Kaya balığı

Kaya balığı
Kaya balığı
	Amblyeleotris guttata
Biyolojik sınıflandırma
Âlem:	Hayvan
Şube:	Chordata
Sınıf:	Teleostei
Takım:	Perciformes
Alt takım:	Gobioidei
Familya:	Gobiidae;
Alt familyalar
	Amblyopinae; Gobiinae; Gobionellinae; Oxudercinae; Sicydiinae;

Kaya balığı, oldukça geniş bir balık türü ailesi olan 200'den fazla cinsi ve 2.000'den fazla türü bulunan Gobiidae familyasından bir balıktır.^[1] Çoğunluğu tipik olarak 10 cm (4 inç) büyüklüğünde olup, göreceli olarak oldukça küçüktürler. Bu türden Trimmatom nanus ve Cüce kayabalığı, dünya üzerinde bilinen en küçük omurgalı türlerindendir ve büyüdüklerinde boyları 1 cm'nin (3/8) altında olur. Gobioides ve Periophthalmodon cinsleri gibi bazı kaya balığı türleri ise 30 cm (1 ft) uzunluğa kadar ulaşabilir veya bu boyu da aşabilirler. Az sayıda insan için bir gıda olarak önemi bulunmasına rağmen, özellikle morina, mezgit balığı, barramundi, yassı balıklar kadar ticari açıdan önemi olan balıklardır. Pek çok ülkede önemli bir av türüdürler. Brachygobius (yaban arısı balığı) gibi bazı kaya balığı türlerine ise, akvaryumlarda beslemek için yoğun ilgi gösterilmektedir.

Tanım

Amblyopinae: Odontamblyopus lacepedii

Benthophilinae: maymun kaya balığı (Neogobius fluviatilis) ve kendini beğenmiş kaya balığı (Ponticola kessleri)

Gobiinae: palyaço kaya balığı (Microgobius gulosus)

Gobionellinae: Tridentiger brevispinis

Oxudercinae: Atlantik çamur zıpzıpı (Periophthalmus barbarus)

Sicydiinae: Sicyopterus stimpsoni

Kaya balığı morfolojisinin en belirgin özelliği, balığın emiciliğini oluşturan disk şeklinde leğen yüzgeçleri bulunmasıdır. Bu emiciliğe sahip leğen yüzgeçleri Remoralar veya Lumpsuckerlar gibi ama sırt yüzgecinden anatomik olarak farklıdırlar ve benzerlik yakınsak evrimin ürünüdür. Balık genellikle kayalara ve mercanlara bir uyum içerisinde emicilik yaparken görülebilir ve kaya balıkları akvaryumlarda tankın cam duvarlarına sürekli yapışmış ve emer vaziyette görülürler.

Alt familyalar

Gobiidae altı ana alt familya içerir.

Amblyopinae

Alt familya Amblyopinae türü üyeleri yılan balığı veya solucan balığı olarak da bilinen ince, uzun ve çamurda yaşayan kaya balıklarıdır. Bunların iki sırt yüzgeçleri bir zar yapısı ile bağlıdır ve gözleri son derece küçüktür. Renkleri genellikle pembe, kırmızı veya mordur. Amblyopinae'ler 12 cins ve yaklaşık olarak 23 tür içerir.^[2]^[3]

Benthophilinae

Benthophilinae üyeleri Ponto-Hazar bölgesi (Marmara Denizi, Karadeniz, Azak Denizi, Hazar Denizi ve Aral Denizi'ndeki türler de dahil olmak üzere) endemiktir.^[4] Alt familya temsilcilerinin leğen yüzgeçleri ve uzun sırt ile anal yüzgeçleri birleşmiştir.^[5] Yetişkin ve bu tür ile yakından ilişkili bir Gobiinae ile alt familyası, yüzgeç zarının yüzme kesesi ve göğüs yüzgecinin en üstünde bulunması nedeniyle ayırt edilebilir.^[6] Bu türün üyelerine Maymun kaya balığı, Kendini beğenmiş kaya balığı ve İribaş kaya balığı da dâhildir.

Gobiinae

Gobiinae üyeleri gerçek balığı olarak bilinir. 2000 tür ve 150 cins içeren Gobiidae familyasının alt familyası olarak en yaygın balık türüdür.

