Tabgaçlar

Tabgaçlar (تابغاچ Tabghach, تاۋغاچ Tawghach ya da Tabgac, Topa, Toba, Çince: 拓跋 pinyin: Tuòbá veya Tuòbá Shi 拓拔氏 „Tuoba sülalesi“), Siyenpilerin (Sien-pi, 鮮卑 xiān bēi) bir boyu.

Dilleri ve Kökenleri

Tabgaçların kökeni konusunda tartışmalar halen sürmektedir. Moğol^[1]^[2] veya Türk^[3]^[4] kökenli olduğunu savunan tarihçiler vardır. Tabgaçça günümüze ulaşan kelimeler genellikle Türkçe ve Moğolca karışık gibi görünmektedir.^[5]

Etimoloji

Divân-ı Lügati't-Türk'te; Tawgaç: Maçin'in adıdır. Burası Çin'den dört aylık uzaklıktadır. Çin, aslında üç bölüktür: Birincisi, Yukarı Çin'dir ki, doğudadır; buna "Tawgaç" derler. İkincisi, Orta Çin'dir; burası, "Xıtay" adını alır. Üçüncüsü, Aşağı Çin'dir, "Barxan" adı verilir; bu, Kaşgar'dadır. Lâkin, şimdi "Maçin", "Tawgaç" diye tanınmıştır. "Xıtay" ülkesine de "Çin" denilmiştir.^[6]

Theophylactos Simocatta göre Çin'in bir kısmına (Tavγάσг = Tabgaç = Wei hanedanı) ve Movкρί bir parçasıdır.^[7]

Göktürklerin Orhun bölgesine diktikleri bengü taşlarda Çin adı yerine kullanılan "Tabgaç" sözcüğü, gerçekte 4. yüzyılda Kuzey Çin'de etkili bir politika ile sivrilen Tabgaç devletinin adından yadigardı.

Orhun Yazıtlarında pek çok yerde geçmektedir, çoğu çevirilerde çin devleti veya çinli halk manasında kullanılmıştır. Bilge Tonyukuk 1. taş, 1. yüz, (Batı yüzü) 7. dizi'de şöyle yazılmıştır;

"Bilge Tonyukuk ben özüm tabgaç iliñe kılındım Türk bodun tabgaçka körür erdi." (Ben Bilge Tonyukuk. Kendim Tabgaç^[8] ilinde doğdum. Türk boyları Tabgaç'a bağlı idi.)

"Tawgaç, (Tabgaç, Tavgaç)" adı 鮮卑; Xiānbēi, yani Sibir kabileleri içerisindeki "Tuo-ba" (拓跋) veya "Tuo-ba Shi" (拓跋氏) diye bilinen kabile adından gelmedir. Tuo-ba kabile konferderasyonunda Hun, Dingling, Kırgız, Jujuan, Wuhuan ve doğu Siyanpileri gibi 31 kabile bulunuyordu.^[9]

Tuo-ba’lar (拓跋) Kuzey Wei Hanedanlığı (M. S. 386 – 534) nı kurarak Çin’i aşağı yukarı 150 sene hakimiyeti altında tutmuştur. Dolayısıyla batıdaki kavimler Çin’i "Tabgaç" (Taughast) adıyla anmışlardır. Orhun Yazıtları’nda da görülen "Tabgaç" adı Orta Asya’da Çağatay dönemine kadar kullanılmaya devam etmiştir.^[10]

Çinliler (Hanlar) ne "Qin", "Çin" adını, ne "Kıtay" adını, ne de "Tabgaç, Tawgaç" adını benimsemişlerdir. Onlar kendi ülkeleri için eskiden beri "Zhong-guo" (中國), kendileri için de "Xia" (夏), "Han" (漢), "Han-ren" (漢人), "Han-zu" (漢族), "Hua-xia" (華夏) terimlerini kullanmışlardır. Yalnız ilginç olan şudur ki, "Tabgaç (Tawgaç)" adı Tang (T’ang) Hanedanlığı (唐朝) için de kullanılmıştır. Mesela Singku Seli Tutung "Hsüan-tsang (Xuan-zang)’ın Biyografisi"nde Çince 唐朝 (Táng Cháo: "Tang (T’ang) Hanedanlığı")yı "t(a)vgač" diye tercüme etmektedir:

