Vikipedi

Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi

Latin Amerika'daki Yahudilerin tarihi, bazı bakış açılarına göre Christopher Columbus'un İspanya'dan yola çıkıp Atlantik Okyanusu'nu geçtiği tarih olan 3 Ağustos 1492'de başlar. Onun yola çıktığı tarih, Katolik Monarklar olan I. Isabel ve II. Fernando'nun İspanya'daki Yahudilere ya Katolisizm'e geçmelerini ya da ülkeyi terk etmelerini emreden bildirgeyi yayınladığı tarihe denk gelir.

Columbus'un ilk seyahatindeki mürettebatta en az yedi Yeni Hristiyanlar (Yahudilik'ten Hristiyanlığa geçenler) bulunmaktaydı. Bunlar içinde, yeni dünyaya ilk ayak basan Rodrigo de Triana, doktor Maestre Bernal ve Arapça ve İbranice bilen tercüman Luis De Torres de bulunmaktaydı.

Bir süre sonra, Engizisyonlardan uzak olacaklarını düşünen birçok "Yeni Hristiyan" Yahudisi Karayiplerdeki yeni İspanyol ve Portekiz sömürgelerine yerleşti. Bunlardan bazıları "Yeni Dünya"nın fethinde rol aldılar ve Bernal Díaz del Castillo'nun anlattığına göre Meksika fethi sırasında gizli Yahudi oldukları ortaya çıkanlar Hernán Cortés'te öldürüldüler.

17. yüzyılın ortalarında, Batı Yarımküre'deki en kalabalık Yahudi cemaatleri Surinam ve Brezilya'da bulunmaktaydı.

Yine de, Karayipler, Orta ve Güney Amerika'da Hollanda ve Birleşik Krallıklara ait sömürgelerde Yahudi cemaatleri oluşmaya başladı. 16. yüzyılda kendi kendilerini işletebilen cemaatler Brezilya, Surinam, Curaçao, Haiti, Dominik Cumhuriyeti, Jamaika ve Barbados'ta örgütlendiler. Buna ek olarak, Küba, Porto Riko ve Meksika gibi engizisyonun hakim olduğu İspanyol ve Portekiz bölgelerinde organize olmamış Yahudi cemaatleri bulunmaktaydı fakat bu Yahudiler kimliklerini yetkililere karşı genelde gizli tuttular.

Bugün, çoğu Arjantin ve Brezilya'da olmak üzere Latin Amerika'da 2,500,000'den fazla Yahudi bulunmaktadır.

Arjantin Arjantin

değiştir
Ana madde: Arjantin'deki Yahudilerin tarihi

İspanyol Engizisyonu'ndan kaçan Yeni Hristiyanlar Arjantin'e yerleşti fakat burada toplum içinde asimile oldular. Virreinato del Río de la Plata'da Portekizli tüccar ve kaçakçılar genel olarak "Yahudi" olarak tanımlansa da bağımsızlık ilan edilene kadar organize bir cemaat kurulmadı. 1810'dan sonra, 19. yüzyılın ortalarında, özellikle Yeni Hristiyan olmayıp da Yahudiliklerini açıkça beyan edenler Fransa'dan buraya yerleşmeye başladı. 19. yüzyılın sonlarında, ABD'ye olduğu gibi bu ülkeye de Doğu Avrupa'daki zulümlerden kaçan Yahudiler taşındı; bu kişilere "Rusos" (Ruslar) dendi.

Bugün, çoğu Buenos Aires'te olmak üzere Arjantin'de 250.000 civarı Yahudi bulunur ve bu Amerikalarda, ABD ve Kanada'dan sonra gelen en büyük Yahudi cemaatini oluşturmaktadır. Onlara yasal olarak, Roşaşana ve Yom Kipur'da iki günü ile Pesah'ın ilk iki ve son iki günü bayram günleri olarak tahsis edilmiştir.

Bolivya Bolivya

değiştir

Bolivya'daki Yahudilerin varlığı İspanyol sömürge çağının ilk dönemlerine rastlar. Bu dönemde Sefarad konversolar için Bolivya'nın Santa Cruz şehri bir sığınak oluşturmaktaydı.[1] 1557'de birçok kripto Yahudi Paraguay ve Buenos Aires'ten gelip Ñuflo de Chávez'e katıldılar ve Santa Cruz şehrinin ilk kurucularından oldular.[2]

16. yüzyılda marrano oldukları iddia edilen kişiler Potosi, La Paz ve La Plata'ya yerleşti, fakat kısa zamanda madencilik ve ticaret ile uğraşıp ekonomik başarıya ulaşınca yerel yetkililer ve engizisyonlar tarafından zulme uğradılar. Bunun üzerine çoğu marrano, izole bir şehir olan ve konversoların engizisyonlardan etkilenmediği Santa Cruz'a taşındılar.[3] Bu sınır kenti Portekiz ve Guarani yağmacıları ile Peru madenleri arasında tampon bölgeydi. Çoğu, Santa Cruz'un yanı sıra komşu kentler olan Vallegrande, Postrervalle, Portachuelo, Terevinto, Pucara, Cotoca ve diğer şehirlere yerleşti.[4]

Santa Cruz'un en eski Katolik ailelerinden bazıları Yahudi kökenlidir; Yahudilik geleneklerinden bazıları halen hayatta olup bölge cemaati bu geleneklerden etkilenmişlerdir. 1920'lerde dahi bazı ailelerde yedi kollu şamdan bulunup kaşer kurallarının anıldığı bilinmektedir.[3] Bazı eski ailelerde hala Cuma akşamları mum yakılıp matem zamanında yere oturdukları görülür;[2] fakat bu geleneklerin kökenleri uzmanlar tarafından tartışma konusudur. Beş asır sonra bazı Katolik aileler Yahudi kökenli olduklarını iddia etmektedir.