Gobionellinae

Bazılarının tatlı sularda yaşamamalarına rağmen Gobionellinae üyeleri genellikle nehir ağızlarında yaşamaktadırlar. Bunlar kuzeydoğu Atlantik Okyanusu, Akdeniz ve Ponto-Hazar bölgesinin dışında kalan tüm dünyadaki tropik ve ılıman bölgelerde bulunur. Bu alt familya yaklaşık olarak 350 tür ve 55 cinsi içerir.^[7]

Oxudercinae

Oxudercinae üyeleri yaygın olarak çamur zıpzıpı adıyla bilinir. Bunlar ailenin son derece uzmanlaşmış üyeleridir. Bu alt familya davranışsal ve fizyolojik adaptasyon kombinasyonuyla arazide uzun süre hayatta kalabilirler. Göğüs yüzgeçlerini basit bacakları olarak kullanır ve ilerlerler. Kurbağa gibi derilerinden nefes alma yetenekleri gelişmiştir ve derilerinin kurumasını önlemek ve nemli kalmasını sağlamak için yuvalar kazarlar. Çamur zıpzıpları gel-gitlerin sık yaşandığı çamur yatakları ve mangrov ormanları gibi ancak tropik ve subtropik bölgelerde bulunurlar.

Sicydiinae

Sicydiinae tatlı su kaya balığı alt familyasının ancak dokuz cins alt ailesi vardır.^[8] Genellikle tropikal adalarda hızlı hareket eden, debisi yüksek dağ akarsularında bulunurlar.^[9]^[10]

Ekoloji ve biyoloji

Kaya balıkları öncelikle gelgit havuzları, mercan kayalıkları ve deniz çayırları da dâhil olmak üzere sığ deniz yaşam alanları balıklarıdır. Ayrıca sıklıkla nehirlerin aşağı kesimlerinde, Mangrov ormanları ve tuzlu bataklılar da dahil olmak üzere acı suların bulunduğu nehir ağızlarında daha yoğun şekilde bulunurlar. Çok az sayıda kaya balığı (tam olarak bilinmemekle birlikte, düşük düzeylerde olduğu biliniyor.) tamamen tatlı su ortamlarına uyum sağlamışlardır. Bunlar Asya nehir kaya balığı (Rhinogobius dahil), Avustralya çöl kaya balığı (Chlamydogobius eremius), Avrupa tatlı su kaya balığı (Padogobius bonelli)'dır. Büyük türlerin başlıcaları başka balıkları yemelerine rağmen, küçük omurgasızlar ve bazı plankton türleri ile beslenirler.

Üreme

Kaya balığı yumurtalarını bir bitki örtüsü, mercan veya kaya üzerine bırakır. Bunlar beş türe bağlı olarak birkaç yüz yumurta bırakabilirler. Yumurtaların döllenmesinin ardından, onları erkek avcılardan korumak ve uzak tutmak için dişiler üstlerine tortu bırakırlar. Larvalar yumurtadan birkaç gün sonra çıkarlar. Larvalar ilk başta şeffaf olarak doğarlar ve uygun bir yaşam alanı bulduktan sonra zamanla renkleri gelişmeye başlar. Birçok tatlı su türü larvası nehir ağızlarından aşağıdaki tuzlu sulara hatta denizlere doğru taşınırlar. Ancak daha sonraki haftalarda ve aylarda tekrar tatlı sulara dönerler.^[11]

Sıcak sularda kaya balığı yaklaşık bir ay kadar bir zaman zarfında yetişkin boyutlara ulaşır, serin sularda bu süre iki yıla kadar uzayabilir. Kaya balığının yaşam süresi ılıman ortamlarda daha uzun sürerken, bu süre bir yıldan on yıla kadar değişiklik gösterir.^[11]

Siyah gözlü kaya balığı gibi birkaç tür kaya balığının dişilerinin, seks için erkek cinsiyetine geçebildiği bilinmektedir. Bu türlerin çoğunluğu dişi olarak doğarlar. Yumurtaları korumak için birden fazla erkeğin çaba harcaması gerektiği için cinsiyet değiştirirler.^[11] Bu tür, güney Papua Yeni Gine'deki Bootless Körfezi çevresindeki okyanusta, nadir mercanlarda yaşar ve diğer ebeveyn tür tarafından reddedilir. Bu şekilde oğul tür, ebeveyn türle iç içe yaşamasına ve aralarında herhangi bir coğrafi yalıtım bulunmamasına rağmen üreysel olarak ebeveyn türden izole hale gelmiştir.

Türleşmenin erken dönemlerinde evrilen kaya balıklarının, eşleşmek için aynı bölgedeki nadir mercanlıklarda yumurtalarını bırakan diğer balıkları tercih ettiği bir sınıflandırıcı eşleşme ile ilişkilidir.^[12]

Kaya balıklarının bazı deniz türleri, karidesler ile ortak bir yaşam sürerler.

Ortak yaşam

Kaya balıkları bazen tünel kazan karideslerde (burrowing) olduğu gibi diğer türler ile simbiyotik ilişkiler kurarlar.^[13] Karidesin kurduğu kum yuvada hem karides hem de kaya balığı birlikte yaşarlar. Karidesin kaya balığına göre görme duyusu daha zayıftır. Ancak karides kaya balığını kısmen görse de yuvanın içerisine doğru yüzdüğünü hisseder. Kaya balığı ile karides birbirleri ile temas kurmak için karidesin antenlerini kullanırlar. Kaya balığı kuyruğu ile karidesin antenlerine hafifçe vurur ve iletişim kurarlar. Bu türdeki kaya balıkları, bu nedenden dolayı bazen bekçi veya karides balığı olarak bilinirler. İkili arasındaki bu ilişkiden her iki tarafında kazançları vardır. Karides kaya balığı sayesinde yaklaşan tehlikelerden haberdar olur, kaya balığı ise yumurtaları için güvenli bir yuva bulmuş olur.

Simbiyoz yani ortak yaşamın bir başka türü de neon kaya balığı (Elacatinus spp.) için gösterilmiştir. "Temizleyici kaya balığı" olarak bilinen bu kaya balığı türü, büyük balıkların deri ve kuyruklarında bulunan çeşitli solungaç parazitlerini temizlemektedir. Bu ortak yaşamın en dikkat çekici yönü, büyük balığın kaya balığını küçük bir hamle ile gıda olarak tüketebilecek olmasına karşın, onu bir temizlik istasyonu gibi kullanması ve ona zarar vermemesidir (Örneğin Orfoz ve Lutjanidae gibi). Aynı şekilde bu ilişki ve ortak yaşam her iki taraf için de çıkar amaçlıdır. Büyük balık kaya balığını temizlik istasyonu gibi kullandığından dolayı sürekli olarak sağlıklı kalır ve kaya balığı da kolay şekilde gıdasını temin eder.

Bir başka ortak yaşam formu ise, (Fungiidae temsilcilerinden olan) Heliofungia actiniformis mantar mercanı ve kaya balığı arasında bulunmaktadır. Eviota Tentacles muhtemelen avcılardan gizlenmek için sürekli olarak arasında dolaşmaktadır.^[14]

Ticari önemi

Odessa, Ukrayna'da piyasaya satılmak için kurutulmuş kaya balıkları.

Kaya balığı Ukrayna'da ciddi bir ticari öneme sahiptir. Burada kaya balığını Azak Denizi ve Karadeniz'de avlarlar. Ticari türlerin arasında en önemli olanlar; Yuvarlak kaya balığı, Maymun kaya balığı, Kurbağa kaya balığı ve Çimen kaya balığıdır. Çimen kaya balığı İtalya'da çokça avlanan ticari bir balıktır.

Akvaryumlarda

Kaya balığının birkaç türü akvaryumlar için idealdir ve çokça tutulur.^[15] Tatlı su akvaryumlarında bulundurulsa da, tuzlu su akvaryumlarının vzageçilmezleri arasındadır. Sağlıklı ve temiz resif akvaryumlarda sıkça bulunur. Belki de en çok tutulan türü Neon kaya balığı türüdür. Kaya balığı akvaryumlarda en çok dip ve kayalık kısımları tercih eder. Ancak bazı türleri (özellikle karides kaya balığı) daha çok yuva kazmayı tercih ederler. Kaya balığının akvaryumlarda her an zarar görmeye hassas alt tarafları için, zemini ince taneli yüzey olacak şekilde ayarlamalıdırlar.