"il-lig barca t(a)vgač ilingä kirdi" (Devletlerin hepsi Tang Hanedanlığı’na girdiler).^[11]

"ymä kutlug ulug t(a)vgač elin[tä]" (ve kutlu büyük tawgaç elinde (ilinde)).^[12]^[13]

Göktürk Kağanlığı döneminden çok sonralara kadar Çin adı yerine bu sözcüğü kullanmayı sürdürdüler. Çin kaynaklarının Topa diye zikrettiği Tabgaçların adı, Kâşgarlı Mahmud tarafından "ulu, saygıdeğer" diye açıklanmıştır ki yaşadığı dönemde Türkistan coğrafyasına egemen olan Karahanlı hükümdarlarınca "tafgaç, tamgaç" şeklinde unvan olarak kullanılmaktaydı. Modern Köken bilimsel araştırmalarda ise L. Bazin değişik bir yorum getirmiş: Türkçe tab+gaç = (mala, mülke) sahip, malik.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kâşgarlı Mahmud'un Türklüğünü iddia ettiği Tabgaçlar, Çin kaynaklarına göre de Hiung-nu'lardan bir bölüktür ve Motun (Mete)'u eski Toba hükümdarı sayarlar. Çin kaynaklarından saptanan bazı etnografik ve dilsel bulgular da, onların Türklüklerine ilişkin ipuçları vermektedir. ^{[kaynak belirtilmeli]}Örnek sunmak gerekirse, kurt ve göç efsanelerinin varlığı; mağara, dağ ve orman kültleri (Tengricilik); dillerinde tespit edilen bitegçin (bitikçi, kâtip), kapukçın (kapıcı, hacip?), atlaçın (atlı, süvari), korakçın (koruyucu, muhafız alayı), aşçın (aşçı), törü (yasa, töre), il (devlet) gibi sözcükler mevcuttu. ^{[kaynak belirtilmeli]}

Ancak siyasal erki elinde tutan Türk zümresinin yanında yönetimleri altında pek çok Moğol kabilesinin olduğu da bir gerçektir. Bu konuda kafası karışık olan ünlü sinelog Eberhard bir kitabında kabilelerin yarısından fazlasını Moğol kökenli gösterirken, başka bir araştırmasında yüzdelik sunacak kadar kesin fakat ters bilgi veriyor: %60'ı Türk, %35'i Moğol; %2 Tunguz ve bir Hint-Avrupalı kabile (Kabile oranlarıyla ilişkili bu bilgiler, asla nüfusun kesin yoğunluğunu vermez).^{[kaynak belirtilmeli]}

Siyasal Tarih

Doğuda önemli bir siyasal boybirliği Tabğaç (385 - 550) devleti kuzey Çin'deki bölgede (günümüz Gansu Eyaleti ve Qinghai üzerindeki Ningxia Hui Özerk bölgesini Sarı Irmağına kadar uzanan alanı kapsar) kurulmuştur. 119 göçebe yaşamları yasaklanan veya kısıtlanan boy ve oymakların kurduğu Tabğaç Devleti ortalama 170 yıl sürmüş 20 yönetici görmüştür.^[14]

Tai (315-376)

Hiung-nu'nun çöküşünden sonra, Çin'in kuzeyine geldikleri anlaşılan Toba'lar Beş Barbar Onaltı Krallık döneminde Kuzey Çin'de Şan-şi bölgesinde merkezi Tai kenti olmak üzere küçük Tai (代, "I. Topa") hanedanı kurdular (315 - 376). İlk kralı olarak bilinen Toba Yilu (拓跋猗盧) Jin Hanedanı'na yardım edererek Hiung-nu'ların Han Zhao hanedanına karşı savaştığı için Jin Hanedanı tarafından Büyük Tanhu unvanını verilmiş ve Jin Hanedanı'nın çöküşü üzerine etkin bir siyasi güç olarak belirmeye başladılar.