1825'teki bağımsızlıktan 19. yüzyılın sonuna kadar geçen dönemde hem Sefarad hem Aşkenaz tüccarların Bolivya'ya gelip kendilerine eş aldıkları ve Katolik toplumuyla birleştiği bilinmektedir. Bu olay genelde Santa Cruz'un doğusu, Tarija, Beni ve Pando şehirlerine gelen Brezilyalı ve Arjantinli tüccarlar tarafından gerçekleşmekteydi.

20. yüzyılda Bolivya'da önemli derecede Yahudi yerleşimi gerçekleşti. 1905'te bir grup Rus Yahudisi ve ardından Arjantin Yahudileri Bolivya'ya yerleşti. Varsayımlara göre 1917'de Bolivya'da Yahudi olduğunu söyleyen 20 ila 25 kişi bulunmaktaydı. 1933'te Almanya'da Nazi dönemi başlayınca ülkede 30 Yahudi ailesi vardı. Bolivya'ya ilk büyük Yahudi göçü 1930'larda başladı ve 1942'deki Yahudi nüfusu 7000'di. 1940'larda 2200 Yahudi Bolivya'yı terk etti. Ülkede geri kalanlar ise cemaatlerini La Paz, Cochabamba, Oruro, Santa Cruz, Sucre, Tarija ve Potosi şehirlerinde kurdu. II. Dünya Savaşı'nın ardından bir miktar Polonyalı Yahudi Bolivya'ya geldi. 1939'da Yahudi cemaati daha istikrarlı hale geldi.

Bugün Bolivya'da yaklaşık 600 Yahudi yaşamaktadır. Santa Cruz, Cochabamba ve La Paz şehirlerinde sinagoglar bulunmaktadır. Yahudilerin çoğu Santa Cruz'da yaşamaktadır.[5]

Brezilya Brezilya

değiştir
Ana madde: Brezilya'daki Yahudilerin tarihi
 
Amerikalardaki en eski sinagog olan Kahal Zur İsrael Sinagogu, Recife, Brezilya.

Yahudiler Brezilya'ya ilk olarak özellikle Hollanda hakimiyeti döneminde yerleşti ve Ameriklardaki ilk sinagogu Recife'de 1636'da inşa etti. Yahudilerin çoğu, İspanya ve Portekiz'de eskiden Hristiyandı ve bölgeye Hollanda'nın sunduğu dini özgürlük sebebiyle taşındı. 1656'da Portekizlerin ülkeyi fethetmesiyle Yahudiler Karayiplere ve sonradan New York olacak olan Nieuw Amsterdam'a gittiler.

19. yüzyılda Brezilya bağımsızlığını ilan etmesiyle 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başları arasında ülkeye Yahudi göçü hızlandı. Ülkeye olan Yahudi göçü 1881-1900 yılları kısmen daha az olmuş olsa dahi Brezilya'ya olan dünya genelindeki göç en yüksek rakamına ulaştı. 1921-1942 yılları arasında bölgeye olan dünya genelindeki göç %21'e düştü fakat ABD, Arjantin, Kanada ve Güney Afrika Cumhuriyeti göç yasalarına sınırlamalar ve kota koyunca Brezilya'ya olan Yahudi göçü %57,000 arttı. Brezilya hükûmeti göçmen yasalarını yürürlüğe sokmayarak iyi ilişkilerini sürdürmeye devam etti. Son olarak Yahudiler güçlü bir destek temeli ve ekonomik fırsatlar oluşturduğundan bu durum Doğu Avrupa ve Polonya Yahudilerinin ilgisini çekti.[6]

2000 nüfus sayımına göre Yahudilik dinini icra eden 87,000 kişi bulunmaktadır[7] (varsayımlara göre bu rakam 96,000'dir[8]). Brezilya Yahudileri siyaset, spor, akademi, ticaret, sanayi ve Brezilya yaşamında aktif rol almaktadırlar. Her ne kadar Brezilya Yahudilerinin çoğu São Paulo'da yaşasa da Rio de Janeiro, Rio Grande do Sul, Minas Gerais ve Paraná'da büyük cemaatleri bulunur.

Curaçao Curaçao

değiştir

1651'den beri var olan Amerikalardaki en eski Yahudi cemaati Curaçao'da bulunur ve eski sinagogun bulunduğu yere dikilen ve 1732'de tamamlanan sinagog Amerikalardaki en eski sinagogdur. Curaçao Yahudi cemaati, 18 ve 19. yüzyıllarda New York ve Rhode Island'daki Touro Sinagogu cemaatlerinin de bulunduğu Amerikan Yahudi cemaatlerinde kilit rol oynamıştır.

Dominik Cumhuriyeti Dominik Cumhuriyeti

değiştir
Ana madde: Dominik Cumhuriyeti'ndeki Yahudilerin tarihi

İspanyol Engizisyonu sonucunda 16 ve 17. yüzyılda buradan kaçan konverso Sefarad tüccarlar Hispanyola'ya vardı. Asırlar boyunca birçok Yahudi genel toplum içinde asimile oldu ve bazıları Katolik dinine geçti. Ülkedeki Yahudilerde, atalarının Sefarad kültüründen unsurlar bulunur. 18 ve 19. yüzyıllarda çoğu Sefarad aile Curaçao'dan Dominik Cumhuriyeti'ne göç etti.

