I. Istabulat Muharebesi

I. Istabulat Muharebesi, Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz İmparatorluğu'nun Bağdat'ı Osmanlı İmparatorluğu'ndan aldıktan sonra stratejik konumunu güçlendirmek için giriştiği Samarra taarruzunun bir parçasıydı.

I. Istabulat Muharebesi
I. Dünya Savaşı, Irak Cephesi, Samarra Taarruzu
Cephenin 17 Nisan 1917'deki durumu ve 19-24 Nisan'daki harekâtlar
Tarih 21 Nisan 1917 Bölge Istabulat, Mezopotamya Sonuç İngiliz-Hint zaferi
Taraflar
Britanya * Britanya Hindistanı * Birleşik Krallık	Osmanlı
Komutanlar ve liderler
Frederick Stanley Maude	Halil (Kut) Paşa Kâzım Karabekir Bey Galatalı Şevket Bey Nazif (Kayacık) Bey
Çatışan birlikler
7th (Meerut) Division 8th (Jullundur) Brigade 3rd (Lahore) Division	6. Ordu
Güçler
45,000	10,000
Kayıplar
43 subay, 1175 er	~2000

Muharebesi öncesi tarafların hazırlıkları

Türkler

Ethem Müfrezesine bağlı İstihkâm Taburu, 1,5 sahra bataryası ile süvari bölüğü 19 Nisan'da Samarra güneyindeki mevziye gelerek yerleştiler. 166 ncı Piyade Alayının sol sahile geçiş harekâtı bugün gerçekleşti. 181. Piyade Alayının 1. Taburu ile 7. Piyade Alayı Samarra istasyonuna gelerek intikallerini tamamladılar.

6. Ordu komutanı 18. Kolordu'nun büyük kısmıyla sol sahile geçmesini emretmiş, 166. ve 181. Piyade alaylarının henüz tecrübe edilmemiş olduklarından bu kuvvetlerden sol sahilde istifade edileceğini umduğunu bildirmişti. Ordu komutanı, alayından ayrı düşecek kadar geride bulunan 181. Piyade Alay Komutanı Yarbay Ali Vehbi Bey'in ise derhâl tevkif edilerek ihanet ve hıyanetine kanaat getirildiği takdirde Harp Divanı'na sevk edilerek idam edilmesini de istemiştir.

18. Kolordu Komutan Vekili Albay Galatalı Şevket Bey Kolordusunun Tikrit'e çekilmesi hâlinde 13. Kolordu'nun, Bent Ethem-Şirvankale hattında durmasının bir faydası olmayacağını, üstelik yiyecek sıkıntısı olan bu kolordunun, ordunun büyük kısmının bulunduğu Dicle'de toplanmasının sevk ve idare bakımından da uygun olacağını 20 Nisan tarihinde ordu komutanına teklif etmişti. Kolordu komutanını endişeye sevk eden sebep, 18. Kolordu'nun daha kuzeye çekilmesi durumunda 13. Kolordu'nun da ona paralel olarak kuzeye çekilmek zorunda kalacağı, böylece iki kolordu arasındaki mesafenin iyice açılması sebebiyle irtibat ve iş birliğinin kesileceği idi. Yiyecek sıkıntısı çekmekte olan 13. Kolordu daha da zor duruma düşecekti. 18. Kolordu komutanının orduya yaptığı bu teklif üzerine ordu; 13. Kolordu komutanının düşüncelerini de öğrenmek istedi. 13. Kolordu'nun teklifi ise çok kısaydı.

“ 18. Kolordu'nun Tikrit’e çekilmesi hâlinde 13. Kolordu Şirvankale-Bent Ethem hattında durabilir. Kolordu ihtiyatı da Kifri güneyine kadar çekilebilir. 14. Tümen bu durumda İmam Dur üzerinden Samarra’ya intikal edebilir. ” — 13. Kolordu'nun teklifi - 1917

13. Kolordu komutanı orduya yaptığı bu teklifte ayrıca düşmanı yanıltmak için kolordusu ile Cebeli Hamrin'den Merfu Kale'ye (Bu bölgede İngilizlerin 13. Tümeni bulunuyordu.) bir gösteriş taarruzunda bulunabileceğini de belirtiyordu. Kolordu komutanı, kolordu yardım kuvvetinin Bent Ethem'e yedi günden önce varmasının mümkün olmadığını ve kolordu birliklerinin üzerinde ancak dört günlük erzak bulunduğunu-da orduya hatırlatmıştı. Albay Şevket Bey ordunun cevabını beklemeden Deliabbas'taki 16. Piyade Alayını Arap köyü istikametine sevk etti. Alay, Saraycık'ın 74 kilometre kuzeyindeki tepelere doğru ilerledi. Ne var ki 16. Alay, Merfu Kale istikametinde yürüyüşte iken 40. Alayın düşmana esir düştüğü haberi alındı. Ethem Çayı Müfrezesinin (40. Piyade Alayı) İngilizler tarafından esir alınması ve İngiliz kuvvetlerinin İstablad'da kuvvet yığmaları üzerine ordu, 13. Kolordu'dan bir tümen seviyesindeki birliğinin Ethem çayı üzerine şevkini istedi. 13. Kolordu'dan istenen yardım kuvveti şu birliklerden oluşturuldu:

13. Kolordu karargâhı;

• 5. Piyade Alayı (2. Tümene ait),
• 6. Piyade Alayı (2.Tümene ait),
• 18. Piyade Alayının iki taburu (6. Tümene ait),
• 33. Süvari Alayı.