Wei Hanedanı ve Yükseliş

4. yüzyılın son çeyreğine girerken Kuzey Vey Hanedanının el koyduğu Tabgaç Devleti Çin'de yaşanılan siyasal buhranlardan da yararlanarak hızla gelişmeye başladı. Vey sülalesinin ilk hükümdarı "Kuei" zamanında amansız hasımları olan, fakat yeni bir siyasal oluşum öncesi sancılar yaşayan bazı Sien-pi kabileleri egemenlik altına alındı. Bazı Çin krallıkları da kendine bağlayarak Sarı Irmak ile kuzey çölü arasını denetlemeye başlayan Kuei, kuzeyde Gobi'nin ötesinde Orhun bölgesinde Moğol boylarını derleyen Rouran'lar ile sonu gelmez didişmeler öncesinde öldü.

Sseu (409-423)'un hükümdarlığından sonra başa geçen ve bütün kuzey Çin'i Toba hakimiyetinde birleştiren Tai-wu (424-452) dönemi Tobaların altın çağı olarak görülmektedir. Çin'in kuzey ve güneydeki her iki başkentini de zapteden, 425'te Rouranları yenerek çölün kuzeyinde kalmalarını sağlayan, 427'de Xia, 435-439 arasında egemenliğini batıya doğru yayarak, İç asya'daki Vu-sun, Yue-pan ülkeleri ile Kuça, Kaşgar, Karaşar, Turfan gibi 30 civarında şehir devletini ortadan kaldıran Tai wu, 439'da Kansu Hun devletine son verdi.

Böylece İpek Yolu'nun denetimi Toba'ların eline geçmiş oldu. 450'de Çin kuvvetlerini dağıtarak Gök ırmak'a kadar ilerleyen Tai Wu Di, Çin askerlerini "taydan ve düveden farksız" olarak nitelerken kendisi börü (kurt) lakabını kullanıyordu. Gittikçe çeşitli uluslardan insanları barındırır hale gelen ve Çin nüfusun ezici yoğunluğu hissedilmeye başlayan imparatorluk topraklarında Sien-pi'ler sürekli olarak bozkır bölgesinde tutan Tai Wu Di, Sien-pi yaşayışına uygun görmediği Budizmin de asal budun içinde yayılmaması için bütün önlemleri alıyordu. 438 yılında tapınaklar dışında Budist propaganda yapılmasını yasaklayan bir ferman yayımlamıştı.

Tabgaç önderleri

Sonradan verilen ad	Çince soyadı ve adı	Taht süresi	Dönemin adı ve süresi
Shenyuan 神元 Shén yuán	Tuoba Liwei 拓拔力微 Tuòbá Lìwéi	219-277	Yoktu
Zhang 章 Zhāng	Tuoba Xilu 拓拔悉鹿 Tuòbá Xīlù	277-286	Yoktu
Ping 平 Píng	Tuoba Chuo 拓拔綽 Tuòbá Chuò	286-293	Yoktu
Si 思 Sī	Tuoba Fu 拓拔弗 Tuòbá Fú	293-294	Yoktu
Zhao 昭 Zhāo	Tuoba Luguan 拓拔祿官 Tuòbá Lùguān	294-307	Yoktu
Huan 桓 Huán	Tuoba Yituo 拓拔猗㐌 Tuòbá Yītuō	295-305	Yoktu
Mu 穆 Mù	Tuoba Yilu 拓拔猗盧 Tuòbá Yīlú	295-316	Yoktu
Yoktu	Tuoba Pugen 拓拔普根 Tuòbá Pǔgēn	316	Yoktu
Yoktu	拓拔? Tuòbá ?	316	Yoktu
Pingwen 平文 Píngwén	Tuoba Yulü 拓拔鬱律 Tuòbá Yùlǜ	316-321	Yoktu
Hui 惠 Huì	Tuoba Heru 拓拔賀傉 Tuòbá Hèrǔ	321-325	Yoktu
Yang 煬 Yáng	Tuoba Hena 拓拔紇那 Tuòbá Hénǎ	325-329 ve 335-337	Yoktu
Lie 烈 Liè	Tuoba Yihuai 拓拔翳槐 Tuòbá Yìhuaí	329-335 ve 337-338	Yoktu
Zhaocheng 昭成 Zhaōchéng	Tuoba Shiyijian 拓拔什翼健 Tuòbá Shíyìjiàn	338-377	Jianguo (建國 Jiànguó) (338-377)