Puerta Plata eyaletine yakın küçük bir kent olan Sosua, 1930'larda Nazi rejiminden kaçan Aşkenazlar tarafından kuruldu. Ülkenin diktatörü Rafael Trujillo, yeteneklerinden faydalanmak için çoğu Yahudiyi ülkesine kabul etti; amacı, Haitili göçmenlerden ziyade Avrupalı ve Orta Doğulu göçmenleri cezbetmekti. Bugün Sosua'da halen bir sinagog ve Yahudi tarihi müzesi bulunur. Adanın kuzeyindeki Sosua'ya yakın yerleşim birimlerinde, gerek Aşkenaz gerek Sefarad, hala Yahudi bulmak mümkündür.

Ekvador Ekvador

değiştir

Ekvador Yahudilerinin çoğu Sefarad kökenlidir. Bazı kişiler bu Yahudilerin Ekvador'a gelen Avrupalı yerleşimciler olduğunu varsayar. Diğerleri, 1939'da Almanya'dan "Koenigstein" isimli bir gemiyle vardı. 1933-43 yılları arasında 2700 Yahudi göçmen bulunmaktaydı. 1939'da, çoğu Alman ve Polonya kökenli olan Yahudiler, İtalyan etkisi altındaki Alberto Enriquez Gallo hükûmeti tarafından bir bildirgeyle kovuldular. Halk genelinde antisemitizm yayıldı fakat bu durum Amerikan elçiliğinin araya girmesiyle durduruldu. 1945'te, %85'i Avrupalı mülteci olan 3000 Yahudi bulunmaktaydı. 1950'de bu sayının 4000'e ulaştığı düşünülür. Ekvador'daki Yahudi cemaatlerinin çoğu Alman kökenlidir. Ekvador Yahudilerinin büyük bir kısmı Quito ve Guayaquil şehirlerinde yaşamaktadır. Quito'da bir Yahudi okulu bulunur. Guayaquil'de, Los Caminos de Israel'e bağlı[9] Nachle Emuna Cemaati bulunur. 50'den fazla aile Yahudi ibadetlerine geri dönmüştür. Ekvador'a gelen Yahudi göçmenler arasında profesyoneller, entelektüeller, artistler, profesörler ve yazarlar bulunmaktadır.

El Salvador El Salvador

değiştir
Ana madde: El Salvador'daki Yahudilerin tarihi

1868'de El Salvador'a gelen Alsace doğumlu Bernardo Haas'ın ülkedeki ilk Yahudi olduğuna inanılır. 1888 kayıtlarında yer alan Leon Libes isimli başka bir Yahudi ise ilk Alman Yahudisidir. Türkiye, Mısır, Tunus ve Fransa'dan Sefarad Yahudileri de bu ülkeye geldi. De Sola, ülkedeki ilk sinagogun kurulmasında yardımcı olduğu için cemaatin en değerli üyelerinden biri oldu. 1936'da, II. Dünya Savaşı nedeniyle Yahudi cemaati, dindaşlarının Avrupa'dan kaçmasına yardım etti. Bazılarının El Salvador'da akrabaları vardı fakat bazıları zorla Brezilya, Ekvador, Guatemala ve Panama gibi ülkelere gönderildiler. 30 Temmuz 1939'da, Devlet Başkanı Martinez, 50 Yahudi mülteci taşıyan Portland isimli Alman gemisinin girişine izin vermedi. 11 Eylül 1948'den beri cemaatin "Colegio Estado de Israel" isimli bir Yahudi okulu vardır.

Fransız Guyanası Fransız Guyanası

değiştir

Yahudiler Fransız Guyanası'na Dutch West India şirketi aracılığıyla geldi. 12 Eylül 1659'da Portekizli Yahudiler Brezilya'dan buraya vardı. Şirket, Brezilyalı mülteci David Nassy'yi, Yahudileri Cayenne adasının batısında Remire veya Irmire denen alanda yerleştirmesi için görevlendirdi. Paulo Jacomo Pinto, 1658'den 1659'a kadar Amsterdam'daki yetkililerle Livornolu Yahudileri Amerikalara getirmek için görüşmeler yaptı. 20 Temmuz 1600'de 150'den fazla Sefarad Livorno'yu terkedip Cayenne'ye yerleşti. Fransızlar, diğer kolonilerinin aksine buradaki koşulları kabul etti. Yine de nüfusun üçte ikisi Hollanda kolonisi Surinam'a gitmeyi tercih etti. Birkaç onyıl içinde Cayenne'deki Livonro Yahudileri Surinam'a göç etti. Ülkede geri kalan Yahudiler, 1667'de İngilizler bölgeyi fethedince ya Surinam'a ya da Barbados'a şeker kamışı üretimi için gönderildi. 17. yüzyılın sonlarından beri az sayıda Yahudi Frasız Guyanası'nda yaşamaktadır. 1992'de 20 Surinamlı ve Kuzey Afrikalı Yahudi aile Cayenne'deki cemaati tekrar kurmayı denediler. Ülkede Chabad örgütü bulunmaktadır ve cemaat içindeki Yahudi yaşamını idame ettirmektedir. Çoğu Cayenne'de olmak üzere Fransı Guyanasında bugün 800 Yahudi yaşamaktadır.

Guatemala Guatemala

değiştir

Guatemala'daki Yahudiler, 19. yüzyılda Almanya ve Doğu Avrupa'dan geldiler. Çoğu, II. Dünya Savaşı sırasında ülkeye göç etti. Bugün Guatemela'da yaklaşık 1200 Yahudi bulunmaktadır ve nüfusun büyük bir kısmı Guatemala, Quezaltenango ve San Marcos şehirlerinde yaşamaktadır. Guatemala Yahudileri, Alman ve Doğu Avrupa Yahudilerinden oluşur.