Tuzlu su akvaryumlarında çokça tutulan türleri bekçi kaya balığı adıyla da anılan, Randall karides kaya balığıdır. Bazı cins Brachygobius yaban arısı kaya balıkları da hem renkli olmaları hem de bakımlarının kolay olması nedeniyle akvaristler tarafından sevilirler. Kaya balıklarının, doğal yaşam alanları olan tropikal ortamları, akvaryum koşullarında oluşturmak için, suyun biraz sert ve alkalinli acı su gibi olması gerekir.

Kaya balığı kendi tank arkadaşları ile genellikle uyumlu şekilde yaşar ve kendi huzurlu bölgesini oluşturur. Diğer balıklara karşı bazı durumlarda yırtıcı olduğundan dolayı genellikli toplu sistemlerde sayısı az oranda tutulmalıdır. Kaya balıkları Çiklit gibi aktif türler ile rekabette iyi olmadığından dolayı birkaç istisna dışında onlara pul yem yerine canlı veya dondurulmuş, hızla dibe ulaşan gıdalar verilmelidir. Bir başka önemli sorun ise, tanklardan sıklıkla dışarı atladıklarından dolayı buna uygun tedbirlerin tankın çevresinde alınmasıdır. Yarım gaga ve lepistesler gibi huzurlu, su üstünü seven canlılar ile birlikte beslenmesi tavsiye edilebilir.

Ayrıca bakınız

Gobiidae cinsleri listesi, türün 231 adet cinsinin listelendiği madde.
Eleotridae, bu balık türü tipik kaynaşmış leğen yüzgeci ve emicilikten yoksun olan (Eleotridae) ailesi ile ilişkilidir. Ancak boyut, şekil ve ekolojik yaşam tarzı olarak kaya balığı ailesini benzerlik gösterir.
Blennioidei, sığ sularda yaşayan deniz balıkların bir gruptur ve kaya balığı ile karıştırılmamalıdır.
Dragonet, kaya balığına çok benzeyen yapısı vardır, ancak kaya balığı ile karıştırılmamalıdır.
Pholidichthys leucotaenia, genellikle mühendis kaya balığı veya hükümlü kaya balığı olarak adlandırılmasına rağmen, bir kaya balığı değildir.

Kaynakça

^ Froese, Rainer, ve Daniel Pauly, vd. (2006). FishBase'de "Gobiidae". sürüm: January 2006.
^ B.G. Kapoor (2011). "Systematics of Amblyopinae". The Biology of Gobies. Science Publishers. s. 107–118. doi:10.1201/b11397-10. ISBN 978-1-4398-6233-9.
^ WoRMS (2012). "Amblyopinae". 267093. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2012.
^ Simonović P.D., Nikolić V.P., Skóra K.E. (1996) Vertebral number in Ponto-Caspian gobies: phylogenetic relevance 28 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. J. Fish Biol., 49: 1027–1029.
^ Miller P.J. (1986) Gobiidae. In: Whitehead P.J.P., Bauchot M.-L., Hureau J.-C., Nielsen J., Tortonese E. (eds.) Fishes of the North-eastern Atlantic and the Mediterranean, Vol. 3. UNESCO, Paris.
^ Pinchuk V.I. (1991) K voprosu o grupirovkakh vidov v predelakh roda Neogobius (Perciformes). Voprosy Ikhtiologii, 31: 380–393.
^ Robert Patzner, James L. Van Tassell, Marcelo Kovacic, and B. G. Kapoor (2011). "Systematics of the Family Gobionellidae". The Biology of Gobies (PDF). Science Publishers, Inc. ISBN 978-1-57808-436-4. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ DOI:10.1080/00222933.2011.602479
^ Ronald E. Watson & Maurice Kottelat (2006). "Two new freshwater gobies from Halmahera, Maluku, Indonesia (Teleostei: Gobioidei: Sicydiinae)". Ichthyological Exploration of Freshwaters. 17 (2). s. 121–128.
^ Ronald E. Watson, Philippe Keith, & Gérard Marquet (2007). "Akihito vanuatu, a new genus and new species of freshwater goby (Sicydiinae) from the South Paciﬁc" (PDF). Cybium. 31 (3). s. 341&–349.
^ ^a ^b ^c Hoese, Douglas F. (1998). Encyclopedia of Fishes. San Diego: Academic Press. s. 218–222. ISBN 0-12-547665-5.
^ Munday, Philip L., Lynne van Herwerden, and Christine L. Dudgeon (2004). "Evidence for sympatric speciation by host shift in the sea." Current Biology 14 (16), pp. 1498-1504.
^ G. S. Helfman, B. B. Colette & D. E. Facey (1997). "Chapter 21: Fishes as social animals". The Diversity of Fishes. Blackwell. ISBN 0-86542-256-7.
^ Bos, Arthur R (2012). "Fishes (Gobiidae and Labridae) associated with the mushroom coral Heliofungia actiniformis (Scleractinia: Fungiidae) in the Philippines". Coral Reefs. Cilt 31. s. 133. doi:10.1007/s00338-011-0834-3. 25 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Frank Schäfer (2005). Brackish-Water Fishes. Aqualog. ISBN 3-936027-82-X.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Kaya balığı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Gobioid Araştırma Enstitüsü 24 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Themudskipper.org: çamur zıpzıpı üzerine internet sitesi 21 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Akvaryumlardaki temizleyici balıklar 16 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Froese, Rainer, ve Daniel Pauly, vd. (2006). FishBase'de "Gobiidae". sürüm: January 2006.

