Hatifi

Mevlana Abdullah Hatifi (Farsi:هاتفي ) 15. ve 16. yüzyılda yaşamış Timurlu ve Safevi vatandaşlı bir Alevi Türk şair. Aynı zamanda Yedi Ulu Ozanlar'dan olan Fuzulî'nin Pîr ve hocasıdır.

Mevlana Abdullah Hatifi
Şair Hatifi'nin minyatür resmi Ressam:Bihzâd (1511 civ.)
Doğum	Abdullah 1454 civ. Herat civarinda Cam şehrinin "Harcird" köyü
Ölüm	Ocak 1521 Herat civarinda Cam şehrinin "Harcird" köyü
Meslek	Şair
İkamet	Herat civarinda Cam şehrinin "Harcird" köyü
Milliyet	Türk
Vatandaşlık	Safevi Devleti ve Timurlular Devleti
Dönem	15. ve 16. yüzyıl
Önemli eser	Divan, Hamse
Etkiledikleri Fuzuli
Etkilendikleri Nizami Gencevi, Emîr Hüsrev-i Dihlevî

Hayatı

Doğum tarihi tam bilinmemekle beraber olasılıkla 1454 (h.856) civarında olduğu kabul edilmektedir ve 1521 (h.927)'de ölmüştür. Doğum yeri, ölüm yeri ve hayatının önemli bir dönemini yaşamış olduğu yer İran'da hüküm süren Safevî Türkmen Devleti döneminde Horasan'da bulunan (günümüzde Afganistan Gur" eyaleti içinde kalan) Herat'ın Cam şehrinin varoşlarında bir köy olan "Harcird"'dir. Ünlü Fars şairi ve mutasavvıfı Abdurrahman Cemi'nin kızkardeşinin oğlu olmaktadır. Hatifi yaşadığı dönemde Harcırd köyünde bulunan Mir Ali Şîr Nevaî tarafından yaptırılmış olan Kasım-ı Enver türbesinin turbedarlığını yapmıştır.

Hatifi önce Harcırd'de yetişmiştir.Timurlular Devleti'ne bağlı Herat'ta yaşamaya başlayan dayısı olan şair Camii'nin hazırladığı bir şairler yarışmasında büyük başarı göstermiştir. Bu şairler yarışması şair "Ebu Şakir Belhi"'nin bir şiirinden ünlü Firdevsî'nin uyarladığı bir şiire uygun bir nazire şiir yazmayı içermekteydi. Hatifi'nin hazırladığı nazire şiir. Timurlular Devleti hükümdarlarının ebebi meclislerinde gayet iyi karşılandığı için Hatifi bu edebi saray meclislerine girip burada şöhret kazandı. Şair ve devlet adamı Mir Ali Şîr Nevaî’nin himayesine mazhar olup genç yaşlarını zevk ve eğlence içinde geçirdi. Sonra da Herat'daki Nizamiye medresesinde dayısı Câmî’nin derslerine devam etti.

Bu eğitimden sonra Hatifi doğum yeri olan Harcird'de "Cehâr Bâğı" adında bir tekke kurarak burada inzivaya çekildi. Uzun yıllar münzevi bir hayat yaşadı. Bu dönemde bu tekke yanında Mir Ali Şîr Nevaî tarafından yaptırılmış olan "Kasım-ı Enver" türbesinin türbedarlığını yapmıştır.

Hatifi, dayısı olan Cem gibi Şii İslam'ın Alevi meşrepli Safevî tarikatına mensup olduğu isnâ‘aşer’îyye'nin Kuran ve Ehli Beyt ittikadını benimsemiş idi. Bu nedenle İran Azerbaycan'nda hüküm süren Safevî Türkmen Devleti kurucusu olan Pîr-i Türk Şah İsmail'in edebi meclislerinde ve toplantılarında da adı duyuldu. Orta yaşlarda iken 16 yüzyıl ikinci yarısında Hatifi'inin şair "Emir Humāyün Eşfarāin" ile birlikte Azerbaycan ve Irak'a seyahatler yaptığı bilinmektedir. Ayrıca Safevî Devleti kurucu hükümdarı olan Şah İsmail, Horasan seferi'ni tamamladıktan sonra Herat yakınlarında bulunan Harcird'a uğrayıp "Cehâr Bâğı" tekkesine gidip şair Hatifi tarafından ağırlandığı da belgelidir. Bu ziyarette Şah İsmail Hatifi'den kendi fetihlerini ele alan "İsmâîlnâme" adlı bir şiir yazmasını istedi. Hâtifî bunu kabul ettikten sonra bu şiirinin yaklaşık 1.000 beyitini kadar hazırlamışsa da bu mesnevi eserini tamamlayamamıştır.

Şair Hatifi'inin Şii İslam mensubu olup Alevi meşrepli olan Safevî Türk Devleti'nin yerel idarecilerinin Gur ve Cam'de yaşayan kendisinin de mensup olduğu Alevi meşrebi Safevî Türkmenler ahalisine karşı zulüm yapmasını önlemek için Hatifi'nin Safevî Türk Devleti'nin en yüksek makamlarına başvurarak Fars-Türk toplumlarına arabuluculuk yaptığı da belirtilmiştir. Hatifi 1521'de Harcird köyünde ölmüştür. Mezarı bu köyde yaşadığı "Cehâr Bâğı" tekkesi bahçesinde olduğu bildirilmektedir.

Eserleri

İran şairlerinin biyografya, bibliyografya ve eserlerinden antolojik parçaları içeren tezkirelerde Hatifi bir "şair" olarak anılmaktadır. Hatifi'nin şiir eserleri iki eserde toplanmıştır:

• Divan:Tek yazma nüshası bilinmektedir.
• Hamse: Hamse 5 tane mesnevi'den oluşmuştur ve Genceli Nizami'nın eserlerini andırmaktadır. Bu mesneviler şunlardır:
  • Leylâ vu Mecnûn: Bu Hatifi'nin hazırladığı ilk mesnevidir. Genceli Nizâmî'nin aynı adlı eseri örnek alınarak sade bir dille yazılmıştır. Bu eserinde orijinal örnekten bazı değişiklikler yapmıştır. Hatifi eserinde Mecnun'u bir deli olarak değil de bir ermiş kişi olarak ele almıştır. Nevfel, diğer mesnevilerde Mecnun ve Leyla'nın bir birine kavuşması için gayret gösteren bir kişi olarak ele alınmakta iken, Hatifi onun Leyla'ya âşık olduğunu ve Mecnun'u öldürtmek için hazırattığı zehirle kendini öldürdüğü yazılır. Mecnun ise çölde olup kumlar üzrinde açıkta yatan cesedinin haçtan dönenler tarafından defnedildiği bildirilir. Fuzuli'nin Azeri Türkçesi ile yazdığı Dâstân-i Leylî vu Mecnûn şaheser mesnevisi Hatif'nin bu eserinden büyük etki görmüştür.
  • Şîrîn u Ħüsrev: Bu mesnevi 1.800 beyitten oluşur. Nizâmî tarafından hazırlanmış "Ħusrev u Sîrîn" mesnevisine nazîre olarak hazırlanmıştır. Bu mesnevi Ali Sîr Nevâî'ye ithaf edilmiştir.
  • Timurnâme: 4.500 beyitten oluşmktadır. Bu eser hazırlanması için başta Şerefeddin Ali Yezdî'nin "Zafernâme" eseri gibi Timur'un hayatını ele alan diğer şiirler kaynak alınmış olup gerçeklerin işlenmesine önem verilmiş ve be gerçekler Timur hakkındaki hikâyeler ve efsaneler arka plan alınmıştır. Bu nedenle Hâtifî'nin Timurnamesi Nizamı'nın İskendername'sine benzemekle beraber çok daha değişik içeriklidir. .
  • İsmâîlnâme: Şah İsmâil'in fetihlerini ele almaktadır. 1.000 kadar beyitinin hazırlamış olduğu bilinmektedir. Fakat bu Timurname diğer bir kadarı yazılmış olan bu eserin hazırlanan kısm diğer bir Timurnâme yazma eseri içinde olup kaybolduğu kabul edilmektedir.. Bu eserin ancak bazı örnek beyitleri "Tüĥfe-i Şâmî" adlı tezkirede örnek olarak bulunmaktadır.

Dış bağlantılar

• Bernardini, Michele, (2003, son şekli 2011) "Hātefi, ʿAbd-allāh", Encyclopedia Iranica Cilt: XII/1, say. 55-57 Online:[3] 1 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Öztürk, Mürsel (1997) "Hatifi", Turkiye Diyanet Vakfi İslam Ansiklopedisi Cilt:16 sayfa:468 Ankara:TDV Online:[4] 10 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.