Haiti Haiti

değiştir

Christopher Columbus Haiti'ye vardığı zaman yanında tercümanı Luis de Torres de bulunmaktaydı. Luis, 1492'de Haiti'ye yerleşen ilk Yahudilerden biri oldu. Haiti 1633'te Fransa tarafından işgal edildi ve 1634'te Brezilya'dan birçok Hollanda Yahudisi geldi. 1683'te, diğer Fransa sömürgelerinde olduğu gibi Yahudiler Haiti'den de kovuldu fakat Fransız ticaret şirketlerinde yetkili olan bazı Yahudilerin kalmalarına izin verildi. 18. yüzyılın ortalarında kovulan Yahudiler geri geldi. Köle ayaklanmaları (Toussaint L'Ouverture) baş gösterdiği zaman Yahudi cemaatinden birçok kişi öldürüldü ve bazıları kovuldu. Bundan birkaç yıl sonra Polonya Yahudileri ülkelerindeki iç huzursuzluk nedeniyle Grand-Anse bölgesindeki Casal'a yerleşti. Çoğu Yahudi liman kentlerine yerleşmeye çalıştı. 1881'de, Port-au-Prince'de bir zümre, bir grup Yahudiye saldırdı fakat zümre milişalar tarafından püskürtüldü.[10] Birkaç yıl önce arkeologlar Jérémie'de kripto Yahudilere ait bir sinagog buldular. Cap-Haitien, Cayes ve Jacmel şehirlerinde Yahudi mezar taşları bulundu. 19. yüzyılın sonlarında Lübnan, Suriye ve Mısır'dan Yahudi aileler buraya göç etti. Bu Yahudiler beraberinde Sefarad kültürünü getirdi. 1915'te Haiti'de 200 Yahudi vardı. 20 yıllık Amerikan işgali sırasında çoğu Yahudi ABD'ye göç etti. 1937'de hükûmet, Holokost'tan kaçmaya çalışan Doğu Avrupa Yahudileri için pasaport ve vize hazırladı. Bu dönemde adada 300 Yahudi bulunmaktaydı ve çoğu 1950'lerin sonlarına kadar adada kaldı.

2010 itibarıyla Haiti'de bilinen 25 Yahudi bulunmaktadır ve Port au Prince'in dışındaki varlıklı Petionville kentinde yaşamaktadır.[11]

Haiti ve İsrail'in tam diplomatik ilişkileri bulunur fakat İsrail'in en yakın kalıcı diplomatı komşu Dominik Cumhuriyeti'ndedir.

Honduras Honduras

değiştir
Ana madde: Honduras'taki Yahudilerin tarihi

Honduras, 19. yüzyıldan 1980'lere kadar Rusya, Polonya, Almanya, Macaristan ve Romanya'dan Yahudi göçü aldı. Bunun yanı sıra Yunanistan ve Türkiye'den Sefaradlar ve Kuzey Afrika'dan Mizrahiler de buraya göç etti. 1970 ve 80'lerde İsrail'den çok sayıda göçmen kabul etti. Son yirmi yıldır Honduras Yahudi yaşamında canlanma gözlenmektedir. Tegucigalpa ve San Pedro Sula'daki cemaatler daha aktif hale geldi. 1998'de, Honduras Yahudi cemaatinin merkezi olan sinagog kasırga sonucu yok oldu fakat cemaat içinde para toplanıp sinagog tekrar inşa edildi. Honduras'taki Yahudilerin çoğu Tegucigalpa'da yaşamaktadır.

Kolombiya Kolombiya

değiştir

16. ve 17. yüzyıllarda zulümlerden kaçıp dini özgürlük arayan marranolar İber Yarımadası'nı terk etti. Bunlardan bazılarının eski adı Yeni Granada olan Kolombiya'nın kuzeyine yerleştiği düşünülür. Göçmenlerden çoğu Kolombiya toplumu içinde asimile oldularsa da bu toplumda genelde farkında olmamalarına rağmen Sefarad Yahudi ibadetleri bulunur.

18. yüzyılda dinini icra eden Yahudiler Jamaika ve Curaçao'dan geldi. Her ne kadar Yahudilik resmen tanınmamışsa da 18. yüzyılın sonlarına doğru bu kişiler dinlerini alenen uyguladılar. Hükûmet Yahudiliği resmen bir din olarak tanıdığı zaman Yahudilere bir mezarlık tahsis etti. 18. ve 19. yüzyıllarda Yahudiler Kolombiya toplumunda kalıcı yerlere geldiler fakat baskılar sonucu ya dinlerini değiştirdiler ya da dinlerini ifşa etmemeye zorlandılar. Bu kişiler arasında İngiliz asıllı Yahudi yazar Jorge Isaacs, Latvia Yahudisi sanayici James Martin Eder ve engizisyonlar zamanında İspanya'dan kovulup Curaçao'ya yerleşen De Lima ve Lobo aileleri bulunur; toplumda etkili üyeler olan bu ailelerin soyu zamanla Katolisizm'e geçmiştir.

20. yüzyılın başlarında Yunanistan, Türkiye, Kuzey Afrika ve Suriye'den Sefaradlar göç etti. Kısa bir süre sonra bunları Doğu Avrupa Yahudileri takip etti. 1933'te Hitler'in başa geçmesiyle Aşkenaz göç dalgası gerçekleşip 7000 Alman Yahudisi Kolombiya'ya kaçtı. 1939'dan II. Dünya Savaşı'nın sonun kadar göç yasasıyla Almanya'dan yapılan göçler durduruldu.[12] Sinagoglar, okullar ve sosyal kulüpler gibi enstitülerin kurulmasıyla 1950 ve 60'larda Yahudi nüfusunda artış gerçekleşti.