[murdy11-2] B.G. Kapoor (2011). "Systematics of Amblyopinae". The Biology of Gobies. Science Publishers. s. 107–118. doi:10.1201/b11397-10. ISBN 978-1-4398-6233-9.

[worms-3] WoRMS (2012). "Amblyopinae". 267093. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2012.

[4] Simonović P.D., Nikolić V.P., Skóra K.E. (1996) Vertebral number in Ponto-Caspian gobies: phylogenetic relevance 28 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. J. Fish Biol., 49: 1027–1029.

[5] Miller P.J. (1986) Gobiidae. In: Whitehead P.J.P., Bauchot M.-L., Hureau J.-C., Nielsen J., Tortonese E. (eds.) Fishes of the North-eastern Atlantic and the Mediterranean, Vol. 3. UNESCO, Paris.

[6] Pinchuk V.I. (1991) K voprosu o grupirovkakh vidov v predelakh roda Neogobius (Perciformes). Voprosy Ikhtiologii, 31: 380–393.

[pezold-7] Robert Patzner, James L. Van Tassell, Marcelo Kovacic, and B. G. Kapoor (2011). "Systematics of the Family Gobionellidae". The Biology of Gobies (PDF). Science Publishers, Inc. ISBN 978-1-57808-436-4. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[8] DOI:10.1080/00222933.2011.602479

[watson-9] Ronald E. Watson & Maurice Kottelat (2006). "Two new freshwater gobies from Halmahera, Maluku, Indonesia (Teleostei: Gobioidei: Sicydiinae)". Ichthyological Exploration of Freshwaters. 17 (2). s. 121–128.

[watson2-10] Ronald E. Watson, Philippe Keith, & Gérard Marquet (2007). "Akihito vanuatu, a new genus and new species of freshwater goby (Sicydiinae) from the South Paciﬁc" (PDF). Cybium. 31 (3). s. 341&–349.

[EoF-11] Hoese, Douglas F. (1998). Encyclopedia of Fishes. San Diego: Academic Press. s. 218–222. ISBN 0-12-547665-5.

[Munday_2004-12] Munday, Philip L., Lynne van Herwerden, and Christine L. Dudgeon (2004). "Evidence for sympatric speciation by host shift in the sea." Current Biology 14 (16), pp. 1498-1504.

[13] G. S. Helfman, B. B. Colette & D. E. Facey (1997). "Chapter 21: Fishes as social animals". The Diversity of Fishes. Blackwell. ISBN 0-86542-256-7.

[14] Bos, Arthur R (2012). "Fishes (Gobiidae and Labridae) associated with the mushroom coral Heliofungia actiniformis (Scleractinia: Fungiidae) in the Philippines". Coral Reefs. Cilt 31. s. 133. doi:10.1007/s00338-011-0834-3. 25 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[15] Frank Schäfer (2005). Brackish-Water Fishes. Aqualog. ISBN 3-936027-82-X.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]