Mehmet Ubeydullah Hatipoğlu
Mehmed Ubeydullah Efendi (1858, İzmir - 1937,[1] kitaplarında kullandığı kısa ismiyle Ubeydullah Efendi, Soyadı Kanunu sonrasında Mehmet Ubeydullah Hatipoğlu) Jön Türkler arasında, II. Meşrutiyet döneminde ve TBMM'nin ilk yıllarında renkli kişiliği ile dikkati çekmiş bir siyasetçi ve özellikle Amerika hatıraları ile tanınan bir yazardır.
Mehmet Ubeydullah Hatipoğlu | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 1858 İzmir |
| Ölüm | 1937 (78-79 yaşlarında) |
| Defin yeri | Zincirlikuyu Mezarlığı |
| Milliyet | Türk |
| Meslek | Yazar |
| Akraba(lar) | Mahmut Esat Bozkurt |
1858'de İzmir’de doğdu. Babası İzmir’in ünlü Hatipoğulları sülalesinden alim bir kişi olan Hoca Şakir Efendi’dir. Annesi ise İzmir’in tanınmış ailelerinden Musulluzadeler’dendir. Bektaşi geleneği içinde yer aldıkları bilinen köklü ve kültürlü bir aileden gelmektedir. Anılarında yazdığına göre, evlerinde babasının iki-üç bin cilt, annesinin ise elli cilt kitabı bulunuyordu. Çeşitli medreselerden icazet aldıktan sonra bir süre Tıbbiye’de okudu. II. Abdülhamit döneminde siyasi suçlu sıfatıyla hakkında sürgün kararı çıkmasından sonra önce Avrupa’ya, oradan Amerika’ya gitti. II. Meşrutiyet’te yurda dönerek Osmanlı Meclis-i Mebûsan I. ve II. Dönem Aydın, III. Dönem İzmir Mebusluğu yaptı. Mütareke günlerinde Malta sürgünleri arasındaydı. TBMM 4. ve 5. Dönem Beyazıt milletvekili oldu. Kalender ve esprili söz ve tavırlarıyla meclisin havasını değiştirebilen bir kişiliğe sahipti.
Ruhen hem sarıklı-cübbeli hem de bir Jön Türk'tü. Onun çelişkilerle dolu kişiliği, Jön Türkler'in türdeşlikten ne kadar uzak oldukları hakkında fikir vericidir. II. Abdülhamid, Ubeydullah Efendi'yi (bugünkü Libya'nın güneyinde, Büyük Sahra'da bulunan) Fizan'a sürmüş, İttihat ve Terakki ise İkinci Meşrutiyet'te üç defa mebus seçtirmişti. Ancak, ayrıca hapse de girdiği ("Sultan Hamid devrinde bir buçuk sene hapis, beş buçuk sene nefiy, on sene kaçak olduğumuz için tecrübe-i didegandan sayılıyoruz") II. Abdülhamit döneminde sultana jurnaller verdiği, İttihatçılar ı kıyasıya eleştirdiği de bilinmektedir. Mütareke'de iki kere tutuklanmış, sonra da Malta'ya sürülmüş, Cumhuriyet'te 1931 ve 1935'te, CHP'nin Beyazıt (Doğubayazıt) milletvekilliğinde bulunmuş, sonra da Beyoğlu'nda Evlendirme Memuru olmuştur.
I. Dünya Savaşı esnasında Teşkilat-ı Mahsusa için çalıştığı dönem ayrı bir ilginçliktir. Afgan Müslümanları'nın İngilizler e karşı kışkırtılması planları çerçevesinde, Enver Paşa, belki İngilizleri şaşırtmak, belki de ileride Afgan Emiri ile Almanlardan ayrı olarak bir ittifak sağlamak düşüncesiyle, Kabil sefiri olarak tayin ettiği Rauf Bey (Rauf Orbay) heyetinin yanı sıra bir başka heyeti de Ubeydullah Efendi başkanlığında Afganistan'a yola çıkarmıştı. İki heyetin birbirinden haberi yoktu. Aydın Mebusu ve Merdivenköy Bektaşi Tekkesi şeyhi olan Ubeydullah Efendi'nin İran-Afganistan yolculuğu çok renkli geçti. Ubeydullah Efendi'nin kurmay başkanı Teşkilat-ı Mahsusa'dan eski Basra Valisi Süleyman Şefik Paşa, heyetin askeri doktoru ise Fahri Kutlar'dı. 8 Nisan 1915'te başlayan Afganistan yolculuğu Ubeydullah Efendi'nin 24 Ağustos 1918'de İngilizler tarafından Kabil'e ulaşamadan Tahran'da tutuklanmasıyla sona erdi. İstanbul'a geri götürülerek hapsedilen Ubeydullah Efendi, 1919'da serbest bırakıldı. 1920'de yeniden tutuklanarak Malta'ya gönderildi.
Son yıllarında Beyoğlu Evlendirme Dairesi'nde nikâh memurluğu yapan Mehmet Ubeydullah Efendi'nin 80 yıllık yaşamı tam anlamıyla bir maceraydı. Eski milletvekili, gezgin ve yazar Ubeydullah Efendi 11 Ağustos 1937'de öldü. Cenazesi Zincirlikuyu Mezarlığı'na, çok sevdiği dostu şair Abdülhak Hamit Tarhan'ın yanına gömüldü.[2]
Ubeydullah Efendi Türkiye'nin çağdaş temellere dayalı hukukunun kurucusu Mahmut Esat Bozkurt'un dayısıdır.[2]
Eserleri ve hakkında yazılanlar
değiştir- (Sıradışı Bir Jön Türk) Ubeydullah Efendi'nin Amerika Hatıraları (Ahmet Turan Alkan); İletişim Yayınevi / Anı Dizisi
- Ulemadan Bir Jöntürk: Mehmed Ubeydullah Efendi (Ömer Hakan Özalp); Dergah Yayınları / Tarih Dizisi
- Mehmed Ubeydullah Efendi'nin Malta Afganistan ve İran Hatıraları (Ömer Hakan Özalp); Dergah Yayınları / Tarih Dizisi
- (Ubeydullah Efendi'nin aynı isimdeki kitabından) Kime Rey Verelim? İttihat ve Terakki mi? Hürriyet ve İtilaf mı? (Bartu Kizek); Mavi Gök Yayınları/ Tarih-Siyaset Dizisi
Kaynakça
değiştir- ^ "UBEYDULLAH EFENDİ". 7 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2020.
- ^ a b Naim Özdamar. "1877'den 2015'e Aydın'da milletvekili seçimleri". 8 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020.