Bugün Kolombiya'da, çoğu Bogotá'da olmak üzere 5000 Yahudi bulunur. Ayrıca, Cali, Barranquilla ve Medellin'de cemaatleri vardır ve turistlik mekanlar olan Cartagena, Santa Marta ve San Andrés adasında da Yahudiler yaşamaktadır. Aşkenaz ile Sefarad nüfusu birbirlerine yakındır. Ülke genelinde resmi olarak dokuz sinagog bulunur. Bogota'da Aşkenazlar, Sefaradlar ve Alman Yahudileri kendi enstitülerinden sorumludur. Bogota'daki Confederación de Asociaciones Judías de Colombia, Kolombiya'daki bütün Yahudilerin ve Yahudi enstitülerinin merkezidir.

20. yüzyılın son on yılında ekonomik iktidarsızlık, şiddet ve kaçırılma olaylarında artış yaşandı, bu sebeple Yahudi cemaatinin çoğu ülkeyi terk etti. Çoğu, başta Miami olmak üzere ABD'nin şehirlerine yerleşti. Demokratik Güven Poltikası ile Kolombiya'daki şiddet ve ekonomideki kötü gidişat azaldı bu nedenle Venezuela'dan kaçan Yahudiler için kabul edilebilir bir yer halini aldı.

Yakın bir tarihte Kolombiyalı bir grup Yahudiliğe geçmiştir.[13]

Kosta Rika Kosta Rika

değiştir

Kosta Rika'daki ilk Yahudiler muhtemelen 16. ve 17. yüzyıllarda gelen konversolardı. 19. yüzyılda Curaçao, Jamaika, Panama ve Karayiplerden Sefarad tüccarlar katıldı. Çoğu Valle Central'de yaşıyordu ve genel toplum içinde asimile olup Yahudiliği bıraktılar. Üçüncü göç dalgası da II. Dünya Savaşı'ndan önce, özellikle 1930'larda Nazi Almanyası tehdidi altındaki Avrupa'dan kaçan Yahudiler tarafından gerçekleştirildi. Göçmenlerin çoğu Polonya'nın Żelechów kasabasından geldi. Zamanında bu göçmenler için argo kelime olan Polacos kullanılırdı fakat bu terim zamanla Kosta Rika İspanyolcası'nda esnaf anlamına gelmeye başladı. Ülkenin ilk sinagogu Ortodoks Shaarei Zion, 1933'te başkent San José'de inşa edildi. Yahudiler ile Katolik çoğunluk genelde birlikte uyum içinde yaşadılarsa da bazen sorunlar yaşandı; 1940'larda artan milliyetçilik akımıyla antisemit olaylar gerçekleşti. Yakın zamanda, gerek emekliye ayrılan gerekse iş için, başta Amerikalı ve İsrailli Yahudiler bu ülkeye dördüncü göç dalgasını gerçekleştirdi. Çoğu başkentte yaşayan Yahudilerin nüfusu 2500 - 3000 arasıdır.[14] San José'ye bağlı Rohrmoser önemli ölçüde Yahudi nüfusu barındırır. İki sinagog, birer kaşer şarküteri dükkânı ve lokanta bulunur. Ülkedeki tek kaşer Burger King Plaza Rohrmoser alışveriş merkezinde bulunur. Centro Israelita Sionista (Siyonist İsrail Merkezi), içinde sinagog, kütüphane ve müze barındıran Ortodoks bir tesistir.[15]

Küba Küba

değiştir
Ana madde: Küba'daki Yahudilerin tarihi

Yahudiler Küba adasında asırlar boyunca yaşadılar. Bazı Kübalıların ataları, İspanyol Engizisyonu'ndan kaçan kripto Yahudilere dayanır, fakat bunların çok azı bugün Yahudiliklerini icra etmektedir. 20. yüzyılın başında Küba'ya önemli ölçüde Yahudi göçü gerçekleşti. 1959'da Küba'da 15,000 Yahudi bulunmaktaydı fakat bunların çoğu Küba Devrimi'nin ardından ABD'ye göç etti. 1990'ların başında Puro Operasyonu başladı, beş yıllık bir zaman diliminde 400 Kübalı Yahudi gizlice İsrail'e göç etti.[16][17] New York Times'ın Şubat 2007 sayısına göre çoğu (yaklaşık 1000 kişi) Havana'da olmak üzere ülkede 1500 Yahudi bulunmaktadır.[18]

Meksika Meksika

değiştir
Ana madde: Meksika'daki Yahudilerin tarihi
 
Meksika şehrindeki sinagog.

Yeni Hristiyanlar en erken 1521'de Meksika'ya vardılar. Çoğu konverso İspanyol engizisyonlarından kaçıp buraya yerleşti fakat modern Meksika Yahudi cemaatinde konversolardan geriye kalan bir yapı bulunmamaktadır. Meksika'daki Katolik Kilisesi'nin güçlü varlığı nedeniyle az sayıda konverso ve bundan da az sayıda Yahudi İspanya'nın fethinden sonra Meksika'ya göç etti. 19. yüzyılın sonlarında Meksikalı I. Maximilian'ın daveti üzerine bazı Alman Yahudileri geldi, bunu Rusya ve Doğu Avrupa'daki pogromlardan kaçan Aşkenazlar takip etti. İkinci büyük göç dalgası ise Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüyle yaşandı. Türkiye, Fas ve Fransa'daki bazı bölgelerden Sefaradlar Meksika'ya yerleşti. Son göç dalgası da II. Dünya Savaşı sırasında Avrupa'daki Nazi zulmünden kaçanlar tarafından gerçekleştirildi. Bugün, 50,000'den fazla Yahudi Meksika'da yaşamaktadır ve bu Meksika'yı Latin Amerika'da Yahudi nüfusu barındıran üçüncü büyük ülke yapmaktadır.

Son on yılda Meksika'nın Quintana Roo eyaletinde, özellikle Cozumel adasında, gelişen bir Yahudi cemaati bulunur. 2009'da Chabad, Rabbi David Caplin ve Rabbi Shalom Peleg liderliğinde bir şube açtı. Başladığı günden beri başarılı bir şekilde büyüyen Chabad, Glatt Kaşer lokanta ve ilk kaşer mikveyi inşa etti. Her yıl yüz binlerce Yahudi turist adayı ziyaret etmektedir.[19] Cozumel Chabad'ı ayrıca Playa Del Carmen, Cancun ve Isla Mujeres şehirlerinde de hizmetler sunmaktadır.

Nikaragua Nikaragua

değiştir
Ana madde: Nikaragua'daki Yahudilerin tarihi

Nikaragua'ya ilk Yahudiler Doğu Avrupa'dan 1929 yılında geldiler.[20] Nikaragua'daki Yahudi cemaati kısmen küçüktü ve çoğunluğu Managua'da yaşadı. Yahudiler, çiftçilik, imalatçılık ve perakendecilik yaparak ekonomiye önemli derecede katkıda bulundular.[21] İsrail'in Somoza rejimine silah satma iddiasıyla Yahudi cemaati bireyler tarafından antisemit hareketlerle karşılaştılar. Bu bireylerin çoğu Sandinista Ulusal Kurtuluş Cephesi'ne (SUKC) bağlıydılar.[21] 1979'da başa geçen Sandinista hükûmetiyle Yahudiler arasında hüsumet yaşanmaktaydı. Bunun sebebi, büyük ölçüde Sandinista hükûmetinin Filistin Kurtuluş Örgütü'yle yakınlaşmasıydı.

Nikaragua'daki Yahudi nüfusunun en yoğun olduğu zaman 250 kişi ile 1972 yılıydı.[20] Fakat, SUKC tarafından zulüme uğrama ve hapise atılma korkusuyla ülkerdeki tüm Yahudiler Nikaragua'yı terk etti.[22] Genellikle, ABD, İsrail ve diğer Orta Amerika ülkelerine göç ettiler.[21]

Başkan olmak için yarışan Daniel Ortega seçimde başarı kazanamayınca 1990'da bazı Yahudiler Nikaragua'ya geri döndü[22] Bugün ülkedeki Yahudi nüfusu yaklaşık 50 kişidir. 1979'dan önce ülkede bir haham dahi yoktu, 2005'ten sonra ise cemaat tekrar hahamsız ve sinagogsuz hayatlarını idame ettirmektedir.[23]


Paraguay Paraguay

değiştir

19. yüzyıla doğru Yahudiler Fransa, İsviçre ve İtalya gibi ülkelerden Paraguay'a göç ettiler. I. Dünya Savaşı sırasında, çoğunluğu Sefarad olmak üzere Filistin (Kudüs), Mısır ve Türkiye'den Yahudiler Paraguay'a vardı. 1920'lerde Ukrayna ve Polonya'dan ikinci bir göç dalgası gerçekleşti. 1933 - 1939 arası, 15,000 ila 20,000 Yahudi, Paraguay'ın serbest göç kanunlarından faydalanarak Nazi Avrupası'ndan kaçıp Almanya, Avusturya ve Çekoslovakya'dan ayrıldı. II. Dünya Savaşı'nın ardından Paraguay'a gelen Yahudiler toplama kamplarından kurtulanlardı. Bugün, çoğu başkent Asunción'da olmak üzere ülkede 10,000 Yahudi mevcuttur ve bunların çoğunluğu Alman kökenlidir.

Peru Peru

değiştir
Ana madde: Peru'daki Yahudilerin tarihi
Ayrıca bakınız: B'nai Moshe ve Amazon Yahudileri

Konversolar Peru'ya İspanyol fetihleri zamanında vardı. Başlangıçta, Peru Kral Vekilliği altındaki Peru'da engizisyonlar aktif değildi. Fakat, engizisyonların bölgeye ulaşmasıyla Yeni Hristiyanlar yargılanmaya ve bazıları öldürülmeye başlandı. Bu dönemde, kişinin kökeni ne olursa olsun sonradan Katolisizm'e geçenlere "marranolar", "konversolar" ve "cristianos nuevos" (Yeni Hristiyanlar) denmekteydi.

Modern zamanlarda, II. Dünya Savaşı'ndan önce ve sonra, genelde güney ve batı Slavlar ve Macarlardan oluşan Aşkenazlar başta Lima'ya olmak üzere Peru'ya göç ettiler. Bugün Peru Yahudileri ülke ekonomisi ve politikasında önemli roller almaktadır.

Porto Riko Porto Riko

değiştir
Ayrıca bakınız: Porto Riko'daki Yahudilerin tarihi

Üçü başkent San Juan'da olmak üzere dört sinagog ve 3000 kişiyle Porto Riko, Karayiplerdeki en büyük Yahudi cemaatini oluşturmaktadır.[24][25] Tarihin büyük bir bölümünde Yahudilerin resmi olarak Porto Riko'ya yerleşmeleri yasaktı fakat çoğu Yahudi, dinlerini gizleyek uzak dağlık bölgelere yerleştiler.[26] 1800'lerin sonunda gerçekleşen İspanyol-Amerikan Savaşı'nda, Amerikalı Yahudi askerler yerli Porto Riko Yahudileriyle Ponce'deki Eski Telegraf binasında bir araya gelip dini ibadette bulundular.[27] Yahudilerin çoğu, II. Dünya Savaşı'nın ardından Orta ve Doğu Avrupa'dan geldi. Bir kısmı ise 1959'da Fidel Castro liderliğindeki Küba Devrimi'nden sonra gelen Kübalı Yahudilerdir.