Notlar

^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024.
^ Shimunek, Andrew (2017). Languages of Ancient Southern Mongolia and North China: a Historical-Comparative Study of the Serbi or Xianbei Branch of the Serbi-Mongolic Language Family, with an Analysis of Northeastern Frontier Chinese and Old Tibetan Phonology. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-10855-3. OCLC 993110372.
^ Juha Janhunen, (1996), Manchuria: An Ethnic History, p. 190
^ Steppes, Empire (1939). Turkic vigor-so marked among the first Tabgatch ruler. United States: René Grousset. ISBN 978-0-8135-0627-2.
^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024.
^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Mehmet. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 343, 483
^ "Hudud al-'Alam, The Regions of the World". 6 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2008.
^ Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280
^ Enver Baytur, Heyrinisa Sıdık, Şincangdiki Milletlerning Tarihi (Doğu Türkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1999, sayfa 249-250.
^ Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju, The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation (Çin Milletinin Çok Boyutlu Birliği), sayfa 173.
^ Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huşur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong "Xiong-nu" Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yi-ming” (Eski Çince Vesikalardaki “Hun” Gibi Adların Uygurcadaki Tercümesi”, Min-zu Yu-wen, Sayı. 1, 2006, sayfa 18.
^ Röhrborn, Klaus: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden 1991 (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 34 [Xuanzangs Leben und Werk])
^ Eski türkçede il ya da el V. V Thomsen'a göre "siyasi bakımdan müstakil, muntazam ve teşkilatlı bir millet" demektir.
^ "Tabğač" (PDF). 4 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2008.

Kaynakça

Wolfram Eberhard, Das Toba-Reich Nord-Chinas, Leiden 1949.
"Die Beziehungen der Staaten der T’o-pa und der Sha-t’o zum Ausland", in: Ankara Üniversitesi Yıllığı (1948), 141-213.
W. Eberhard, China und seine westlichen Nachbarn, Darmstadt 1978, 37-110.

[1] "Arşivlenmiş kopya". 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024.

[2] Shimunek, Andrew (2017). Languages of Ancient Southern Mongolia and North China: a Historical-Comparative Study of the Serbi or Xianbei Branch of the Serbi-Mongolic Language Family, with an Analysis of Northeastern Frontier Chinese and Old Tibetan Phonology. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-10855-3. OCLC 993110372.

[3] Juha Janhunen, (1996), Manchuria: An Ethnic History, p. 190

[4] Steppes, Empire (1939). Turkic vigor-so marked among the first Tabgatch ruler. United States: René Grousset. ISBN 978-0-8135-0627-2.

[5] "Arşivlenmiş kopya". 30 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2024.

[6] Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Mehmet. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 343, 483

[7] "Hudud al-'Alam, The Regions of the World". 6 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2008.

[8] Maçin, yukarı (doğu) Çin. Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2 Cilt I. sayfa 28, 453, 454 II. 280

[9] Enver Baytur, Heyrinisa Sıdık, Şincangdiki Milletlerning Tarihi (Doğu Türkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler Neşriyatı, Pekin, 1999, sayfa 249-250.

[10] Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju, The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation (Çin Milletinin Çok Boyutlu Birliği), sayfa 173.

[11] Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huşur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong "Xiong-nu" Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yi-ming” (Eski Çince Vesikalardaki “Hun” Gibi Adların Uygurcadaki Tercümesi”, Min-zu Yu-wen, Sayı. 1, 2006, sayfa 18.

[12] Röhrborn, Klaus: Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Nach der Handschrift von Leningrad, Paris und Peking sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden 1991 (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, 34 [Xuanzangs Leben und Werk])

[13] Eski türkçede il ya da el V. V Thomsen'a göre "siyasi bakımdan müstakil, muntazam ve teşkilatlı bir millet" demektir.

[14] "Tabğač" (PDF). 4 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]