Vikipedi

Tiflis

Gürcistan'ın başkenti

Tiflis (Gürcüce: თბილისი / Tbilisi), Gürcistan'ın başkenti ve en kalabalık ilidir. Tiflis Gürcistan'ın doğusunda, Tiflis Havzasında, Kura Nehri'nin iki yakasında kurulmuştur. Kuzeyinde Saguramo Dağları'nın güney yamacı, doğusunda İgris Zageni Dağı'nın kuzeybatı bölümü ve güneyinde Trialeti Dağları uzanmaktadır. Şehir 502 km²'lik bir alanı kaplar ve 1.152 milyondan fazla nüfusa sahiptir. MS 5. yüzyılda İberya Kralı Vahtang Gorgasali tarafından kurulan şehir, o zamandan beri çeşitli Gürcü krallıklarının ve cumhuriyetlerinin başkenti olarak hizmet etti.

Tiflis
თბილისი
Başkent
Yukarıdan aşağıya:
Kura Nehri'nin sağ yakasından Tiflis manzarası,
Özgürlük Meydanı'nda bulunan Aziz Giorgi heykeli,
Kura Nehri'nin sol yakasından Narikala Kalesi manzarası
Tiflis bayrağı
Bayrak
Tiflis mührü
Mühür
Tiflis şehrinin sınırları
Tiflis şehrinin sınırları
Gürcistan üzerinde Tiflis
Tiflis
Tiflis
Tiflis'in Gürcistan'daki konumu
ÜlkeGürcistan Gürcistan
Özel Statülü ŞehirTiflis
KuruluşuMS 455[1]
Alt idari birimler
Liste
İdare
 • Belediye başkanıKaha Kaladze[2] (ENM)
Yüzölçümü
 • Başkent504.2 km²
En yüksek nokta770 m (2.520 ft)
En alçak nokta380 m (1.240 ft)
Nüfus
 (2019)
 • Başkent1.171.100[3]
 • Yoğunluk3,194.38/km²
 • Metropol
1.485.293
Zaman dilimiUTC+04.00 (GZ)
Alan kodu+995 32

Tiflis, Avrupa ile Asya'yı birbirine bağlayan konumu ve tarihi İpek Yolu'na yakınlığı nedeniyle tarih boyunca çeşitli küresel güçler arasında bir çekişme noktası olmuştur. Bu durum Tiflis'in Orta Çağ mimarisi, neoklasik mimari, Beaux Arts, Art Nouveau, Stalinist ve Modern tarzda yapıların bir karışımı olan mimarisine yansır. Kentin jeopolitik konumu, günümüzde enerji ve ticaret projeleri için önemli bir transit noktası olmasını sağlıyor.

Tiflis, şehrin sakinlerinin büyük çoğunlukla Doğu Ortodoks Hristiyan olmasına karşın, çok sayıda farklı kültür, etnik ve dinlerin oluşturduğu mozaik bir kültüre tarih boyunca ve günümüzde de ev sahipliği yapmaktadır. Önemli turistik yerleri arasında Sameba ve Sioni katedralleri, Özgürlük Meydanı, Rustaveli Bulvarı ve Ağmaşenebeli Bulvarı, Narikala, Gürcistan Ulusal Opera Tiyatrosu ve Gürcistan Ulusal Müzesi sayılabilir. Tiflis'teki iklim çoğunlukla yazın 20 ila 32 °C (68 ila 90 °F) ve kışın 7 ila -1 °C (45 ila 30 °F) arasında değişir.

Konumu

değiştir

Tiflis, sanayi, sosyal ve kültür merkezi olan bir kenttir. Ayrıca önemli bir global enerji projesinin (bak. Baku-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı) geçiş hattı üzerinde bulunur. Kent, tarihi İpek Yolu üzerinde yer alır ve bundan dolayı Rusya'nın Kuzey Kafkasya bölgesi, Türkiye ve Güney Kafkasya’daki (Transkafkasya) Ermenistan ve Azerbaycan arasında önemli tarihi bir role sahip olmuştur.

 
Tiflis'in Narikala kalesinden çekilen panoramik görüntüsü.