Surinam Surinam

değiştir
Ana madde: Jodensavanne

Amerikalardaki en eski Yahudi cemaati Surinam'da bulunur. 1500'lerdeki Portekiz ve İspanyol engizisyonları zamanında, engizisyonlardan ve toplumsal ayrımcılıktan kaçan Yahudiler Hollanda ve Hollanda sömürgelerine yerleştiler. Katolisizm'e geçen Yahudilere Yeni Hristiyanlar, konversolar ve bazen de "Marrano"lar denmekteydi. Portekiz Kralı sulh yargıcı Hollanda'ya gitmek isteyenler için 16 gemi, zaman ve güvenlik tahsis etti. Hollanda hükümeti mültecilere Brezilya'ya gitme fırsatı verdi; çoğu Recife'ye yerleşip kakao ticaretiyle uğraştı. Brezilya'daki Portekizliler Yahudilerin kuzey Hollanda sömürgelerine gitmeleri için baskı yaptı. Yahudiler Surinam'a 1639'da yerleşti. II. Dünya Savaşı kapıya dayandığında Hollandalı ve diğer Avrupa bölgelerinden Yahudilerin bazıları Surinam'a kaçtı. Bugün Surinam'da 2765 Yahudi bulunmaktadır.

Şili Şili

değiştir
 
Santiago'daki Büyük Sinagog.

Ülke genelinde dini azınlık oranı %1 olmasına rağmen küçük Yahudi cemaati Şili toplumunda kalıcı yerler edinmiş, 1810'da kazanılan bağımsızlık öncesi ve sonrasında kültürel mozaiğe katkıda bulunmuştur. Şili Yahudilerinin çoğu Santiago ve Valparaíso'da yaşamaktadır fakat ülkenin kuzey ve güneyinde de cemaatler bulunmaktadır. Az nüfusa rağmen Şili genelinde tanınan Yahudiler vardır, bunlar içinde dünyada en uzun televizyon şovu olan 'Sábado Gigante' sunucusu Mario Kreutzberger, kültür ve sanatta katkısı olan Alejandro Jodorowsky, aktör Nissim Sharim, aktrisler Shlomit Baytelman ve Anita Klesky, şair ve Şili Komünist Partisi lideri Volodia Teitelboim, radikal yeşil-komünist koalisyon lideri Tomás Hirsch, maden bakanı Karen Poniachick, toplumsal ilişkiler bakanı Clarisa Hardy ve 2004 Atina Olimpiyatlarında teniste altın madalya kazanan Nicolás Massú bulunur. Ülkedeki en önemli perkande şirketi 'Gendelman ve Hites' ile yatak ve çilte şirketi 'Rosen' Yahudiler tarafından kurulmuştur.

Uruguay Uruguay

değiştir

Uruguay'daki Yeni Hristiyanların varlığı 16. yüzyıla dayandığı düşünülür; konverso tarihiyle ilgili koloniyal döneme ait çok az belge mevcuttur. 1726'da, Montevideo valisi ilk yerleşimciler için "değerli, iyi huylu, şerefli ve aile insanlarıdır yani bayağı, Fas veya Yahudi ırkından değildir" dedi. Yahudi yerleşim birimiyle ilgili ilk kaynak 1770'lere aittir. Engizisyonun bitmesiyle, 1813'te Uruguay'ın politik ve sosyal sistemi gelişti, daha açık ve hoşgörülü siyaset izlenmeye başlandı. Şeffaf politika sebebiyle Yahudiler 19. yüzyılın başından beri ülkede ikamet etmektedir. Bazı Yahudiler Arjantin ve Brezilya'ya gitti. 1929'da, Aşkenaz Yahudi cemaati eğitim ağı kurdu. 1920'lerde, ülkenin çeşitli yerlerinde Yahudi okulları faaliyet göstermekteydi. 1930'larda, Faşist ve liberal göç karşıtı yasalar yürürlüğe sokulup başta Yahudiler olmak üzere yabancıların göçü engellendi. Birçok kişi Yahudilerin Uruguay toplumuna katılmasına karşı çıktı. Bugün, Uruguay Yahudi cemaati Polonya ve Rus Yahudi ailelerinden oluşmaktadır. Cemaatin %75'i Aşkenaz, %11'i Sefaraddır.

Venezuela Venezuela

değiştir
Ana madde: Venezuela'daki Yahudilerin tarihi

Venezuela'daki Yeni Hristiyanların tarihi büyük olasılıkla 17. yüzyılın ortalarında başlamıştır; bazı kayıtlar konversoların Caracas ve Maracaibo'da yaşadığını ima etmektedir.

19. yüzyıla girildiğinde Venezuela ve Kolombiya, İspanya'ya karşı bağımsızlık savaşı vermekteydi. Venezuela'ya bağımsızlığını kazandıran lider Simón Bolívar, Curaçao'daki Yahudi evlerinde sığınnma imkânı ve ordusu için Yahudilerden maddi destek buldu.

Yapılan nüfus sayımına göre 1891'de Venezula vatandaşı olan 247 Yahudi bulunmaktaydı. Ülkenin değişik şehirlerindeki Yahudileri bir araya getirmek için 1907'de Israelite Beneficial Society (İsrailoğulları Yarar Toplumu) kuruldu, daha sonra bu örgüt 1919'da Israelite Society of Venezuela (Venezuela İsrailoğulları Toplumu) adını aldı.

1943'te 600 Alman Yahudisi ülkeye girdi, II. Dünya Savaşı'ndan sonra bunlardan birkaç yüzü vatandaş oldu. 1950'de göç kısıtlamalarına rağmen Yahudi nüfusu 6000'e ulaştı.

