Türkiye'de sokak köpeği sorunu
Türkiye'de sokak köpeği sorunu, Türkiye'de yaşayan sahipsiz, sokağa terkedilen veya hali hazırda sokakta yaşayan köpeklerle ilişkilendirilen sorunlardır. Türkiye'de dönem dönem tartışmalara sebep olan sokak köpekleri, 2020'li yıllar itibarıyla yeniden yoğun olarak tartışılmaya başlanmıştır. Günümüzde ise, bir köpek tarafından saldırıya uğrayarak yaralanmış veya bu saldırı sonucu ölenlerin yakınları tarafından gündeme getirilmiştir.
Türkiye'de, 2004 yılına kadar, 1932 yılında yayımlanan sahipsiz köpekler hakkındaki tamim uyarınca, köpekler, belediyeler tarafından zehirlenerek yerinde itlaf edilmekteydi.[1] 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu kapsamında yakala-kısırlaştır-yerine bırak yöntemini uygulamaya geçmiş ancak etkin olarak uygulanmamıştır.[2] Yasa, 2004 yılında var olan 1389 belediyeye kısırlaştırma da yapılabilecekleri barınakların kurulmasının şart koşmuş olmasına rağmen bu belediyelerden 1200'ü günümüzde hâlâ bu barınakları inşa etmemiş ve kısırlaştırma uygulamasını gerçekleştirmemektedir.[2] Bunların dışında, barınağa sahip olan 1000'den fazla belediyenin ise yasa yürürlüğe girdiği günden itibaren hiç kısırlaştırma yapmadığı iddia edilmektedir.[2] Dolayısıyla, 2004 yasasındaki yöntemin yeterli olmadığı görüşü, uygulamada çok eksik kalınması nedeniyle geçersizdir.
Türkiye'de etkin bir yakala-kısırlaştır-yerine bırak yönteminin uygulanmaması nedeniyle sokakta yaşayan köpek popülasyonunda da bir artış gözlemlenmektedir. 2024 yılı itibarıyla, Veteriner Hekimler Derneği gibi bazı kaynaklar Türkiye'deki sokak köpeği popülasyonunun 4 ila 10 milyon arasında olduğunu belirtirken, Evcil Hayvan Maması Üreticileri Federasyonu'nun (FEDIAF) Statista ve WorldAtlas verilerinden yola çıkarak yayınladığı rapor, Türkiye'deki toplam köpek popülasyonunun yalnızca 1,3 milyon olduğunu belirtmektedir.[3][4][5][6] Aynı rapora göre Türkiye, 1,3 milyon köpek nüfusu ile 14 Avrupa ülkesi arasında sonuncu sıradadır.[2]
Türk Veteriner Hekimleri Birliği ve 56 İl/Bölge Veteriner Hekim Odası'nın ortak basın açıklamasına göre, yakala-kısırlaştır-yerine bırak yönteminin son adımındaki yerine bırakmak yerine barınakta tutma yoluna gidildiğinde, vakum etkisiyle o bölgeye yabancı ve henüz kısırlaştırılmamış hayvanların gelmesiyle, sağlanması beklenen yararın alınamayacağı hatta tersinin gerçekleşerek hayvan nüfusunun artacağı belirtilmiştir. Dünyada denenmiş örnekleri görülmüştür.[7]
Köpek kaynaklı sorunlar
değiştir2024 yılı Mayıs ayında, Tarım ve Orman Bakanı İbrahim Yumaklı'nın açıklaması[8]
- İçişleri Bakanlığı verilerine göre son 5 yılda hayvana çarpmayla gerçekleşen 3 bin 534 trafik kazasında, 55 ölüm ve 5 bin 147 yaralanma vakasının kayıtlara geçti.[kaynak belirtilmeli] Bu vakaların ne kadarının evcil, ne kadarının yaban hayvanı olduğunun detayı bulunmuyor.
- 2018-2022 yılları arasında kuduz riskli temas sayısı ortalama 267 bin iken 2023'te kuduz riskli temas sayısı 438 bine ulaştığı gibi bir istatistiğin öne çıkarılmasına rağmen, bunun nedeni son yıllarda sağlık kurumlarına daha çok test yaptırılması için başvurulmasından ibarettir. Oysa bizzat Tarım ve Orman Bakanlığı verileri kuduz tehditinin artmak bir yana, hızla azaldığını göstermektedir. Türkiye’de Kuduza Karşı Oral Aşı Temini Projesi başlamadan önce, 194 olan kuduz pozitif numune sayısı 2020 yılında 90'a, 2021 yılında 11'e, 2022 yılında ise 2'ye inmiştir. Ayrıca Dünya Hayvan Sağlığı Örgütü (WOAH) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) yaygın kanaatin tersine kuduz kontrolü için sahipsiz köpeklerin itlaf edilmelerine geniş ölçüde karşı çıkmaktadır.[9] Bu arada kuduz açısından en yüksek riskli temas, tilki, çakal ve kurt gibi yabani hayvanlardan kaynaklanmaktadır.[10] Diğer yaban hayvan daha düşük risk bulunur.[11]
- "Kist hidatik" hastalığı 2005-2019 arasında 8,8 kat arttı.[kaynak belirtilmeli]
İletişim Başkanlığınca, 18 Ekim-8 Kasım 2023 tarihlerinde yapılan kamuoyu araştırmasına göre Türkiye'deki mahallelerin yüzde 88,4'ünde sokak köpeklerinin bulunduğu ve katılımcıların yüzde 83,6'sının bunu "sorun" olarak gördüğü belirlendi. Bu sorun nasıl çözülmeli sorusuna, katılımcıların yüzde 80,4'ü "barınaklara yerleştirilmeli, sahiplenilmeyen ve hasta olanlar öldürülmeli", yüzde 18,4'ü "kısırlaştırılarak mevcut yaşam alanına bırakılmalı", yüzde 1,2'si "bu hâliyle mevcut yaşam alanlarında bırakılmalı" dedi. "Siz veya aile-arkadaş çevrenizden sokak köpekleri tarafından saldırı vakası yaşayan oldu mu" sorusuna ise, katılımcıların yüzde 50,1'i "evet", yüzde 49,9'u ise "hayır" yanıtını vermiştir.[12]
Köpeklerden bulaşan hastalıklar
değiştirFarklı türler birbirleriyle temasa geçtiğinde birbirlerine bazı hastalıklar aktarabilir.[13][14] Bu hastalıkları bazı türler bağışıklık sistemini geliştirdiği için kolaylıkla atlatabilirken bazı türlerde ise ölümcül sonuçlar görülebilir.[15] Virüslerde her canlı arasında bakteriyel ve farklı aktarımlar olur. Bu aktarım kimi zaman salya ile olabileceği gibi damar yoluyla ve canlının besin olarak tüketilmesiyle de olabilir.
Sokak köpekleri ayrıca, sağlıksız koşullar altında yaşamaları ve sağlıksız yiyecekler tüketmeleri nedeniyle insanların sağlıklarını tehdit edebilir.[16]
Sokak köpekleri, hayatlarını idâme ettirmek için çoğunlukla hijyenik olmayan şekillerde beslenme ihtiyaçlarını gidermekte. Bu beslenme yöntemlerinin başında çöp konteynerleri yer almakta.[17] Çöp konteynerlerinden çoğu zaman zehirleyici yan etkileri olan besinler hayvanlarda ölüme veya hastalıklara sebep olmakta. Bu hastalıklar ölümcül olabildiği gibi tür içinde bir zararı olmayan ama bulaşıcı etkiye sahip hastalıklar da olabilir. Taşıyıcı görevi üstlenen hayvan bu hastalığı başka türde canlılara bulaştırabilir ve bu durum hastalık bulaşan kişide ölümcül sonuçlara yol açabilir.[18][19][20]
Kuduz
değiştirMerkezî sinir sistemini hedef alan ve ölümcül bir hastalık olan kuduz, hayvanlardan insanlara salya veya ısırık yoluyla geçmesi yönüyle tehlikeli bir hastalıktır. Hastalık hayvana bulaştıktan sonra hayvanda saldırganlaşma ve huy değişimi gibi psikolojik etkiler gözlemlenir.[21]
Hastalık bir insana bulaştığında kuduz aşısı yapılması gerekir. Kuduzun kuluçka süresi öncesinde ısırık baş veya boyun bölgesinden değilse aşı sayesinde antikor sağlanması, hastalığı yenmeyi sağlayabilir. Fakat aşının yapılmadığı veya gecikildiği durumlarda hasta 7 gün içinde ölür.[22]
Türkiye'de bu hastalık tespit edildiğinde bildirilmesi zorunludur.[23]
Köpek saldırıları
değiştirÖzellikle çocuklar ve yaşlılar gibi daha hassas kesimler, köpeklerin saldırılarına daha açıktır.[kaynak belirtilmeli] Nitekim birçok defa yaşlılar ve çocuklar kimi zaman ölümle sonuçlanan saldırılara uğramıştı.
Mart 2022'de kızını kaybeden bir ebeveyn olan Murat Pınar verdiği bir röportajda Türkiye'de, Mart 2022'den Aralık 2023'e kadar sokakta sahipsiz yaşayan köpeklerden kaynaklı ısırılma, kuduz, trafik kazası gibi nedenlerle 92 kişinin öldüğünü iddia etti.[24][25]
Köpek saldırıları, köpek sebepli kazalar, köpek çeteleşmeleri, hastane/park/okul/sosyal alanda görülen köpekler, hasta/tehlikeli/saldırgan köpekler ve doğal hayata tehdit yaratan köpeklerle ilgili haberler ülke gündeminde önemli bir yer almıştır.
Yaşanan saldırılardan birinde ölen 9 yaşındaki bir kız çocuğunun ailesi, sorunun çözümü için Güvenli Sokaklar Derneğini kurmuştur. Bunun dışında Havrita adlı sokak köpeklerinin yerinin işaretlendiği bir harita uygulaması yayımlanmıştır. Sokak köpeklerinin öldürülmesi için hedef göstermesi nedeniyle tepki çeken uygulamanın internet sitesine erişim, Ankara 1. Sulh Ceza Hâkimliği’nin kararı ile engellendi.
Sahipsiz köpek sebepli Türkiye'ye seyahat uyarıları
değiştirABD, Japonya, İsveç, Norveç, Hollanda, İrlanda, İngiltere, Fransa, Finlandiya, Almanya, Çekya, Kanada, Avustralya'nın da aralarında bulunduğu bazı ülkeler, köpek sorunu bulunan Türkiye'yi ziyaret etmek isteyen vatandaşlarını köpek saldırıları, kuduz ve diğer hayvan kaynaklı hastalıklar konusunda uyarmaktadır.[26][27]
İnsan kaynaklı sorunlar
değiştirKöpeklere yönelik zulümler
değiştirKöpekler, insanlar tarafından şiddet, işkence veya öldürülmeye maruz kalabilirler. 2024 yılı ortalarında sahipsiz köpeklere yönelik "uyutma" (ilaçla öldürme) tartışmaları devam ederken, İzmir'de 6 köpek belirsiz kişilerce tarım ilacı verilerek öldürülmüştür.[28] 2024 yılında Şanlıurfa'nın Eyyübiye ilçesinde öldürüldüğü iddia edilen köpekler ile ilgili bir video yayınlanmıştır.[29] Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi iddiaları yalanlamış ve bir vatandaşı ısıran köpeğin kuduz testinin pozitif çıkması sonucu karantina bölgesi olarak ilan edilen bölgedeki diğer sahipsiz köpeklere yönelik çalışma yürütüldüğünü açıklamıştır.[30]
Türkiye'de yasak olan köpek ırklarının yetiştirilmesi
değiştirTürkiye'de yasak olan köpek ırkları oldukça azdır. Türkiye'de yasak olan köpek ırkları Amerikan pitbull terrier, Dogo Argentino, Fila brasilerio, Japanese tosa, Amerikan Staffordshire teriyeri ve American Bullydir. 24.06.2004 tarihli 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile söz konusu türleri üretmek, sergilemek, takas etmek, satışını yapmak yasaktır. Söz konusu köpekler hiçbir işlem yapmadan sokağa terk etmek para cezası ile cezalandırılır.[31]
Sokak köpeklerine karşı kontrol tedbirleri
değiştirOsmanlı dönemi
değiştir_(20179573624).jpg)
Anadolu'da sokak köpeği sorunu Osmanlı döneminde de yaşanmıştır.[32]
Türk hat sanatçısı Hattat Şefik Bey 1880 senesinde sokak köpeklerinin saldırısından kaçarken Haliç'e düşüp boğularak ölmüştür.[33]
Hayırsızada Sürgünü