Kuruluş efsanesi

değiştir

Kentin Gürcüce adı Tbilisi'nin bir efsaneden geldiği kabul edilir. Bu efsaneye göre Tiflis, MÖ 5. yüzyılda ormanlarla kaplı bir yerdir. Bir gün Kral Vahtang Gorgasali ava çıkar. Aralıksız uçan sülünün peşine eğitilmiş atmacasını salar. Aradan zaman geçer, ne atmaca ne de sülün görünürde yoktur. Onları aramaya başlarlar ve kısa zaman sonra ikisini de sıcak suya düşmüş olarak bulurlar. Kral orayı çok beğenir ve bir kent kurmalarını buyurur. Kente, orada bulunan tbili (ılık) sudan dolayı Tbilisi adı verilir.

Tarih

değiştir

Kuruluşu

değiştir
 
Ançishati Bazilikası, Tiflis'te ayakta kalan en eski kilisedir.

Arkeolojik araştırmalar Tiflis'in MÖ 4. binyılda yerleşme alanı olduğunu gösterir. Ancak yazılı kaynaklara göre Tiflis’e ilk yerleşme 4. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşti ve Kral Varaz-Bakur devrinde bir kale inşa edildi. Aynı yüzyılın sonlarında İranlılar kaleyi ele geçirdiler. 5. yüzyılın ortalarında İberya kralı kaleyi geri aldı. Tiflis’i gerçekten imar eden Kral Vahtang Gorgasali'dir. Ne var ki kral, başkenti Mtsheta’dan Tiflis'e taşıyamadan öldü. Bazı tarihçiler, 5. yüzyılın ikinci yarısında hüküm süren Kral Vahtang Gorgasali'nin, aslında şehrin kuruluşundan ziyade yeniden canlandırılması ve yeniden inşasından sorumlu olduğunu iddia ediyor.

Başkent

değiştir
 
Tiflis Fransız gezgin Jean Chardin'in çizimlerine göre, 1671

Vahtang Gorgasali'nin halefi I. Daçi Ucarmeli döneminde kentin sınırlarını genişleten surların inşaatı tamamlandı ve babasının vasiyetine göre başkenti Mtsheta'dan Tiflis'e taşıdı.[4] Tiflis'in en eski yerleşkesi, eski kükürt kaynağı bölgesinde (Günümüzde Gorgasali Meydanı'na bitişik alan) ortaya çıktı. Güneybatıda Ortaçala Bahçesi çevresi, kuzeybatıda Kura Nehri, güneydoğuda Tabori Dağı'nın etekleri ve kuzeybatıda Samarhahevi Irmağı ile sınırlanmıştı. 4. yüzyılda Tiflis'in ikinci bölgesi Narikala Kalesi ortaya çıktı, daha sonra şehir Kura Nehri'nin yukarısında Eski Tiflis ve Narikala'nın dışında büyüdü. Şehrin elverişli coğrafi konumu gelişmesini kolaylaştırdı. Doğu Kafkasya'ya ve eski Asya'ya giden önemli ticaret yolları buradan geçiyordu. Tiflis giderek Ortadoğu'nun en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Komşu devletlerin askeri-stratejik ve ekonomik çıkarları şehre olan ilgiyi artırdı. 6. yüzyılın sonundan itibaren Tiflis için asırlar süren mücadele başladı.

 
Tiflis (1910, Sergey Mihailoviç Prokudin-Gorski)
 
Eski Tiflis

Yabancı hâkimiyeti

değiştir

Gürcü devletinin ve kültürünün sürdürülebilirliği Gürcistan başkentinin kaderi ile doğrudan ilişkiliydi. Şehir 570-580'de Sasaniler tarafından ele geçirildi. Tiflis Yunan edebiyatında ilk olarak, İberya Krallığı'nın başkenti iken Sasani işgaline karşı yapılan 572 ayaklanmasının anlatıldığı Bizanslı Theophanes'in yazılarında bahsedilmiştir. 627'de Tiflis, Bizans imparatoru Herakleios ve Hazarların birleşik ordusu tarafından kuşatıldı. Şehir ele geçirilemedi. Herakles, Tiflis'ten ayrıldı ve Akdeniz'e doğru yola çıktı. 628'de Hazarlar, Tong Yabgu Kağan komutasında tekrar Tiflis'e geldiler, şehri ele geçirdiler ve vahşice yok ettiler. Şehir, 735-737 yıllarında Arap komutan II. Mervan İbn Muhammed (Sağır Mervan) tarafından kontrol edildi. Bundan böyle Tiflis, yeni kurulan Tiflis Emirliği'nin merkezi oldu. 764 yılında şehir Hazarlar tarafından basıldı. 853 yılında Arap komutan Buğa Türk, halifeliğin merkezi yönetimini güçlendirmek için Tiflis'i işgal etti. 1037 ve 1051 yılları arasında Kral IV. Bagrat defalarca Tiflis'i ele geçirmeye çalıştı ancak ülkedeki istikrarsız siyasi durum nedeniyle bunun imkansız olduğu ortaya çıktı. 1045'te Tiflis yönetimi, ihtiyarlar belediye meclisinin eline geçti. 1068'de Tiflis, Selçuklu Sultanı Alp Arslan tarafından ele geçirildi. 1080'li yıllardan itibaren ise şehir tekrar bir yaşlılar konseyi tarafından yönetildi.

Gürcü Rönesansı

değiştir

Kral Kurucu Davit, büyük bir muharebenin ardından 1122 yılında Tiflis kentine girerek kesin egemenliği sağladı. Birleşik Gürcü devletinin yönetim merkezini Kutaisi’den Tiflis’e taşıdı ve Tiflis Gürcistan’ın başkenti oldu. Gürcistan’ın altın çağını yaşadığı 12-13. yüzyılda Tiflis büyük gelişme gösterdi ve kentin nüfusu 100.000’e ulaştı. Şehir sadece Gürcistan için değil aynı zamanda dönemin Doğu Ortodoks dünyası için de önemli bir edebiyat ve kültür merkezi haline geldi. Kraliçe Tamar devrinde ünlü şair Şota Rustaveli Tiflis’te çalışmalarını sürdürdü ve büyük bir olasılıkla Kaplan Postlu Şövalye adlı meşhur destanını burada yazdı. Bu dönem Gürcistan'ın Altın Çağı[5] veya Gürcü Rönesansı[6] olarak anılır.

Tiflis’in “Altın Çağı” yaklaşık yüz yıl sürdü. 1236 yılında, Moğol istilasından sonra Gürcistan Moğol egemenliğine girdi. Tiflis, hem siyasi hem de kültürel açıdan sonraki yüzyıl güçlü bir Moğol etkisi altında kaldı. 1320’lerde Moğollar ülkeden çıkarıldı ve Tiflis Gürcü devletinin yeniden başkenti oldu. Ne var ki kent, 1366’da veba salgını nedeniyle yeni bir yıkımla karşı karşıya geldi. 14. yüzyıldan 18. yüzyılın sonlarına değin Tiflis, değişik güçlerin istilasına uğradı. Timurlenk, Cihan Şah, Uzun Hasan kenti yağmaladılar.

Kartli-Kaheti'nin başkenti

değiştir
 
Tiflis'te Saakadze Meydanı'ndaki Giorgi Saakadze Anıtı (M. Berdzenişvili)

Gürcistan Krallığı'nın 1490'da ayrı krallıklara bölünmesinden sonra Tiflis, yalnızca Kartli Krallığı'nın siyasi ve idari merkezi haline geldi. 1510'larda Tiflis (ve Kartli ve Kaheti krallıkları) Safevi İran'a bağlı vasal devletler haline getirildi.[7] 1522'de Tiflis'de ilk defa büyük bir Safevi kuvveti garnizon kurdu.[8][9] Şah İsmail'in (taht 1501-1524) ölümünün ardından, Kartli kralı X. Davit İranlıları kovdu. Bu dönemde Tiflis'in birçok bölgesi tamir ve yeniden inşa edildi. Şah I. Tahmasp'ın (1524-1576) dört seferi, Kartli ve Kaheti'nin yeniden işgal edilmesiyle sonuçlandı ve 1551'den itibaren bir Safevi kuvveti Tiflis'te kalıcı olarak konuşlandırıldı.[8][10] 1555 Amasya Antlaşması ile ve daha kesin olarak 1614'ten 1747'ye kadar kısa aralarla, Tiflis İran yönetimi altında önemli bir şehirdi ve şahın vali unvanı verdiği Kartli'nin İran'a bağlı vasal krallarının bir makamı olarak işlev gördü. II. Teimuraz ve II. Erekle'nin sonraki saltanatı altında Tiflis, yabancı yönetimden arınmış canlı bir siyasi ve kültürel merkez haline geldi. II. Erekle Kartli-Kaheti Krallığı'nı kurdu. Ancak sürekli işgal tehdidinden endişelenen Gürcistan yöneticileri, 1783 Georgiyevsk Antlaşması'nda Rus koruması istedi. Bu anlaşmaya rağmen, şehir 1795'te İran'ın bölge üzerindeki hegemonyasını yeniden kurmaya çalışan Kaçar hükümdarı Ağa Muhammed Han tarafından işgal edildi ve harap edildi.[11][12][13]

Rusya egemenliği

değiştir
 
Metehi mahallesi, N. Çernetsov, 1839.