Bugün, Venezuela'da 35,000'den fazla Yahudi yaşamaktadır ve bunların yarısından fazlası başkent Caracas'tadır. Sefaradlarla Aşkenazların sayısı eşittir. Ülkedeki 15 sinagogdan biri hariç hepsi Ortodokstur. Venezuela Yahudilerinin çoğunluğu orta sınıfın bir parçasıdır.

Amerikalar ve Karayipteki Yahudi nüfusu

değiştir
Dünya
sıralaması 		Ülke Yahudi
nüfusu 		Yahudilerin
%'si
5 Arjantin 185,000 %2
11 Brezilya 96,500 %0.18
15 Meksika 39,600 %0.05
18 Venezuela 35,000 %0.2
20 Uruguay 18,600 %0.9
24 Şili 25,400 %0.1
31 Panama 20,029 %0.6
44 Kolombiya 17,600 %0.011
47 Ekvador 9,500 %0.09
48 Peru 12,792 %0.11
48 Kosta Rika 2,409 %0.06
49 Guatemala 1,200 %0.02
50 Paraguay 11,000 %0.01
51 Honduras 400 %0.41
52 Jamaika 3,000 %0.09
Dominik Cumhuriyeti 2,850 %0.003
Surinam 2,765 %0.55
Aruba 2,611 %0.50
Hollanda Antilleri 200[28] %0.00
El Salvador 120 %0.04
Fransız Guyanası 880[29] %0.02
Barbados 970[30] %0.00
Haiti 25[31] %0.00
Bermuda Bilinmiyor[32] %0.00

1 Anais da Biblioteca Nacional do Rio de Janeiro; v. 74. Rio de Janeiro: Departamento de Imprensa Nacional, 1953.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ “Farewell España, The World The Sephardim Remembered”, written by Howard Sachar
  2. ^ a b “History of the Jewish People”, written by Eli Birnbaum
  3. ^ a b "Storm Clouds over the Bolivian Refuge", written by Sherry Mangan
  4. ^ “Los Judíos de Vallegrande”, El Deber, written by Mario Rueda Peña, November 23, 1995
  5. ^ “Esplendor Judío en la Llajta”, Los Tiempos, written by Luz Marina Canelas A., September 24, 2006
  6. ^ Jeffrey Lesser's 13 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. article
  7. ^ Censo Demográfico - 2000 : Características Gerais da População: Resultados da Amostra, Tabela 1.3.1 - População residente, por sexo e situação do domicílio, segundo a religião - Brasil: http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/censo2000/populacao/religiao_Censo2000.pdf 21 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  8. ^ American Jewish Year Book. 107. American Jewish Committee. 2007. 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. , to see chapter used, see "World Jewish Population, 2007" 4 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2020. 
  10. ^ Reported in Jews newspaper 'Ha-Melitz' on July 12, 1881
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  12. ^ Ignacio Klich & Jeff Lesser, Arab and Jewish immigrants in Latin America: images and realities, page 76-78
  13. ^ Mass converts pose dilemma for Latin American Jews By Florencia Arbiser · June 18, 2009, http://jta.org/news/article/2009/06/18/1005984/mass-converts-pose-dilemma-for-latin-american-jews 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  14. ^ Perman, Stacy: The Jewish Traveler: Costa Rica 8 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in Hadassah Magazine December 2006. Accessed December 29, 2006.
  15. ^ "Centro Israelita Sionista". 26 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  18. ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  19. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. 
  20. ^ a b "World Jewish Communities - Latin America - Nicaragua". World Jewish Congress. 1 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2007. 
  21. ^ a b c "Persecution and restrictions of religion in Nicaragua - transcript". US Department of State Bulletin,. 1984. s. 2. 5 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2007. 
  22. ^ a b "2001 International Religious Freedom Report". U.S. State Department. 13 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2007. 
  23. ^ "International Religious Freedom Report 2005". U.S. Department of State. 14 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2007. 
  24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mart 2022. 
  25. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Kasım 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  26. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  27. ^ El Vocero, Suplemento: 40 Aniversario del Estado de Israel, seccion: Judios de PR, 1988 pg.6
  28. ^ "Joshua Project - Ethnic People Groups of Netherlands Antilles". 3 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  29. ^ "The Virtual Jewish History Tour: French Guiana". 17 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2011. 
  30. ^ [1] 22 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ethnic groups - Barbados, Joshua project
  31. ^ [2] 10 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ethnic groups - Haiti, The Forward
  32. ^ [3] 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Ethnic groups - Bermuda, Joshua project

Bibliyografi

değiştir

Judith Laikin Elkin. The Jews of Latin America (rev) Holmes & Meier, 1998. ISBN 0-8419-1369-2

Jeffrey Lesser & Raanan Rein. Rethinking Jewish-Latin Americans. University of New Mexico Press, 2008. ISBN 978-0-8263-4401-4 http://books.google.com/books?id=SbSySBPlQT4C&pg=PA1&dq=jeffrey+lesser&hl=en&ei=0nD6TIHgAo6bOsHsgNUK&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CC0Q6AEwAg#v=onepage&q=jeffrey%20lesser&f=false 16 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Jeffrey Lesser, Welcoming the Undesirables: Brazil and the Jewish Question. University of California Press, 1995 http://books.google.com/books?id=zM9NtZOHxdcC&printsec=frontcover&dq=jeffrey+lesser&hl=en&ei=0nD6TIHgAo6bOsHsgNUK&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDMQ6AEwAw#v=onepage&q=jeffrey%20lesser&f=false 16 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Leo Spitzer. Hotel Bolivia. Hill and Wang, 1998. ISBN 0-8090-5545-7

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Latin_Amerika%27daki_Yahudilerin_tarihi&oldid=30745029" sayfasından alınmıştır