Katalog

Katalog, Yunanca κατάλογος, Latince catalogus sözcüğünden gelir. Belli bir sıraya göre hazırlanan listeye denir. Çeşitli konularda hazırlanabilirler. Daha çok kütüphane ve yayın hayatında kullanılırlar. Ticari manada kullanılan kataloglar da vardır.

1907 tarihli Robert Graves Company duvar kağıdı kataloğundan alıntı.

Bir kütüphanede bulunan eserleri belli bir düzen içinde sıralamak, yerini belirtmek ve aranılan eserin kolayca bulunmasını sağlamak amacıyla, bir sistem dahilinde hazırlanan kart (fiş) topluluğuna veya listeye katalog denir. Bibliyografyadan farkı, bildirdiği eserin hangi kütüphaneye veya hangi kitap topluluğuna ait olduğunu göstermesidir.

Kataloglar genel olarak alfabetik ve sistematik firma katalogğu olarak katalog olmak üzere üçe ayrılırlar:

Alfabetik katalog

Yazar, çeviren, yayınlayan, resimleyen gibi şahısların soyadları ile kitap adının alfabetik olarak sıralandığı katalogdur. Bu tür kataloglarda şahıs soyadları ile kitap adları alfabetik olarak aynı veya ayrı ayrı sıralanabilir.

Sistematik katalog

Kütüphanedeki eserlerin, belli bir sisteme göre hazırlanmış konu kataloğudur. Bu sistemler konuları belirli dallara veya başlıklara ayırırlar.

Her konu başlığının belirli bir konu numarası vardır. Konu kataloğunda rastladığımız tasnif numarası, o eserin konusunun harf veya sayılarla ifadesidir. En çok kullanılan tasnif sistemleri: Dewey, Bruxelles ve Kongre Kütüphanesi'dir. Konu kataloğunun faydası, araştırmacının belirli bir konuda aradığı yayınları bir arada göstermesidir. Bunların dışında sözlük katalog veya sözcük kataloğu adı verilen bir katalog çeşidi daha vardır. Bu katalog alfabetik kataloğa konu başlıklarının ilave edilmesi suretiyle hazırlanır. Yani yazar ve kitap adı ile konu başlığı aynı alfabetik düzen içinde ve bir arada sıralanmışlardır. Bu katalogda konu başlıkları anahtar sözcüklerle kurulur. Kitap adında bulunan ve konuyu doğrudan ifade eden sözcük veya kitap adının vurguladığı sözcük konu başlığı olarak alfabetik sıraya girer.

Bu kataloglar ayrıca şekil bakımından, kart (fiş) katalog ve cilt katalog olmak üzere ikiye ayrılır. Yukarıda adı geçen alfabetik, sistematik ve sözlük kataloglar kütüphanelerde genellikle kart katalog şeklindedir. Yani bu kataloglar 7,5x12,5 cm ebadındaki kartlarla kurulmuştur. Cilt katalog ise büyük boyda bir defter hatta bir klasör şeklindedir. Bu katalogda her yazar için bir veya birkaç yaprak ayrılmış; bu yapraklar alfabetik olarak dizildiği gibi, aynı yazara ait olan eserler de kendi arasında alfabetik olarak sıralanmıştır. Fakat bu tip kataloglar artık kullanılmamaktadır. Bunların yerini basılı kütüphane katalogları almıştır.

İngiltere'de British Museum'daki basılı eserlerin kataloğu olan Catalogue of the Printed Books of the British Museum 1881-1905 ve Fransa'da Milli Kütüphanedeki basılı eserlerin genel bir kataloğu olarak Catalogue Général des Livres İmpriés de la Bibliothèque Nationale basılı kütüphane kataloglarıdır. Bu ikinci kataloğun 1897'de birinci cildi çıkmış ve 1955'e kadar 183 cildi yayımlanmıştır. Bu manada Türkiye'de de çeşitli yayınlar yapılmıştır. Bunlar arasında;

• İstanbul Kütüphanelerindeki Türkçe Hamseler Kataloğu (1962),
• İstanbul Kütüphanelerinde Türkçe Yazma Divanlar Katoloğu (1953-69, 4 cilt olarak),
• İstanbul Kitaplıkları Tarih-Coğrafya Yazmaları Katalogları serisinden Türkçe Tarih Yazmaları (11 kitap yayımlandı),
• İstanbul Belediye Kütüphanesi Alfabetik kataloğu (3 cilt),
• Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu (Arapça, Farsça, Türkçe olarak 7 cilt),
• Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu (yayımı devam etmektedir) vs.

sayılabilir. Basılı kataloglar belli bir kütüphanede bulunan eserlerin, belli bir konuda yayımlanmış eserlerin veya belli bir yazarın eserlerinin çeşitli kütüphanelerde bulunduğu yeri gösterir ve eser hakkında bilgi verirler.

Kataloglar hazırlanırken belirli bazı kurallara uyulması gerekir. Bu kurallar milli ve milletlerarası nitelik taşırlar. Burada asıl gaye yazar adı ve kitap adı ile kitabın fiziki özelliklerinin fişe yazılmasında birliği sağlamaktır. Türkiye'de uzun seneler kullanılan; 1941 yılında yayımlanan Alfabetik katalog Kaideleri ile 1954'te yayımlanan "Türk Kütüphaneleri İçin Bibliyografik Künyelerin Tespiti"nde ve "Alfabetik Kataloğun Hazırlanmasında Uygulanacak Kaideler" adlı bu iki eserden sonra bilginin evrenselleşmesi ve dışa açılma politikalarına uyarak milletlerarası katalog kaideleri benimsenmiştir. American Library Association tarafından hazırlanan Anglo American Cataloging Rules (Anglo-Amerikan Kataloglama Kuralları) milletlerarası bir hüviyet kazanmış ve neticede Türkiye de bu kuralları kabul etmiştir.

Firma Katalogları

Ticari sahada hazırlanan kataloglar. Ticari katalog, tüccarın mallarını alıcılara en çekici biçimde tanıtmasını sağlar. Çeşitli sanayi kuruluşları, dağıtım ve pazarlama yerleri, mallarını kolayca tanıtmak ve müşteriye bilgi vermek için çeşitli şekillerde katalog hazırlarlar. Eşya, oyuncak, elektrik malzemeleri katalogları gibi. Sergilerde teşhir edilen eserlerin kime ait olduğu ve mevcutlarını bildiren liste şeklindeki kitaplar da birer katalogdur. Kitapçı kataloglarında ise bir yayınevinin satışa arz ettiği kitapların listesi verilmiştir. Ticari katalog rehberleri piyasadaki ticari katalogları yayınlamaktadırlar.