değiştir1910 yılında İstanbul’da artan köpek sayısı sonucu artan kuduz vakaları, ısırılmalar ve halk sağlığı sorunlarından dolayı dönemin Belediye Başkanı Suphi Bey, kentteki köpekleri toplatarak Hayırsızada’ya göndermiştir. Adadaki köpekler yetersiz beslenme sonucu bir süre sonra ölmüş, olaya halk arasında “Hayırsızada Sürgünü” denmiş ve bu olayın ardından İstanbul'da meydana gelen depremi bu sürgünle ilişkilendirenler olmuştur.[34][35] Sonradan Sivriada adı verilen Hayırsızada’da ölen köpekler için bir anı taşı dikilmiştir.[36]
Cumhuriyetin ilk yıllarından 2004 yılına kadar olan dönem
değiştirAtatürk'ün cumhurbaşkanlığı döneminde 1932 yılında Sağlık Bakanlığı tarafından yayımlanan "Köpeklere karşı ittihaz edilecek tedbirler hakkındaki" tamimde, kuduz şüpheli köpekler tarafından ısırılarak tedavihanelere sevk edilen kişilerin sayısının çoğalması ve eksik olmayan ısırık vakalarının artması nedeniyle köpeklere karşı umumi bir mücadele kararı alınmıştır.[37] Buna göre:
- Sahipsiz olan bütün köpekler itlâf edilecek,
- Şehir ve kasabalar dahilinde beslenen sahipli köpekler; hiçbir suretle başı boş olarak mahalle aralarında, çarşı ve pazarda dolaştırılmayacak,
- Sahipli olduğu hâlde maskesiz dolaştığı görülen köpekler itlâf edilecek,
- Köylerde bulunan sahipli köpekler gündüzleri bir mahalde bağlı olarak bulundurulacak ve ancak geceleri bekçilik işini görebilmeleri için serbest bırakılacaklardır.
Köpeklerin öldürülmesinde ise zehir kullanılmış ve kullanılacak zehir masrafı, şehir ve kasabalar belediyelerinin sorumluluğuna verilmiştir.
2004 yılı 5199 sayılı kanun
değiştirTürkiye, 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu ile küpeli köpeklerin toplatılmasını yasaklamış ve etkinliği tartışmalı olan[38][39][40] yakala-kısırlaştır-yerine bırak yöntemini uygulamaya geçmiştir. Buna göre hayvanlar yakalanmış ve bazı belediyeler tarafından kısırlaştırılıp küpeli köpek olarak yaşadığı yere bırakılmıştır.[41] Bir görüşe göre, bütün köpekler hızlı bir şekilde öldürülüp, yenilerinin sokağa terkedilmesi etkin bir şekilde engellenmezse, ölen köpeklerin yaşam alanları diğer köpekler tarafından hızla doldurulur ve yeni gelen köpeklerin eski kaynaklara da erişimleri sonucu üreme hızlarının artmasıyla "vakum etkisi" oluşur. Yakala-kısırlaştır-yerine bırak yönteminin seçilmesinin bir sebebi de vakum etkisinin oluşmaması hedefidir.[42][43] Kısır olan küpeli köpekler doğurgan olmadığı için köpek sayısının artış nedeni değildir. Küpeli köpeklerin toplanması 5199 sayılı yasaya göre yasaktır.[44] 2004 yılında çıkarılan 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanunu olmasına rağmen Türkiye'de 1.389 belediyenin 1.200’ünde bakım evi yoktur. Bu belediyeler kısırlaştırma da yapmamaktadır.[45] Ancak sahipleri tarafından bilinçsizce üretilen ve şehirlere bırakılan sahipsiz köpeklerin sayısı giderek artmış[45] ve köpek sorunu daha görünür hâle gelmiştir.[46]
2024 yılı Türkiye sokak hayvanları yasa taslağı
değiştirAyrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "Sokak köpekleri düzenlemesi: 20 yıl öncesine mi dönülecek?". diken.com.tr. 13 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2024.
- ^ a b c d Bakırcı, Çağrı Mert (1 Haziran 2024). "Türkiye'de Sokak Köpeği Sorunu Nasıl Çözülür?". Evrim Ağacı. 6 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2024.
- ^ Sahipsiz Sokak Hayvanları Raporu (PDF). Veteriner Hekimler Derneği. 20 Oca 2024. 25 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2024.
- ^ "10 yılda 60 milyon sokak köpeği olacak". www.indyturk.com/. 10 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2022.
- ^ "4 Nisan Sokak Hayvanları Günü: Türkiye'de sokak hayvanları ne durumda ve neden tartışılıyor?". BBC News. 2 Nisan 2022. 4 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022.
- ^ "Facts & Figures European Overview 2022" (PDF). europeanpetfood.org (İngilizce). Brüksel. Haziran 2023. 6 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Haziran 2024.
- ^ "Yasalar Öldürmez, Yaşatır, Meslek Yeminimize Bağlı Kalacağız, Yaşatacağız!". Türk Veteriner Hekimleri Birliği. 24 Mayıs 2024. 22 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ "Tarım ve Orman Bakanı Yumaklı, sahipsiz köpeklerle ilgili değerlendirmelerde bulundu". Anadolu Ajansı. 29 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2024.
- ^ "Kuduz Hastalığı – Basın Açıklamamız". Türk Veteriner Hekimleri Birliği. 14 Haziran 2024. 22 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ Nurten Nur AYDIN; Murat AYDIN (2024). "Kuduz Riskli Hayvan Teması Olan Hastaların Değerlendirilmesi". Sağlık Bilimlerinde Değer. Düzce Üniversitesi. ISSN 2792-0542. 22 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ "Kuduz" (PDF). Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. 2024. 22 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Temmuz 2024.
- ^ "Sokak köpekleri kamuoyu araştırması". TRT Haber. 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024.
- ^ Vehid, Suphi. "ZoonotİK Hastalıklar" (PDF). 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
- ^ "Zoonoz Hastalıklar". Zeytinburnu Veteriner Polikliniği. 3 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
- ^ Turan, Musab (3 Mart 2020). "Hayvandan insana bulaşan virüs kaynaklı ölümler". Anadolu Ajansı. 23 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2022.
- ^ Oymak Cevizci, Sibel. Çöp kutularının, toplama ünitelerinin yanına bırakılan yemek artıkları iyi niyetle bırakılsa da başta sinekler olmak üzere pek çok haşare, kemirgen için sağlıksız bir kaynak yaratmakta ve bu sağlıksız ortamla buluşan sokak hayvanları da hasta olabilmekte ve bu hastalıklar bizlere de bulaşabilmektedir."Sokak hayvanları ve halk sağlığı" (PDF). 22 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ "Aç Kalan Hayvanlar Çöpten Besleniyor". Gaziantep Time. gazianteptime.com.tr. 5 Eylül 2020. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Mynet (30 Temmuz 2012). "Çöplerden Beslenen Başıboş Hayvanlar İnsan Sağlığını Tehdit Ediyor". Mynet YurtHaber. www.mynet.com. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Söğüt, Özgür (20 Mayıs 2010). "Türkiye'nin Güneydoğusunda Önlenebilir Bir Halk Sağlığı Sorunu: Kuduz Riskli Temas Olguları" (PDF). Akademik Acil Tıp Dergisi. 21 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ Esatgil, Meltem Ulutaş (18 Aralık 2007). "Türkiye'de Hidatidozis (Ekinokokkosiz) Sorunu". İstanbul Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi. 21 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2022.
- ^ Dağdelen, Tuğba (18 Eylül 2021). "Köpeklerde Kuduz Hakkında Bilinmesi Gerekenler | Petlebi". petlebi.com. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ Doğrucan, Cemhan. "KUDUZ". bilheal.bilkent.edu.tr. Bilkent Üniversitesi Sağlık Merkezi. 7 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ "Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü". www.resmigazete.gov.tr. 18 Ocak 2012. 24 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Kasım 2022.
- ^ "Son 21 ayda 40'ı çocuk 92 kişi sokak köpekleri yüzünden hayattan koparıldı". ensonhaber. www.ensonhaber.com/. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2023.
- ^ "Türkiye'de başıboş köpeklerle ilgili acı tablo: 21 ayda 40'ı çocuk 92 kişi hayatını kaybetti". www.iha.com.tr. İhlas Haber Ajansı. 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2023.
- ^ "Bir İç Güvenlik Meselesi Olarak Başıboş Köpek Sorunu". daktilo1984.com. daktilo1984. 27 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2022.
- ^ "Türkiye'deki başıboş köpek sorunu dünya gündeminde!". 11 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022.
- ^ "İzmir'de hayvan vahşeti! 6 köpek tarım ilacı ile zehirlendi". Cumhuriyet. 6 Haziran 2024. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024.
- ^ "Şanlıurfa'daki Katliama Büyük Tepki!". Günışığı Gazetesi. 8 Haziran 2024. 8 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2024.
- ^ "Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesinden Sosyal Medyadaki Köpek Katliamı İddialarını Yalanladı". Şanlıurfa Haberleri, Güncel Haber sitesi, Urfadasın - şanlıurfa Haber, Urfa Haber, Şanlıurfa Son Dakika, Urfa Güncel hab. 9 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2024.
- ^ "Yasaklı 6 köpek ırkı için son 3 gün". NTV. 18 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2024.
- ^ "İstanbul'un başıboş köpekleri: 600 yıldır birlikte yaşıyoruz". 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022.
- ^ "Ne Olacak Bu Köpekler". Ekrem Buğrâ Ekinci. 3 Haziran 2024. 18 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2024.
- ^ ""3-4 Haziran: 80 bin köpeğin Hayırsızada'da katledildiği 1910 sürgününün 109. yılı"". 8 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2020.
- ^ "Street Dog Genocide: The Sad History of Turkish Street Dogs". A Street Dog's History. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2014.
- ^ ""Hayırsız Ada'da bir "Katliam" Anıtı!"". 11 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2019.
- ^ "Köpeklere karşı ittihaz edilecek tedbirler hakkında" (PDF). T.C. Resmî Gazete (2123). 13 Haziran 1932. 9 Eylül 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2022.
- ^ Belsare, Aniruddha (2 Kasım 2020). "Modelling the challenges of managing free-ranging dog populations". Scientific Reports. 1 (10). doi:10.1038/s41598-020-75828-6. PMID 18874. 11 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2024.
- ^ Boone, John D. (25 Ağustos 2015). "Better trap–neuter–return for free-roaming cats: Using models and monitoring to improve population management". Journal of Feline Medicine and Surgery. 17 (9): 800-807. doi:10.1177/1098612X15594995. PMID 26323805. 2 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
- ^ Spehar, Daniel D.; Wolf, Peter J. (Kasım 2017). "An Examination of an Iconic Trap-Neuter-Return Program: The Newburyport, Massachusetts Case Study". Animals (İngilizce). 7 (11): 81. doi:10.3390/ani7110081. ISSN 2076-2615. PMC 5704110 $2. PMID 29088106. 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024.
- ^ "5199 revizyon Kanun No. 7332". Resmi Gazete. 14 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022.
- ^ "Türkiye'de Sokak Köpeği Sorunu Nasıl Çözülür?". Evrim Ağacı. 1 Haziran 2024. 6 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024.
- ^ "Ankara Barosu'nda 'sokak hayvanları' düzenlemesi için 'vakum etkisi' uyarısı". DHA | Demirören Haber Ajansı. 31 Mayıs 2024. 6 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2024.
- ^ "Sokak hayvanlarının toplatılması ile ilgili | Meral Olcay". Fatih Belediyesi Yedikule Hayvan Barınağı. 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2024.
- ^ a b "Köylerde çoban köpeklerinin yavruları şehirlere atılıyor". Hürriyet. 27 Mayıs 2024. 5 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2024.
- ^ "Sokak köpekleri sorunu". 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2022.