Sıfat tamlaması

Örnekler
altın anahtar bir yolcu çeyrek bilet kırmızı gül mavi gözlü çocuk son fırsat tatlı elma güzel yüz küçük prens yeşil mi yeşil orman pembe şeker zor ders turuncu boya

Sıfat tamlaması; bir ismin önüne isim ile ilgili bilgi veren sıfatların eklenmesi ile oluşturulmuş kelime grubudur. Sıfat tamlamaları bir ismin işaret ettiği varlık veya kavramın adedi, biçimi, rengi, durumu, konumu vs. hakkında bilgi verir. Örnekler:

mavi gökyüzü, yarım ekmek, yaşlı adam, küçük ev, zeytinyağlı sarma, birinci yarışmacı, ikiz yatak, hangi çocuk, öteki okul, görünen köy

Sıfat tamlamalarında birden fazla sıfat kullanılabilir. Bu sıfatlar noktalama işaretleri ve bağlaçlarla ayrılır:

az ama doyurucu yemek
soğuk ve yağmurlu hava,
şişman, beyaz kedi.

Belirsizlik sıfatı "bir" ile kendisinden önceki sıfat arasına virgül konmaz:

uzun, ince bir yol,
yenilikçi bir yaklaşım

Bir sıfat, birden fazla ismi niteleyebilir. Aşağıdaki örneklerde sıfatlar ve niteledikleri isimler işaretlenmiştir:

Başıboş taylar, oğlaklar ve köpekler kırlarda koşuyor.
Pazarcı "Sulu sulu elmalarım, armutlarım var!" diye.

Sıfat-fiillerle oluşturulanlar

Sıfat-fiiller (ortaçlar) fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri olan -en, -esi, -mez, -ar, -di(k), -di(ği),^[1] -ecek ve -miş getirilerek oluşturulurlar.^[2] Sıfat-fiiller de tıpkı sıfatlar gibi isimlerin önüne gelerek sıfat tamlaması oluştururlar:

gelecek yıl, çalışan adam, koşar adım, öpülesi el, haşlanmış mısır, sarsılmaz inanç, bildik yüzler, vs.

"Takısız isim tamlaması" tartışması

Sıfat tamlamaları, isim tamlamalarının aksine iyelik ve ilgi eki almaz:

dalgalı deniz (sıfat tamlaması)
ekşi üzüm (sıfat tamlaması)
evrak çantası (belirtisiz isim tamlaması)
köpeğin tasması (belirtili isim tamlaması)

Türkçede altın, cam, tahta gibi kelimeler hem bir malzemenin ismini belirtir hem de bu malzemeden yapılmış nesneleri tanımlarken sıfat (önad) olarak kullanılır:^[3]^[4]^[5]

Türkiye'de her yıl yaklaşık olarak 25 ton altın çıkarılmaktadır. (isim)
Gelinlere altın bilezik takma âdeti pek çok ülkede görülür. (sıfat)
Cam çok yüksek sıcaklıklarda işlenir. (isim)
Salatayı cam kâseye koyalım. (sıfat)
En sağlam tahtaları dirsek kısımlarında kullandık. (isim)
Çocukluğumda en sevdiğim oyuncağım, tahta atımdı. (sıfat)

Uzun yıllar bunlar ve benzeri kelimelerle oluşturulan altın bilezik, tahta kaşık, cam bardak, demir kapı gibi tamlamaların takısız (eksiz) isim tamlaması olduğu görüşü hakimdi. Günümüzde ise bunların sıfat tamlaması olduğu görüşü gitgide yaygınlaşmakta ve akademik yayınlarda daha çok bu şekilde ele alınmaktadır.^[6]

Sıfat grubu

Bazı kelimeler bir arada kullanıldıklarında -tek başlarına sıfat olmasalar dahi- cümlede sıfat gibi davranabilir. Bu kelime gruplarına sıfat grubu denir. Sıfat grupları ile de sıfat tamlaması oluşturmak mümkündür:

aşka dâir her şey
dağ gibi adam
görülmeye değer film
işine bağlı adam
milyonların sevgilisi sanatçı
on dokuz tane yumurta (bkz. sayı sıfatı)

Kaynakça

^ Ergin 310
^ Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-150. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "cam." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
^ "altın." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
^ "tahta." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
^ Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi 28 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011.

Literatür

Ergin, Muharrem. ''Üniversiteler İçin Türk Dili.'' İstanbul: Bayrak Yayım, 2009.

[E310-1] Ergin 310

[yıldız-2] Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-150. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[3] "cam." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012

[4] "altın." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012

[5] "tahta." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012

[6] Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi 28 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]