Sözlükbilim

Sözlükbilim, leksikografi veya sözlükçülük, sözlüklerin düzenlenmesi, derlenmesi veya yazılması işine veya bu sanata^[1] verilen isim olmakla^[2] birlikte, teorik olarak sözlükbilim bir dil sözlüğündeki kelimelerin dizilimsel ve pragmatik ilişkilerini inceleyen, sözlüklerde birbirleri ile ilgili bilgilerin veya bileşenlerin ya da yapıların teorilerini geliştiren, belirli durumlar için kullanıcılar tarafından ihtiyaç duyulan bilgileri düzenleyen ve basılı veya elektronik sözlüklere veri ekleyerek kullanıcılar tarafından erişilmesini sağlayan, tüm bunları semantik açıdan açıklayarak bilimsel olarak tarif eden bir bilim dalıdır.^[3]^[4] Bazen bu bilim dalı "metaleksikografi" olarak da isimlendirilebilir. Ayrıca bu bilim ile uğraşan kişilere de "leksikograf" (leksikolog) veya "sözlükbilimci" ya da "sözlükçü" adı verilir.^[5]

Sözlükbilimciler veya leksikograflar, genel olarak bir dilin tanımlanmasına yarayan sözlüklerin tasarımını, derlemesini, kullanımının nasıl olacağını ve tüm bunların değerlendirmesini yaparlar. Bu tür sözlüklere genel sözlük veya LGP (Genel Amaçlı Dil) sözlüğü adı verilir. Bir veya daha fazla konuda uzmanlaşmış olan leksikograflar örneğin yasal sözlükler gibi ihtisas gerektiren sözlüklerin tasarımını, derlemesini, kullanımının nasıl olacağını ve tüm bunların değerlendirmesini yaparlar (örn. Nielsen 1994). Bu tür sözlüklere ise LSP (Dile Özel Amaçlar) sözlüğü adı verilir. Ayrıca bu tür sözlükler tek bir alana özel veya alt alanlarını içeren sözlükler olabilir.

Sözlükbilim terimi üzerinde günümüzde bazı anlaşmazlıklar bulunmaktadır.^[6] Teorik olarak bazıları sözlükbilim ile sözcükbilimi eş anlamlı olarak kullanırlarken, bazıları sözlükbilimi belirli bir dildeki kelime envanteri ile ilgili bilim dalı olarak yorumlarlar.

Günümüzde sözlükbilim yaygın bir biçimde kendi başına disipline bir bilim dalı değil de, leksikografi eğitimi için kullanılan başlıca sözlüklerde (örneğin Bergenholtz/Nielsen/Tarp 2009 gibi) olduğu gibi, uygulamalı dilbilimin bir alt dalı olarak kabul edilmektedir.

Etimoloji

Leksikografi (İngilizce: lexicography) kelimesi 1680 civarında İngilizcede türetilmiş bir kelimedir. Bu kelime "sözlük yazarı" anlamındaki Grekçe λεξικογράφος (leksikográphos) kelimesinden gelmektedir.^[7] Grekçede λεξικός (leksikós) "kelimelerin, kelimelere dair”) demektir, γράφω (gráphō) ise “yazmak” anlamındaki fiildir. Leksikografi kelimesi 20. yüzyıl ortalarında Türkçeye girmiştir. Sözlükbilim terimi de 20. yüzyıl ortasından sonra leksikografi terimine karşılık olarak türetilmiştir.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Stanley 1994: 2174^b
^ TDK 2009:1806
^ Crystal 2001: 197
^ Robert Dankoff, James Kelly (1982). Türk şiveleri lügati: dīvānü luġāt-it-türk (1982 bas.). s. 71. Kâşgarlı Mahmud: "Sözlüğü kullanan aradığı sözcüğü doğru yerde bulsun, arayan belirlenmiş sırasında görebilsin diye her sözcüğü hece harfleri (abece) sırasında düzenledim; mensur ve manzum cümlelerle, atasözleriyle, hikmetli sözlerle ve zarif bir dille donattım."
^ "Sözcük Bilimi ve Sözlükçülük - Türk Dili Dil ve Edebiyatı Dergisi" (PDF). Türk Dili Dil ve Edebiyatı Dergisi. s. 164. 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2015.
^ öZcan, Emrah (30 Aralık 2018). "Sözlükbilim ve Sözlükçülük Terimlerinin Kullanımı Üzerine". Yildiz Journal of Educational Research, Yildiz Technical University (İngilizce). 3 (2): 1-13. doi:10.51280/yjer.2018.006. ISSN 2564-7431.
^ "λεξι^κογράφος [α^], ὁ,". Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek–English Lexicon, on Perseus Digital Library. Erişim tarihi: 23 Nisan 2025.

Dış bağlantılar

Vikisözlük'te sözlükçü ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Uluslararası Sözlükbilim dergisi 3 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Topluluklar:

Sözlükbilimciler merkezi tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20060821195227/http://www.asb.dk/research/centresteams/centres/lexc.aspx tarih=21 Ağustos 2006 arşivlendi. Sözlükbilimciler merkezi] (İngilizce) sürümü
Kuzey Amerika Sözlükbilimciler Derneği 2 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Euralex – Avrupa Sözlükbilimciler Derneği 7 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Afrilex – Afrika Sözlükbilimciler Derneği 14 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Australex – Avustralya Sözlükbilimciler Derneği 12 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
İskandinav ülkeleri Sözlükbilimciler Derneği
Asialex – Asya Sözlükbilimciler Derneği 13 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] Stanley 1994: 2174^b

[2] TDK 2009:1806

[3] Crystal 2001: 197

[4] Robert Dankoff, James Kelly (1982). Türk şiveleri lügati: dīvānü luġāt-it-türk (1982 bas.). s. 71. Kâşgarlı Mahmud: "Sözlüğü kullanan aradığı sözcüğü doğru yerde bulsun, arayan belirlenmiş sırasında görebilsin diye her sözcüğü hece harfleri (abece) sırasında düzenledim; mensur ve manzum cümlelerle, atasözleriyle, hikmetli sözlerle ve zarif bir dille donattım."

[5] "Sözcük Bilimi ve Sözlükçülük - Türk Dili Dil ve Edebiyatı Dergisi" (PDF). Türk Dili Dil ve Edebiyatı Dergisi. s. 164. 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2015.

[6] öZcan, Emrah (30 Aralık 2018). "Sözlükbilim ve Sözlükçülük Terimlerinin Kullanımı Üzerine". Yildiz Journal of Educational Research, Yildiz Technical University (İngilizce). 3 (2): 1-13. doi:10.51280/yjer.2018.006. ISSN 2564-7431.

[7] "λεξι^κογράφος [α^], ὁ,". Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek–English Lexicon, on Perseus Digital Library. Erişim tarihi: 23 Nisan 2025.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]