Oluşturulan bu kuvvetin görevi Şatülethem'ğin batısında İngilizlerin sağ yanını tesir altına almak, böylece 18. Kolordu'ya yardım sağlamaktı. 13. Kolordu meşhur 78 numaralı emrini yayınlayarak bu maceraya atılmak üzere hazırlıklarını 20 Nisan tarihinde tamamladı.

13. Kolordu, Cebeli Hamrin'in korunması ve savunması için 6. Tümen Komutanı Albay Nazif (Kayacık) Bey (Cumhuriyet döneminde Tümgeneral) komutasındaki Süvari Tugayı ile 2. Tümenin 1. Alayı, 6. Tümenin 16. Piyade Alayı ile 18. Alayın 1. Taburunu Sühaniye ve Narin Köprüsü civarında düşmanla temasta bıraktı. Diyale cephesi ise daha önceden olduğu gibi Kızılribat'taki 156. Piyade Alayı tarafından korunacaktı. Cebeli Hamrin'deki birlikler, ciddî bir düşman baskısı görülürse Kara tepe sırtlarına çekilecekti. 1. Piyade Alayı ile süvari tugay komutanlarına da aynı şekilde zor durumda kalmaları hâlinde Kifri'nin 20 kilometre doğusuna çekilme yetkisi verilmişti. 14. Tümen bugün (19 Nisan 1917) Bent Ethem'in 7 kilometre güneyindeki Rüveyzat bölgesine gelerek ordugâha geçti. Tümen, 18 Nisan'da zahmetli bir yürüyüşten sonra Sarha-Ebu Garab üzerinden buraya gelmişti. Tümen ilk iş olarak, kendi emniyeti için süvari ve topçu ile takviye edilmiş 37. Piyade Alayının 3. Taburunu Ethem çayı batı sahiline geçirdi. Bu müfreze tümenin güneye intikali süresince karşı sahilinden yürüyerek büyük kısmı batıdan gelecek tehlikelere karşı koruyacaktı.

13. Kolordu komutanının yardım kuvvetlerinin yedi günden önce Bent Ethem'e varmasının mümkün olmadığını ve kolordunun elinde 4 günlük erzak stoğunun bulunduğunu bildiren son raporundan sonra, 6. Ordu komutanı Ethem çayı harekâtından vazgeçmiş ve bunu 20 Nisan tarihinde bir emirle kolorduya bildirmişti. Ne var ki artık çok geçti. 13. Kolordu büyük kısmı ile harekâta başlamış bulunuyordu. Kolordu komutanı sık sık emir değiştirilmesinin zaten morali bozuk asker üzerinde iyi netice vermeyeceğini dikkate alarak bu emri görmezlikten geldi ve harekâta devam edeceğini bildirdi. 2. Tümen, aynı tarihte Narin Köprüsü'nden Bent Ethem'e hareket etti. Tümenin 22 Nisan'da Tülistan köyüne varması plânlanmıştı. 14. Tümen yolun pek engebeli olmasından dolayı Ali Veli köyünden Bent Ethem'e gidememiş, köyün kuzeyinden dolaşmak zorunda kalarak Bend Ethem yerine Rüveyzat'a geçebilmişti.

İngilizler

General Maude, Türk birliklerini çok sarsılmış kabul ediyordu. O, sağdan itibaren başladığı içi hat manevrasına devam ederek şimdi de 18. Kolordu'nun İstabulat'daki grubuna taarruza karar vermişti.

General Kob (1. Kolordu komutanı), Dicle kanalının tabiî bir engel teşkil etmesi ve Türk mevzilerinin önünün açık bulunmasından dolayı 19/20 Nisan gecesi Elhobin civarında bir mevzi tutarak bunun himayesinde taarruz hazırlığı yapmak suretiyle işe başladı.

İngilizler Ethem çayının Dicle ile birleştiği yerde bir köprü kurmuşlardı. Dicle sol sahilindeki 3. Kolordudan Kassel Süvari Tugayı sağ sahile geçirilerek 1. Kolordunun emrine verildi. 21. Tugayla Elhabin'de bir mevzi işgal edildi. İstabulat'a taarruz için 1. Kolordu komutanının elinde 13 piyade taburu, 7 süvari bölüğü ve 76 top toplanmıştı. (Kassel Süvari Tugayı ile 8, 9, 19, 21 ve 28. piyade tugayları.)

İstabulat mevziine taarruz görevi 7. Tümen komutanına verildi. Bu kuvvet ayrıca kolordu topçusu ile de takviye edildi. Tümen 21. Piyade Tugayı ile Dicle kanalının kuzeyinden, 19. Piyade Tugayı ile de kanalın doğusundan sola kademeli olarak kanalın güneyine taarruz edecek; 28. Tugay ise ihtiyatta kalacaktı.

İstabulat Mevziisinin konumu

Samarra'dan 18 kilometre uzaklıkta bulunan İstabulat mevzii sağ kanadı çöle doğru uzayıp giden Alçalı kanalına dayalı, diğer tarafı İstabulat harabeleri ilerisinde birçok kanal ve tepecikler içinde kalır, içinden Dicle kanalı geçer. Bu kanal 15-20 metre genişliğinde 8-10 metre derinliğinde olup, etrafı yüksek toprak yığını ile çevrilmiştir. Bu nedenle mevzi için büyük bir mahsur teşkil eder. Çünkü Dicle ile kanal arasından yaklaşan düşman için örtü sağlar ve onu, savunan tarafın topçu ateşi tesiriden büyük ölçüde korur. Taarruz eden taraf rahatlıkla mevzilerin sol kanadına kadar yanaşma imkânına sahiptir.

İstablad mevzii üç kademe hâlinde hazırlanmıştı. Birinci ve ikinci hatlar arasında ihtiyatlar için hendekler, gözetleme yerleri ve topçular için değiştirme mevzileri inşa edilmişti.

Kolorduların tertiplenmesi, İngilizlerin taarruzu, ikinci hatta çekilme

18. Kolordu İstabulat mevziinde soldan doğru; 51. Tümenin 9 ve 7. piyade alayları 52. Tümenin 43. Piyade Alayı, 156. Piyade Alayının 3. Taburu birinci savunma hattında, 37. Piyade Alayının iki taburu (52. Tümen ihtiyatı) ile 166. Piyade Alayının bir taburu ikinci savunma hattında olarak tertiplendi. Cephe gerisinde 4 sahra bataryası ile bir 15'lik obüs bataryası mevzie sokuldu. Her alay cephesi ilerisine ve takriben 2 kilometre mesafeye kendi yakın emniyetlerini sağlamak maksadıyla muharebe ileri karakolu çıkardı.

21 Nisan 1917 sabah saat 04.00'te 21. İngiliz Piyade Tugayı İstabulat mevzine karşı özellikle, Dicie kanalı ile Dicle arasındaki 9ö Piyade Alayı cephesinde topçu ve makineli tüfek ateşlerini yoğunlaştırdıktan sonra alaca karanlıktan da yararlanarak bu alaya taarruza başladı. Alay, ihtiyatındaki 1. Taburu şiddetli topçu ateşine rağmen kanalın kuzeyine kaydırarak bu kesimi tuttu. İngilizler bu sırada Dicie kanalının güneyinden 7. Piyade Alayı cephesine diğer tugayları (19. Tugay) ile ilerlemeye devam etti. Her iki alayın muharebe ileri karakolları geri çekilmiş olduğundan düşman Harap istasyonunu kolayca ele geçirdi.

18. Kolordu komutanı, düşmanın Metruştepe istikametinde sıklet merkezi kurması üzerine saat 06.45'te 51. Tümen komutanını telefonla arayarak bu tepenin mutlaka elde bulundurulmasını ihtar etmek zorunda kaldı. Tepe 9. Alayın 1. Taburu tarafından korunuyordu. Saat 08.30'da 51. Tümen komutanı 37. Alaydan bir tabur ile bu bölgeyi takviye etti. Yapılan karşı taarruz muvaffak olamayınca tümen komutanı her iki alaya bulundukları mevzilerde kalmalarını emretti. Öğleye doğru düşman taarruzları durdurulmuştu. Öğleden sonra yapılan ikinci karşı taarruz da bir netice vermedi.

Akşama doğru topçu taburunun gözetleme yerine gelmiş bulunan kolordu komutanı birlik komutanlarından gerekli bilgileri aldıktan sonra kararını verdi. Karanlık bastıktan sonra bütün birlikler 4 kilometre gerideki ikinci mevzie çekileceklerdi. Verilen emirde 52. Tümen 181. Alayın iki ve 7. Alayın bir taburu ile ikinci İstabulat mevziini işgal edecek ve savunacak 51. Tümen de asıl mevzinin 5 kilometre batısında ve demir yolu hattının iki tarafında kolordu ihtiyatını teşkil edecekti. Bu emir üzerine bütün birlikler 21/22 Nisan akşamı saat 20,00'den sonra mevzilerini tahliye ederek ikinci mevzie çekilmeye başladılar. Gece yarısına doğru ikinci mevzi işgal edildi.

Kayıplar

Bugünkü muharebede 18. Kolordu'nun vermiş olduğu zayiat; şehit, yaralı ve kayıp olarak 43 subay, 1175 erdir.

Kaynakça

Dipnot

Alıntı

• Genelkurmay Başkanlığı (2002). Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, Irak-İran Cephesi (1914-1918), Cilt 3 Kısım 2. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları.