Vikipedi

Sarıbıçaklar

Sarıbıçaklar[1] ya da Sarıbıçak Kızılderilileri (Tlınçonca T’satsąot’ınę,[2] İngilizce: Yellowknives, Yellow Knives, Yellowknife Indians, Red-knife Indians, Red Knives, Copper Indians, T'atsaot'ine), Kanada'nın Kuzeybatı Toprakları'nda yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkı. Etnik olarak ana çekirdek kabilesi Tlınçon (Dogrib) ve iki küçük kabilesi de Denesuline (Chipewyan) olan kabile birliğidir ve en yakın akrabaları birlikte Kuzey Atabaskları içinde Doğu Atabaskları (ya da Deneler) grubunu oluşturan Denetalar ile Sahtulardır. Ana kabilesi Tlınçoncanın Sarıbıçak Tlınçoncası (Yellowknife dialect of Tłı̨chǫ) denen lehçesini konuşurken, daha ufak olan diğer iki kabile Denesulinece konuşurlar. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Sarıbıçaklar da yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar. İngilizce adları Yellowknife yerleşimine ve Yellowknife Nehri'ne verilmiştir.

Sarıbıçaklar
(T’satsąot’ınę)
Sarıbıçak reisi Akeh-Cho ile oğlu, 1821
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Tlınçonca, Denesulinece, İngilizce
Din
Hristiyanlık (Katolik), Animizm / Şamanizm

Adlandırma

değiştir

Sarı-bıçak < Yellow-knives [çoğul] Yellow-knife [tekil] adı İngilizcedeki en yaygın tarihi adlarıdır ve bu ad yerlilerin kendilerine verdikleri T’satsąot’ınę («metal or copper people» < Tlınçonca satsǫ̀[3] «metal, iron, copper») adının kısmî çevirisidir. Bu yerlice ad tarihi kaynaklarda Täl-soté-e-nä, T'altsan ottiné, Thatsan-o'tinne, Tran-tsa ottinè, Tantsan-hoot-dinneh, Tantsa-ut'dinnè, T'attsan-ottinè, Tansawhot-dinneh, Tantsa-whoots, Tantsawhot-dinneh, Tauts-wot-dinni imlâlarıyla da tespit edilmiştir. Bıçaklarını ve kap kacaklarını doğal bakır metalinden yapmalarından dolayı bu adı almıştır ve ticarî/coğrafî olarak Bakır İnuitleri'nin güney komşularıdır. İngilizcede Kızıl-bıçak (Red-knives [Mackenzie ve Franklin], Red-knife Indians) adı da tarihi kaynaklarda geçer. Ayrıca Bakır Kızılderilileri (Copper Indians [Hearne]) adı da kullanılmıştır. Fransızcada da benzer biçimde Dènè Couteaux-Jaunes («Sarı bıçak Deneleri»), Gens de Cuivres («bakır insanları»), Indiens Cuivres («Bakır Kızılderilileri») adları kaydedilmiştir.[2]

Huş kabuğu Kızılderilileri < İngilizce Birch-rind Indians, Birch-Rindmen[2] adları huş kabuğunu yaşamlarında büyük ölçüde kullanmalarından ileri gelir.

Base-tlo-tinneh[2]

Tarih

değiştir
 
Büyük Esir Gölü

Sarıbıçaklar tarihi olarak Büyük Esir Gölü'nün (Tinde'e «Great Lake») kuzey ve kuzeydoğu çevresinde Yellowknife Nehri ile Yellowknife Körfezi (Weledeh Cho «Inconnu River») yörelerinde ve Coppermine Nehri boyunca kuzeye doğru olan alanda, kuzeydoğuda Back Nehri (Thlewechodyeth ya da Thlew-ee-choh-desseth «Great Fish River»)[4] ve doğuda Thelon Nehri (ya da Akilinik) yörelerinde yaşıyorlardı.[5] Bölgedeki büyük nehirleri ve geleneksel karayollarını kullanarak ticaret ve seyahat için Hudson Körfezi gibi uzak doğularında bulunan yerlere de giderlerdi. Sarıbıçaklarla ilk karşılaşan Avrupalı 1769-72 yıllarında yöreyi dolaşan Samuel Hearne'dir ve karşılaştığı yeni yerlileri Copper Indians (Bakır Kızılderilileri) adıyla kaydetmiştir. Daha sonraki Avrupalı gezgin ve kâşiflerce farklı yerlerde rastlanan Sarıbıçaklar 1800 ve 1900 lü yıllarda bölgedeki en büyük ve en güçlü Kızılderili kabilesiydi.

Avrupalılar tarafından ilk kez Samuel Hearne (1769-72) ile karşılaşan Sarıbıçaklar daha sonra Mackenzie (1786), Franklin (1819-22, 1825-27, 1845-48), Back (1933-35), Dease ve Simpson (1837-39) ve son olarak da Richardson ile Rae (1847-49) tarafından ziyaret edilmişlerdir.[2]

 
Yellowknife Nehri

Sarıbıçaklar ve Tlınçonlar Büyük Esir Gölü'nün kuzey kıyılarında yaşarlarken atalardan kalma düşmanlıkları vardı ve 1830 larda buradan Sarıbıçaklar hariç Tlınçonların silindiği rapor edilmiştir. Görüşler farklı olsa da, kalıntıları Büyük Esir Gölü'nün güneyinde bulunmaktadır ya da Tlınçonlar Sarıbıçaklarla evlilikler dolayısıyla birleşmişlerdir. Sarıbıçak topraklarında altın bulunmasından sonra Tlınçonlar, Denesulineler ve Sarıbıçaklar arasında büyük bir karışım yaşanmıştır ve bunlar Dettah rezervine yerleşmişlerdir. Devlet finansmanı ile 1950 lerin ortalarında Latham Adası'nın ucunda kurulan N'Dilo rezervi diğer Sarıbıçak rezervidir. Yellowknives Dene First Nation geniş kapsamlı bir toprak talebi müzakereleri sonucunda ancak 1990 larda kurulabilmiştir. Her biri bağımsız olarak devletçe tanınan Dettah ile N'dilo rezervlerinde yaşayan Sarıbıçaklar Akaitcho Land Claim Process sürecini yaşamaktadırlar.

Başka bir Dene grubu da kendilerinin tarihi Yellowknife Indian kabileleri olduğu iddiasını ortaya atıp Tlınçon-Denesuline karışımı Yellowknives Dene First Nation dışında ondan bağımsız olması gerektiklerini söylerler. Bunlar günümüzde Treaty 8 anlaşması altında ayrı bir First Nation olarak tanınmayı bekliyorlar. 1900 yılındaki Treaty 8 anlaşmasını imzalayanlar arasında Sarıbıçak reisi Chief Snuff da bulunuyordu. Chief Snuff'un kabilesi Büyük Esir Gölü'nün güney kıyılarında ve doğu kolunda yaşıyordu. Taltson Nehri civarında bulunan bu kabile 1920 lerde Rocher River People adıyla bilinirdi. Chief Snuff'un yaşaadığı yer bugün Taltson Nehrindeki Snuff Channel olarak bilinir. Sarıbıçaklar 1960 ların başlarına kadar bu bölgede ikamet ediyorlardı. Rocher Nehrindeki okulun aşağısında yangın çıkmasından dolayı buradan zorla tehcir ettirilmişlerdir. Çok uzun olmayan bir süre sonra burada Taltson Nehri hidroelektrik barajının inşa edildiği kaydedilmiştir. 1960 larda Rocher River Yellowknives kabilesinin son reisi olan Chief Pierre Frise bu barajın yapımına şiddetle karşı çıkmıştır. Bundan sonra gerçek Sarıbıçaklar Fort Resolution, Yellowknife ve Kanada'nın diğer bölgelerine dağılmışlardır.

Günümüzdeki gruplar

değiştir
 
N'Dilo rezervi
 
Dettah rezervi
 
Sarıbıçakların N'Dilo rezervindeki eski okulu (K'àlemì Dene School)
 
Sarıbıçakların N'Dilo rezervindeki yeni okulu (K'àlemì Dene School)

Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Sarıbıçaklar da günümüzde çoğu First Nation resmi adıyla anılan bağımsız boylar olarak gruplanırlar ve bu grupların hepsi Kanada devleti tarafından hiçbir zaman tek ad altında yasal olarak tanınmaz, her biri ayrı ayrı tanınır ve muhatap alınır. Hakların edinimi için birlikte hareket etme adına tribal council adı verilen bir üst yapılanma gösterseler de bu yapılar siyasi ya da idari yapılar değildir ve her regional band özerk yapıya sahiptir. Sarıbıçakları oluşturan üç kabile de liderleri Akeh-Cho'nun («koca ayak / big foot») adını taşıyan Akaitcho Treaty 8 Tribal Corporation[6] ve Akaitcho Territory Government[7] üst yapılanmasına dahildir.

  • Yellowknives Dene First Nation (önceleri Yellowknife B Band, kendilerince: Weledeh Yellowknives Dene («Inconnu River People» < Wèlehdeh «Inconnu River/Coney River» < wèleh «Stenodus leucichthys balığı / inconnu, coney» + deh «ırmak / river» ), soyları Tlınçonların Wuledehot'in adlı regional bandına dayanır, rezervleri: Dettah Settlement, Ndilo Settlement, Yellowknife Settlement, nüfus: 1.408, the Dettah-Ndilo-Tłįchǫ Yatıì dialect spoken in the communities of Dettah and N'Dilo developed from intermarriage between Yellowknives and Tłįchǫ peoples)[8][9]
    • Dettah Yellowknives Dene First Nation (Dettah or Detah - “Burnt Point”, a traditional Dene fishing camp, is located on the Northern shore of Great Slave Lake, just outside the capital of Yellowknife, in the North Slave Region of the Northwest Territories, Canada, it is a 6.5 km drive from that town by ice road in winter or a 27 km drive on an all-season road)[10]
    • N'Dilo Yellowknives Dene First Nation (N'Dilo or Ndilo (pronounced "Dee-low") is located at the North end of Latham Island in Yellowknife. It lies within the Akaitcho Territory, Northwest Territories, most populous community of the Yellowknives Dene First Nation)[11]
  • Deninu K'ue First Nation (Deninu Kue «moose island». It is a "settlement corporation" in the South Slave Region of the Northwest Territories, Canada. The community is situated at the mouth of the Slave River, on the shore of Great Slave Lake), Deninu K'ue or Dene Nu Kwen are/were called all Chipewyan (Denesuline) and Yellowknives, which came to Fort Resolution for trading their furs, rezerv: Fort Resolution Settlement, nüfus: 843)[12]
  • Lutsel K'e Dene First Nation (Lutselk'e ya da Lutsel K'e «place of the Lutsel", a type of small fish», is a "designated authority" in the South Slave Region of the Northwest Territories, Canada. The community is located on the south shore near the eastern end of Great Slave Lake and until 1 July 1992, it was known as Snowdrift, therefore the First Nation was formerly known as Snowdrift Band,[13] most northerly Chipewyan First Nation, once nomadic caribou hunters, some Chipewyan and Yellowknives settled down permanently after the establishment of trading post in 1925 by the Hudson Bay Company near today's Lutsel K'e, 1954 they moved to the community of Lutsel K'e,[14] main languages in the community are Chipewyan and English, rezerv: Snowdrift Settlement, nüfus: 725)

Din

değiştir

Günümüzde Katolik olan Sarıbıçaklara Hristiyanlığı tanıtanlar oblat misyonerleridir ve bunların iki misyonu da Büyük Esir Gölü'nün kuzey kıyılarındadır.[15]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ AnaBritannica (1987, cilt: 6, sayfa: 559, madde: Çipevyalar)
  2. ^ a b c d e Weledeh Yellowknives Dene (1997), Weledeh Yellowknives Dene, a history 3 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Dettah: Yellowknives Dene First Nation Council
  3. ^ "Tłı̨chǫ Yatıı̀ Enı̨htłʼè / A Dogrib Dictionary" (PDF). 13 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2012. 
  4. ^ Marsh, James. "Back River". The Canadian Encyclopedia. The Historica Dominion Institute. 8 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2010. 
  5. ^ "The Stefansson-Anderson Arctic Expedition of the American Museum: Preliminary Ethnological Report". Anthropological Papers of the American Museum of Natural History. Cilt 14. New York: American Museum of Natural History. 1919. s. 26. OCLC 1116815. 
  6. ^ "Akaitcho Treaty 8 Tribal Corporation". 25 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  7. ^ "Akaitcho Territory Government". 15 Ocak 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  8. ^ "Yellowknives Dene First Nation". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  9. ^ "INAC - Yellowknives Dene First Nation". 23 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  10. ^ "Dettah, Northwest Territories, Canada". 23 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  11. ^ "Ndilo, Northwest Territories, Canada". 15 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  12. ^ "Deninu K'ue First Nation". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  13. ^ "Lutsel K'e Dene First Nation". 8 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  14. ^ "History and Culture of Lutsel K'e". 12 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 
  15. ^ "Catholic Encyclopedia : Yellow Knives". 19 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2012. 

Bibliyografya

değiştir
  • Canada. Yellowknives Dene First Nations Treaty & Entitlement: Important Times for Yellowknives About Treaty. --. [Yellowknife, N.W. T.: Govt. of the N.W. T.], 1993.
  • Canada. Yellowknife 1993: Aboriginal Peoples in the Capital of the NWT : Final Report. --. [Yellowknife, N.W. T.: Govt. of the N.W. T.], 1993.
  • Fumoleau, René. Denendeh: A Dene Celebration. Yellowknife, Denendeh, N.W. T.: Dene Nation, 1984. ISBN 0-9691841-0-7
  • Northwest Territories. Dene Kede = Dene Zhatie = Dene Náoweré Dahk'é : Education, a Dene Perspective. Yellowknife, N.W. T.: Education, Culture and Employment, Education Development Branch, 1993.
  • Yellowknives Dene First Nation Elders Advisory Council. Weledeh Yellowknives Dene: A Traditional Knowledge Study of Ek'ati. [Northwest Territories]: Yellowknives Dene First Nation, 1997.

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sarıbıçaklar&oldid=32604785" sayfasından alınmıştır