1801'de Kartli-Kaheti Krallığı'nın Rus İmparatorluğu'na ilhak edilmesinden sonra, Tiflis, Kafkas Ordusu Başkomutanının görev yaptığı yeni kurulan Gürcistan Guberniyası'nın merkezi oldu.[14] Tiflis, 1845'ten beri Rus Veliaht Prensi'nin Kafkasya'daki ikametgâhı olmuştur. Şehrin alanı önemli ölçüde büyüdü. Merkez semtleri planlandı, Avrupa tipi bina sayısı arttı. Şehrin ekonomik ve kültürel hayatı hızla gelişti. Sanayi sermayesi yavaş yavaş yerli üretimi zayıflattı. 1841'den beri Gürcistan-İmeretya Guberniyası'nın idari merkezi ve 1846'dan beri Tiflis Guberniyası'nın idari merkezi olmuştur. Serfliğin kaldırılması (1866), Tiflis-Poti (1872), Tiflis-Batum ve Tiflis-Bakü (1883) demiryollarının inşası kentin ekonomik refahına yeni bir ivme kazandırdı. Fabrikaların ve ticaret atölyelerinin sayısı arttı, işçi sayısı önemli ölçüde arttı. 1819'da ilk periyodik yayın Tiflis'te yayınlanmaya başladı - "Gürcü Gazetesi", 1828'den itibaren - "Tiflis Ajansları" (Gürcüce ve Rusça dillerinde). 1850'de Gürcü tiyatrosu restore edildi.

Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti

değiştir

1917 Rus Devrimi'nden sonra şehir, 1918 baharında başkenti Tiflis olan Transkafkasya Geçici Hükûmeti'nin merkeziydi ve daha sonra yine başkenti Tiflis olan ve üç Güney Kafkasya ülkesi Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'ın oluşturduğu bir federasyon, Transkafkasya Federasyonu, kuruldu. Burada, Kafkasya Veliaht Prensi'nin sarayında, üç Güney Kafkasya ülkesinin - Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan'ın - 26-28 Mayıs 1918'de bağımsızlığı ilan edildi. O zamandan beri Tiflis, 25 Şubat 1921'e kadar Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin başkenti oldu. 1918 ve 1919'da Alman ve İngiliz askeri himayesi burada dönüşümlü olarak yer aldı.

Ulusal bir hükûmet altında, Tiflis, 1918'de Tiflis Devlet Üniversitesi'nin kuruluşundan bu yana ilk Kafkas üniversitesine sahip şehir oldu[15] bu İmparatorluk Rusyası'nın yönetimi sırasında uzun süredir gerçekleşmeyen bir rüyaydı. 25 Şubat 1921'de Bolşevik Kızıl Ordu'nun 11. birliği, yakın çevresinde şiddetli çatışmalardan sonra Tiflis'i işgal etti[16][17] ve Sovyet yönetimini ilan etti.

Sovyet dönemi

değiştir
 
Kızıl Ordu'nun 25 Şubat 1921'de Tiflis'e girişi.

25 Şubat 1921’de Kızıl Ordu kenti işgal etti ve ardından kent, Transkafkasya Sovyet Federe Sovyet Cumhuriyeti’nin başkenti ilan edildi. 1936’da Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin başkenti oldu ve bu devir 1991 yılına kadar sürdü. Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin Sovyet yönetimi sırasında Tiflis'in nüfusu önemli ölçüde arttı, şehir daha sanayileşti ve aynı zamanda Sovyetler Birliği'nin önemli bir siyasi, sosyal ve kültürel merkezi haline geldi. 1980'de şehir, SSCB'deki ilk devlet onaylı rock festivaline ev sahipliği yaptı. Hem Sovyet vatandaşları hem de yabancı ziyaretçiler için önemli bir turizm merkezi olan Tiflis'in "Eski Kenti" (orijinal şehir surları içindeki mahalleler) 1970'lerde ve 1980'lerde yeniden inşa edildi.[18]

1956, 1978 ve 1989 yıllarında Moskova yönetimine karşı Tiflis’te geniş çaplı gösteriler düzenlendi. 1956 ve 1989 gösterileri Moskova yönetimince kanlı biçimde bastırıldı.

Bağımsızlık sonrası

değiştir

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra