşa Krallığı şansölyesi Marki Li Cang (利蒼; ö. MÖ 186)'ın eşi Leydi Dai (ö. MÖ 168)'nin tabutunun üstüne örtüldü.[14]

Bu haraca ve Lao Şang Şanyu (h. MÖ 174-160) ile İmparator Wen (h. MÖ 180-157) arasında sınır pazarlarını tekrar açmaya yönelik bir müzakereye rağmen, Şanyu'nun Hiungnu astlarının birçoğu, antlaşmaya uymamayı tercih etti ve daha fazla ürünü elde etmek için düzenli olarak Çin Seddi'nin güneyindeki Han topraklarına baskın yaparlardı.[15] MÖ 135 yılında İmparator Wu'nun düzenlediği bir saray konferansına katılan vekillerin çoğu, heqin antlaşmasını muhafaza etmeye karar verdi. Hiungnu baskınlarının devam etmesine rağmen İmparator Wu bunu kabul etti.[16] Ancak ertesi yıl düzenlenen saray konferansına katılan vekillerin çoğu, Mayi'de Şanyu'nün suikast edilmesini içeren sınırlı bir angajmanın Hiungnu alemini kaosa sürükleyeceğinden ve Hanların bu durumdan yararlanacağından ikna olmuşlardı.[17] MÖ 133 yılında bu planın başarısızlığa uğramasıyla[18] İmparator Wu, Hiungnu topraklarına yönelik bir dizi büyük ölçekli askeri istila başlattı. Çinli ordular birbiri ardına topraklar ele geçirdi ve bunların üzerindeki kontrollerini güçlendirmek için tarım kolonilerini kurdular.[11] Bu saldırı, MÖ 119 yılındaki Mobei Muharebesi'nde zirvesine ulaştı; bunun kapsamında Han komutanları Huo Qubing (ö. MÖ 117) ile Wei Qing (ö. MÖ 106), Hiungnu sarayını Gobi Çölü'nün kuzeyine doğru geri çekilmeye zorladı.[19]

Wu'nun hükümdarlığı sonrasında Han kuvvetleri, Hiungnuları yenmeye devam etti. Hiungnu lideri Hohanye Şanyu (h. MÖ 58-31), MÖ 51 yılında en sonunda Hanlara teslim oldu. Hohanye'ye rakip olarak tahta hak iddia eden Çiçi Şanyu (h. MÖ 56-36), günümüz Kazakistan-Taraz'da yer alan Çiçi Muharebesi kapsamında Chen Tang ile Gan Yanshou (甘延壽/甘延寿) tarafından öldürüldü.[20]

 
MÖ 2. yüzyıla tarihlendirilmiş, diz çökmüş kadın hizmetçi şeklinde yapılmış bronz yaldızlı bir kandil. Han prensi Liu Sheng'ın eşi Dou Wan'ın mezarında keşfedilmiştir. Kandilin kayar kapısı, ışığın yönünün ve parlaklığının değiştirilmesini ve dumanın cismin içinde tutulmasını sağlar.[21]

MÖ 121 yılında Han kuvvetleri, Hiugnuları Hexi Koridoru'nu kapsayan geniş topraklardan Lop Nur'a kadar kovaladı. MÖ 111 yılında Hiungnuların Çianglarla beraber kuzeybatıdaki bu topraklara işledikleri istilanın yer almasını da önledi. Aynı sene içerisinde Han sarayı, bu bölgede dört yeni zeamet kurdu: Jiuquan, Zhangye, Dunhuang ve Wuwei.[22] Sınırdaki insanların çoğu askerlerdi.[23] Han sarayı, hükûmet sahipliği altındaki köleleri ve sert çalışma cezası almış suçluları göndermenin yanı sıra ara sıra köylü çiftçileri de yeni sınır yerleşmelerine zorla gönderirdi.[24] Saray ayrıca çiftçiler, tüccarlar, toprak sahipleri ve işçiler gibi avam tabakaya dahil olan kimseleri sınır yerleşmelerine taşınmaya teşvik ederdi.[25]

Hanların Orta Asya'daki toprak genişletmesinden önce bile diplomat Zhang Qian'in MÖ 139 ile 125 yılları arasında yaptığı seferlerle Hanların çevresindeki diğer medeniyetlerle bağlantılar kuruldu. Zhang; Dayuan (Fergana), Kangju (Soğdiana) ve Daxia (Baktriya, eskiden Grek-Baktriya Krallığı) medeniyetlerine rastladı. Shendu (Kuzey Hindistan'daki İndus Nehri vadisi) ile Anxi (Part İmparatorluğu) hakkında bilgiler de topladı. Sonradan bütün bu ülkeler Han büyükelçilerine ev sahipliği yaptı.[26] Bu bağlantılar, Roma İmparatorluğu'na kadar uzanan İpek Yolu ticaret ağının başlangıcını işaretledi ve hem ipek gibi Han ürünlerinin Roma'ya kadar getirilmesini hem de cam eşyaları gibi Roma ürünlerinin Çin'e kadar getirilmesini sağladı.[27]

Yaklaşık MÖ 115 ile 60 yılları arasında Han kuvvetleri, Tarım Havzası'ndaki vaha şehir devletlerinin üzerindeki kontrol üzerinde Hiungnularla savaşa girdiler. Bu savaşın nihai galibi Hanlardı ve MÖ 60'ta Hanlar, Batı Bölgeleri'nin savunmasıyla ve dış işleriyle ilgilenen Batı Bölgeleri Himayesi'ni kurdu.[28] Hanların toprakları ayrıca güneye doğru da genişledi. MÖ 111 yılındaki Nanyue deniz fethi, Han alemini günümüz Guangdong, Guangksi ve kuzey Vietnam'ı kapsayan şekilde genişletti. MÖ 109 yılındaki Dian Krallığı'nın fethiyle Yünnan de Han aleminin bir parçası oldu; MÖ 108 yılında ise Wiman Joseon-Han Savaşı'yla ve Xuantu ile Lelang kolonyal zeametlerinin kurulmasıyla Kore Yarımadası'nın bazı kısımları da eklendi.[29] Çin'in MÖ 2 yılında ulus çapında yürüttüğü ilk bilinen nüfus sayımında nüfusun 57.671.400 bireyden ve 12.366.470 hane halkından oluştuğu kaydedildi.[30]

İmparator Wu, kendi işlettiği askeri kampanyaları ve koloni gelişmesini finanse etmek için birçok özel endüstriyi millîleştirdi. Çoğunlukla eski tüccarlar tarafından işletilen merkezi hükûmet tekelleri kurdu. Tuz, demir ve içki üretiminin yanı sıra bronz sikkeler de bu tekellerin arasındaydı. İçki tekeli sadece MÖ 98 ile 81 yılları arasında sürdü; tuz ve demir tekelleri ise Doğu Han'ın ilk yıllarında en sonunda kaldırıldı. Ancak sikkelerin dağıtımı, Han Hanedanı'nın tüm geri kalan ömrü boyunca merkezi hükûmet tekelinde kaldı.[31] "Reformistler" olarak bilinen bir siyasi hizip, Saray'da daha nüfuzlu olunca hükûmet tekelleri en sonunda kaldırıldı. Reformistler; İmparator Wu'nun hükümdarlığı ile bundan sonraki Huo Guang'ın naiblik süresi boyunca saray siyasetindeki egemen Modernist hizbine karşıydı. Modernistler; özel ekonomiye ağır devlet müdahalelerinden kaynaklanan gelirlerle desteklenen agresif ve genişlemeci bir dış politikayı savundu. Ancak Reformistler, daha tedbirli ve genişlemeci olmayan bir dış politikayı, tutumlu bir bütçe reformunu ve özel girişimcilere yönelik daha düşük vergi oranları savunup, eski politikaları geri çevirdiler.[32]

Wang Mang'ın hükümdarlığı ve halk savaşı

değiştir
Ana maddeler: Wang Mang ve Xin Hanedanı
 
 
Sol: Şensi-Xianyang'da bir askeri generalin mezarında bulunmuş, atın üstüne monte edilmiş süvarı gösteren Batı Han dönemi boyalı seramiği.
Sağ: Batı veya Doğu Han'a dayanan kurşun eyerli bronz at heykelciği.

Wang Zhengjun (MÖ 71-MS 13), ilk önce İmparator Yuan hükümdarlığı (MÖ 49-33) sırasında imparatoriçe, sonra İmparator Cheng hükümdarlığında (MÖ 33-7) imparator anası, en sonunda da İmparator Ai hükümdarlığında (MÖ 7-1) imparator büyükannesi olarak görev yaptı.[a] Bu dönem boyunca Wang Zhengjun'ün erkek akrabaları birbiri ardına naip görevini yürütmüştür.[33] Ai'nın ölümü sonrasında Wang Zhengjun'ün yeğeni Wang Mang (MÖ 45-MS 23), İmparator Ping altında Devlet Mareşali naibi olarak atandı.[34]

Ping, MS 6 yılı 3 Şubat tarihinde vefat edince 9 yaşındaki kuzeni Ruzi Ying (ö. MS 25) tahta çıktı, Wang Mang ise imparator vekili olarak atandı.[34] Wang, kendi yetkilerini Liu Ying'in reşit olduğu zaman bırakacağına söz verdi.[35] Bu söze rağmen ve soylulardan gelen itirazlar ve isyanların karşısında Wang Mang, kutsal Cennet'in Mandası'nın Han Hanedanı'nın sonunu ve Wang Mang'ın kendi yeni hanedanlığını kurmasını istediğini savundu. Bu yeni hanedanlık Xin Hanedanı (MS 9-23) idi.[34][36]

Wang Mang, başarısızlıkla sonuçlanan bir dizi köklü reform başlattı: kölelik yasaklandı, hanehalkları arasında eşit olarak dağıtılmak üzere araziler millîleştirildi ve sikkelerin değerini düşürmek üzere yeni para birimleri uygulandı.[37] Bu reformlar yaygın itirazlara yol açmış olsa da, Wang Mang'ın rejimi ancak MS 3 ile MS 11 yıllarındaki büyük sellerle en sonunda çöktü. Sarı Nehir'de alüvyonun giderek birikmesiyle su seviyesi yükselmiş ve sel kontrol çalışmaları taşmıştır. Sarı Nehir, birbirinden ayrı iki yeni kol halinde bölündü: biri kuzeye doğru, ötekisi ise Şantung Yarımadası'nın güneyine doğru aktı; ancak Han mühendisleri, MS 70 yılında nehrin güney kolunu baraj ettirmeyi başarmıştı.[38]

Seller, binlerce köylü çiftçinin yerinden edilmesine sebep oldu; bu insanların birçoğu, hayatta kalmak için bu olayların sonrasında Chimei gibi başıboş haydut ve isyancı gruplara üye oldu.[38] Wang Mang'ın orduları, bu isyancı grupları bastıramadı. Son olarak, isyancı bir kalabalık, Weiyang Sarayı'na girip Wang Mang'ı öldürdü.[39]

İmparator Jing (h. MÖ 157-141)'in soyundan gelen Gengshi İmparatoru (h. MS 23-25), Han Hanedanı'nı yeniden kurmaya çalıştı ve Çangan'ı kendi başkenti olarak işgal etti, ancak Chimei isyancıları tarafından tahttan indirildi ve suikasta uğradı; Chimeiler, Gengshi'nın yerine Liu Penzi'yı kukla imparatoru olarak atadı.[40] İmparator Gengshi'nın kardeşi Liu Xiu veya ölümünden sonra anıldığı adıyla İmparator Guangwu, MS 23 yılı Kunyang Muharebesi'nde kendi yeteneklerini kanıtlamış olup, Gengshi'nın ardılı olarak tahta çıkmaya çağrıldı.[41]

Han Hanedanı, Guangwu'nun hükümdarlığı altında yeniden kuruldu. Guangwu, MS 25 yılında imparatorluğun başkentini Luoyang yaptı; MS 27 yılında ise Guangwu'nun subayları Deng Yu ile Feng Yi, Chimeilerin teslim oluşunu zorladı ve Chimei liderlerini vatana ihanet suçlamasıyla idam ettirdiler.[42] MS 26'den 36'ya kadar İmparator Guangwu, imparator unvanına yönelik talepte bulunan diğer bölgesel savaş ağalarıyla savaşa girmeye zorunda kaldı; bu savaş ağaları yenilgiye uğradıktan sonra Çin, Han hükümdarlığı altında yeniden birleşti.[43]

Han Hanedanı'nın kuruluşu ile Wang Mang'ın hükümdarlığı arasındaki dönem (MÖ 206 - MS 9) Batı Han Hanedanı (Çince (basitleştirilmiş): 西汉; Çince (geleneksel): 西漢; pinyin: Xī Hàn) veya Önceki Han Hanedanı (Çince (basitleştirilmiş): 前汉; Çince (geleneksel): 前漢; pinyin: Qiánhàn) olarak bilinir. Bu dönem boyunca başkent Çangan (günümüz Xi'an) idi, ancak Guangwu'nun hükümdarlığında hanedanın başkenti doğudaki Luoyang kenti yapıldı. Guangwu'nun hükümdarlığından Han Hanedanı'nın sonuna kadar süren dönem (MS 25-220) ise Doğu Han Hanedanı (Çince (basitleştirilmiş): 东汉; Çince (geleneksel): 東漢; pinyin: Dōng Hàn) veya Sonraki Han Hanedanı (Çince (basitleştirilmiş): 后汉; Çince (geleneksel): 後漢; pinyin: Hòu Hàn) olarak bilinir.[44]

Doğu Han

değiştir
 
Doğu Han'ın başında savaş ağaları ile köylü kuvvetlerinin durumu.
 
 
Sol: Üstünde ejderhalı, feniksli ve taotieli yüksek rölyefler olan boyalı seramik Batı Han kavanozu.
Sağ: Üstüne çiçek motifleri boyanmış bir Batı Han tunç aynasının ters yanı.

Doğu Han, Sonraki Han olarak da bilinir; 5 Ağustos 25 tarihinde Liu Xiu'nun Han İmparatoru Guangwu olmasıyla resmen başladı.[45] Wang Mang'a yönelik yaygın isyanların sırasında Koguryo devleti, Han'ın Kore zeametlerine baskın düzenlemeye serbestti; MS 30'a kadar Han, bu bölge üzerindeki kontrolünü geri kazanmadı.[46] MS 40 yılında Vietnamlı Trưng Kız Kardeşleri, Han'a karşı isyanda bulundu. Bunların isyanı, MS 42-43 yılları arasında süren bir kampanya kapsamında Han generali Ma Yuan tarafından bastırıldı.[47] Wang Mang, Hiungnulara karşı düşmanlıkları yeniledi. Bu noktaya kadar Hiungnular, Hanlardan uzlaşmışlardı; ancak kendi kuzeni Panu (蒲奴)'ya karşı taht rakipliğinde bulunan Hiungu lideri Pi (比)'nin MS 50 yılında haraç olarak Han Hanedanı'na teslim olmasıyla birbirine karşı rekabette bulunan iki ayrı Hiungnu devleti ortaya çıktı: Han müttefiği Pi önderliği altındaki Güney Hiungnu ile Han düşmanı Panu önderliği altındaki Kuzey Hiungnu.[48]

Wang Mang'ın çalkantılı hükümdarlığı süresince Hanlar, Tarım Havzası üzerindeki kontrollerini kaybettiler; MS 63 yılında bu topraklar Kuzey Hiungnu devleti tarafından fethedildi ve Kuzey Hiungnu, Kansu'daki Hexi Koridoru'nu ele geçirmek amacıyla bu bu bölgeyi askeri üs olarak kullandı.[49] MS 73 yılı Yiwulu Muharebesi kapsamında Dou Gu (ö. MS 88), Kuzey Hiungnu'yu yendi; bunları Turfan'dan ta Barköl Gölü'ne kadar kovdu, son olarak da Hami'de yeni bir garnizon kurdu.[50] Batı Bölgeleri'nin Koruyucu Generali Chen Mu (ö. MS 75), Karaşehir ile Kuçar'daki Hiungnuların müttefikleri tarafından öldürüldükten sonra Hami garnizonu geri çektirildi.[51] MS 89 yılındaki Altay Dağları Muharebesi kapsamında Dou Xian (ö. 89), Kuzey Hiungnu şanyusunu yendi, şanyu da sonra Altay Dağları'na geri çekildi.[52] Kuzey Hiungnu'nun MS 91 yılında İli Nehri vadisine kaçması sonrasında göçebe Siyenpiler; Mançurya'daki Buyeo Krallığı sınırlarından Usun halkının ikamet ettiği İli Nehri'ne kadar uzanan alan üzerinde hakimdi.[53] Siyenpiler, Çin ordularını sürekli olarak yenen Tanshihuai (檀石槐; ö. MS 180)'nın önderliği altında doruğuna ulaştı. Ancak Tanshihuai'nın kurduğu konfederasyon, kendi ölümü sonrasında dağıldı.[54]

Ban Chao (ö. MS 102), Kaşgar'ı ve bunun müttefiği Soğdiana'yı bastırma amacıyla günümüz Hindistan, Pakistan, Afganistan ve Tacikistan toprakları üzerinde hükmünü sürdüren Kuşan İmparatorluğu'ndan yardım istedi.[55] Kuşan hükümdarı Vima Kadphises (h. MS 90-100 civarı)'in Han'a yönelik evlilik ittifakı talebi MS 90 yılında reddedilince Ban Chao'ya saldırmak amacıyla kendi kuvvetlerini Vahan (günümüz Afganistan)'a gönderdi. Bu çatışma, malzeme eksikliği nedeniyle Kuşanların geri çekilmesiyle sonuçladı.[55] MS 91 yılında Batı Bölgeleri Koruyucu Generali görevi, Ban Chao'ya ihsan edilmesiyle yeniden ortaya çıktı.[56]

 
Üzerine Kuşan tarzında Yunan harfleri yazılmış Doğu Han kurşun külçesi; Şensi'de kazılmıştır, MS 1.-2. yüzyıla dayanır.[57]

Parthialı An Shigao ve Kuşan dönemi Gandhara (Hindistan)lı Lokaksema gibi Budist metinleri Çinceye çeviren Budist rahipler, Doğu Han'ı ziyaret etmiş yabancıların arasındadır.[58] Kuşanlarla karşılıklı olarak haraçların verilmesini içeren ilişkilerin sürdürülmesine ek olarak Han İmparatorluğu; Part İmparatorluğu'ndan, günümüz Birmanya'dan bir kraldan ve Japonyalı bir hükümdardan hediye almış durumdaydı ve Gan Ying'i Han'ın temsilcisi olarak atayıp Daqin (Roma)'e başarısızlıkla sonuçlanan bir sefer başlattı.[59] Weilüe ile Hou Hanshu belgelerinde kaydedilenlere göre Roma İmparatoru Marcus Aurelius (h. MS 161-180)'ın atadığı temsilciler, MS 166 yılında İmparator Huan (h. MS 146-168)'ın devlet divanına ulaşmıştır,[60][61] ancak tarihçi Rafe de Crespigny, bu kişilerin en büyük ihtimalle aslında bir grup Romalı tüccar olduğunu ileri sürmektedir.[62] Çin'de Roma züccaciyeleri ve madeni paralarının keşfedilmesinin[63] yanı sıra Antoninus Pius hükümdarlığına ve bunun evlat edindiği oğlu Marcus Aurelius'a dayanan madalyalar, Vietnam'daki Óc Eo arkeolojik sitesinde bulunmuştur.[64] Bu, Çin kaynaklarına göre Roma ziyaretçilerin ilk vardığı ilk yer olduğu Rinan zeameti (Jiaozhi olarak da bilinir) ve MS 159 ile 161 yıllarına dayanan Tianzhu (günümüz kuzey Hindistan) büyükelçilikleri yakınlarında bulunmuştur.[65] Óc Eo'nun ayrıca Batlamyus'un yazdığı Coğrafya (a.y. MS 150) eserinde betimlenen "Cattigara" liman şehri olduğu düşünülmektedir. Bu eserde aktarıldığına göre "Cattigara"; "Altın Yarımada" (Grekçe: Χρυσῆ Χερσόνησος, Chrysḗ Chersónēsos; günümüz Malay Yarımadası)'nın doğusunda, "Magnus Sinus" (yani Tayland Körfezi ile Güney Çin Denizi) kıyısında bulunur ve Yunan bir denizci bu yerleşimi ticaret amacıyla ziyaret etmiştir.[66]

 
Koşan Tunç At; tunç heykel, boy: 34,5 santimetre. Wuwei, Kansu, Çin, MS 25-220.

İmparator Zhang'ın hükümdarlığı (h. MS 75-88), retrospektif olarak sonraki Doğu Han bilginleri tarafından Han hanedanlığının zirvesi olduğu düşünüldü.[67] Müteakip dönemler ise, hadımların mahkeme siyasetine giderek daha fazla müdahale etmesi ve imparatorluk eşleri klanlarının şiddetli güç mücadelelerine de karışması ile işaretlendi.[68] Zheng Zhong (ö. MS 107) isimli bir hadmının yardımıyla İmparator He (h. MS 88-105), İmparatoriçe Dou'yu (ö. MS 97) ev hapsine koyup Dou klanını kendi güçlerinden yoksun bıraktı. Bu; Dou'nun He'nın öz annesi Cariye Liang'ı klandan tasfiye etmesine, sonra da He'nın öz annesinin kimliğinin kendisinden gizli tutulmasına karşı intikam olarak yapıldı.[69] İmparator He'nın ölümü ardından karısı İmparatoriçe Deng Sui (ö. MS 121), naip dul imparatoriçe unvanıyla çalkantılı bir finans krizi ve MS 107-118 yılları arasında süren yaygın bir Qiang isyanı sırasında devlet işlerinin yönetti.[70]

Ayrıca bakınız

değiştir

  Wikimedia Commons'ta Han Hanedanı ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Dipnot

değiştir
  1. ^ Çin tarihindeki hanedanlarda imparator analarına veya dullarına, Osmanlı "valide sultan" unvanına benzer "húangtàihòu" (皇太后) unvanı verilirdi; imparatorların büyükanneleri ise "tàihúangtàihòu" (太皇太后) olarak bilinirdi.

Kaynakça

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ Loewe (1986), s. 116.
  2. ^ Ebrey (1999), ss. 60–61.
  3. ^ Loewe (1986), ss. 116–122.
  4. ^ Davis (2001), ss. 44–46.
  5. ^ Loewe (1986), s. 122.
  6. ^ a b Loewe (1986), ss. 122–125.
  7. ^ Loewe (1986), ss. 139–144.
  8. ^ a b Bielenstein (1980), s. 106; Ch'ü (1972), s. 76.
  9. ^ Bielenstein (1980), s. 105.
  10. ^ Di Cosmo (2002), ss. 175–189, 196–198; Torday (1997), ss. 80–81; Yü (1986), ss. 387–388.
  11. ^ a b Jerry Bentley, Old World Encounters: Cross Cultural Contacts and Exchanges in Pre-Modern Times (New York: Oxford University Press, 1993), 37.
  12. ^ Torday (1997), ss. 75–77; Di Cosmo (2002), ss. 190–192.
  13. ^ Yü (1967), ss. 9–10; Morton & Lewis (2005), s. 52; Di Cosmo (2002), ss. 192–195.
  14. ^ Hansen (2000), ss. 117–119.
  15. ^ Yü (1986), ss. 388–389; Torday (1997), ss. 77, 82–83; Di Cosmo (2002), ss. 195–196.
  16. ^ Torday (1997), ss. 83–84; Yü (1986), ss. 389–390.
  17. ^ Yü (1986), ss. 389–391; Di Cosmo (2002), ss. 211–214.
  18. ^ Torday (1997), ss. 91–92.
  19. ^ Yü (1986), s. 390; Di Cosmo (2002), ss. 237–240.
  20. ^ Loewe (1986), ss. 196–197, 211–213; Yü (1986), ss. 395–398.
  21. ^ Ebrey (1999), s. 66; Wang (1982), s. 100.
  22. ^ Chang (2007), ss. 5–8; Di Cosmo (2002), ss. 241–242; Yü (1986), s. 391.
  23. ^ Chang (2007), ss. 34–35.
  24. ^ Chang (2007), ss. 6, 15–16, 44–45.
  25. ^ Chang (2007), ss. 15–16, 33–35, 42–43.
  26. ^ Di Cosmo (2002), ss. 247–249; Morton & Lewis (2005), ss. 54–55; Yü (1986), s. 407; Ebrey (1999), s. 69; Torday (1997), ss. 104–117.
  27. ^ An (2002), s. 83; Ebrey (1999), s. 70.
  28. ^ Di Cosmo (2002), ss. 250–251; Yü (1986), ss. 390–391, 409–411; Chang (2007), s. 174; Loewe (1986), s. 198.
  29. ^ Ebrey (1999), s. 83; Yü (1986), ss. 448–453.
  30. ^ Nishijima (1986), ss. 595–596.
  31. ^ Wagner (2001), ss. 1–17; Loewe (1986), ss. 160–161; Nishijima (1986), ss. 581–588; Ebrey (1999), s. 75; Morton & Lewis (2005), s. 57; ayrıca bkz: Hinsch (2002), ss. 21–22.
  32. ^ Loewe (1986), ss. 162, 185–206; Paludan (1998), s. 41; Wagner (2001), ss. 16–19.
  33. ^ Bielenstein (1986), ss. 225–226; Huang (1988), ss. 46–48.
  34. ^ a b c Robert Hymes (2000). John Stewart Bowman (Ed.). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. Columbia University Press. ss. 12-13. ISBN 978-0-231-11004-4. 
  35. ^ Bielenstein (1986), ss. 227–230.
  36. ^ Hinsch (2002), ss. 23–24; Bielenstein (1986), ss. 230–231; Ebrey (1999), s. 66.
  37. ^ Hansen (2000), s. 134; Bielenstein (1986), ss. 232–234; Morton & Lewis (2005), s. 58; Lewis (2007), s. 23.
  38. ^ a b Hansen (2000), s. 135; de Crespigny (2007), s. 196; Bielenstein (1986), ss. 241–244.
  39. ^ de Crespigny (2007), s. 568; Bielenstein (1986), s. 248.
  40. ^ de Crespigny (2007), ss. 197, 560; Bielenstein (1986), ss. 249–250.
  41. ^ de Crespigny (2007), ss. 558–560; Bielenstein (1986), ss. 251–254.
  42. ^ Bielenstein (1986), ss. 251–254; de Crespigny (2007), ss. 196–198, 560.
  43. ^ de Crespigny (2007), ss. 54–55, 269–270, 600–601; Bielenstein (1986), ss. 254–255.
  44. ^ Hinsch (2002), ss. 24–25.
  45. ^ Knechtges (2010), s. 116.
  46. ^ Yü (1986), s. 450.
  47. ^ de Crespigny (2007), ss. 562, 660; Yü (1986), s. 454.
  48. ^ Bielenstein (1986), ss. 237–238; Yü (1986), ss. 399–400.
  49. ^ Yü (1986), ss. 413–414.
  50. ^ Yü (1986), ss. 414–415.
  51. ^ Yü (1986), ss. 414–415; de Crespigny (2007), s. 73.
  52. ^ Yü (1986), ss. 414–415; de Crespigny (2007), s. 171.
  53. ^ Yü (1986), ss. 405, 443–444.
  54. ^ Yü (1986), ss. 444–446.
  55. ^ a b Torday (1997), s. 393; de Crespigny (2007), ss. 5–6.
  56. ^ Yü (1986), ss. 415–416.
  57. ^ Joe Cribb, 1974, "Chinese lead ingots with barbarous Greek inscriptions in Coin Hoards" ss.76-8 [1] 21 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  58. ^ Akira (1998), ss. 248, 251; Zhang (2002), s. 75.
  59. ^ de Crespigny (2007), ss. 239–240, 497, 590; Yü (1986), ss. 450–451, 460–461.
  60. ^ Chavannes (1907), s. 185.
  61. ^ Hill (2009), s. 27.
  62. ^ de Crespigny (2007), s. 600; Yü (1986), ss. 460–461.
  63. ^ An (2002), ss. 83–84; Ball (2016), ss. 153
  64. ^ Ball (2016), ss. 153; Young (2001), ss. 83–84
  65. ^ Yule (1915), s. 52; Hill (2009), s. 27
  66. ^ Young (2001), s. 29; Mawer (2013), s. 38; Suárez (1999), s. 92; O'Reilly (2007), s. 97
  67. ^ de Crespigny (2007), ss. 497, 500, 592.
  68. ^ Hinsch (2002), s. 25; Hansen (2000), s. 136.
  69. ^ Bielenstein (1986), ss. 280–283; de Crespigny (2007), ss. 499, 588–589.
  70. ^ Bielenstein (1986), ss. 283–284; de Crespigny (2007), ss. 123–127.

Literatür

değiştir
  • Akira, Hirakawa (1998), A History of Indian Buddhism: From Sakyamani to Early Mahayana, Paul Groner tarafından çevrildi, New Delhi: Jainendra Prakash Jain At Shri Jainendra Press, ISBN 81-208-0955-6. 
  • An, Jiayao (2002), "When glass was treasured in China", Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. (Ed.), Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, Turnhout: Brepols Publishers, ss. 79-94, ISBN 2-503-52178-9. 
  • Ball, Warwick (2016), Rome in the East: Transformation of an Empire, Londra & New York: Routledge, ISBN 978-0-415-72078-6. 
  • Bielenstein, Hans (1980), The Bureaucracy of Han Times, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-22510-8. 
  • ——— (1986), "Wang Mang, the Restoration of the Han Dynasty, and Later Han", Twitchett, Denis; Loewe, Michael (Ed.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 223-290, ISBN 978-0-521-24327-8. 
  • Chang, Chun-shu (2007), The Rise of the Chinese Empire: Volume II; Frontier, Immigration, & Empire in Han China, 130 B.C. – A.D. 157, Ann Arbor: University of Michigan Press, ISBN 0-472-11534-0. 
  • Chavannes, Édouard (1907), "Les pays d'Occident d'après le Heou Han chou" (PDF), T'oung pao, cilt 8, ss. 149-244. 
  • Ch'ü, T'ung-tsu (1972), Dull, Jack L. (Ed.), Han Dynasty China: Volume 1: Han Social Structure, Seattle ve Londra: University of Washington Press, ISBN 0-295-95068-4. 
  • Davis, Paul K. (2001), 100 Decisive Battles: From Ancient Times to the Present, New York: Oxford University Press, ISBN 0-19-514366-3. 
  • de Crespigny, Rafe (2007), A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD), Leiden: Koninklijke Brill, ISBN 90-04-15605-4. 
  • Di Cosmo, Nicola (2002), Ancient China and Its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-77064-5. 
  • ——— (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-66991-X. 
  • Hansen, Valerie (2000), The Open Empire: A History of China to 1600, New York & Londra: W.W. Norton & Company, ISBN 0-393-97374-3. 
  • Hill, John E. (2009), Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries AD, Charleston, Güney Karolina: BookSurge, ISBN 978-1-4392-2134-1. 
  • Hinsch, Bret (2002), Women in Imperial China, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, ISBN 0-7425-1872-8. 
  • Huang, Ray (1988), China: A Macro History, Armonk & Londra: M.E. Sharpe Inc., an East Gate Book, ISBN 0-87332-452-8. 
  • Knechtges, David R. (2010), "From the Eastern Han through the Western Jin (AD 25–317)", Owen, Stephen (Ed.), The Cambridge History of Chinese Literature, volume 1, Cambridge University Press, ss. 116-198, ISBN 978-0-521-85558-7. 
  • Lewis, Mark Edward (2007), The Early Chinese Empires: Qin and Han, Cambridge: Harvard University Press, ISBN 0-674-02477-X. 
  • ——— (1986), "The Former Han Dynasty", Twitchett, Denis; Loewe, Michael (Ed.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 103-222, ISBN 978-0-521-24327-8. 
  • Mawer, Granville Allen (2013), "The Riddle of Cattigara", Robert Nichols and Martin Woods (Ed.), Mapping Our World: Terra Incognita to Australia, Canberra: National Library of Australia, ss. 38-39, ISBN 978-0-642-27809-8. 
  • Morton, William Scott; Lewis, Charlton M. (2005), China: Its History and Culture (Dördüncü bas.), New York Şehri: McGraw-Hill, ISBN 0-07-141279-4. 
  • Nishijima, Sadao (1986), "The economic and social history of Former Han", Twitchett, Denis; Loewe, Michael (Ed.), Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 545-607, ISBN 978-0-521-24327-8. 
  • O'Reilly, Dougald J.W. (2007), Early Civilizations of Southeast Asia, Lanham, New York, Toronto, Plymouth: AltaMira Press, Division of Rowman and Littlefield Publishers, ISBN 0-7591-0279-1. 
  • Paludan, Ann (1998), Chronicle of the Chinese Emperors: the Reign-by-Reign Record of the Rulers of Imperial China, Londra: Thames & Hudson, ISBN 0-500-05090-2. 
  • Suárez, Thomas (1999), Early Mapping of Southeast Asia, Singapur: Periplus Editions, ISBN 962-593-470-7. 
  • Torday, Laszlo (1997), Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History, Durham: The Durham Academic Press, ISBN 1-900838-03-6. 
  • ——— (2001), The State and the Iron Industry in Han China, Kopenhag: Nordic Institute of Asian Studies Publishing, ISBN 87-87062-83-6. 
  • Wang, Zhongshu (1982), Han Civilization, K.C. Chang ve işbirlikçileri, New Haven ve Londra: Yale University Press, ISBN 0-300-02723-0. 
  • Young, Gary K. (2001), Rome's Eastern Trade: International Commerce and Imperial Policy, 31 BC – AD 305, Londra & New York: Routledge, ISBN 0-415-24219-3. 
  • Yule, Henry (1915), Henri Cordier (Ed.), Cathay and the Way Thither: Being a Collection of Medieval Notices of China, Vol I: Preliminary Essay on the Intercourse Between China and the Western Nations Previous to the Discovery of the Cape Route, 1, Londra: Hakluyt Society. 
  • Yü, Ying-shih (1967), Trade and Expansion in Han China: A Study in the Structure of Sino-Barbarian Economic Relations, Berkeley: University of California Press. 
  • ——— (1986), "Han foreign relations", Twitchett, Denis; Loewe, Michael (Ed.), The Cambridge History of China: Volume I: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 377-462, ISBN 978-0-521-24327-8. 
  • Zhang, Guangda (2002), "The role of the Sogdians as translators of Buddhist texts", Juliano, Annette L.; Lerner, Judith A. (Ed.), Silk Road Studies VII: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road, Turnhout: Brepols Publishers, ss. 75-78, ISBN 2-503-52178-9. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Han_Hanedanı&oldid=32549802" sayfasından alınmıştır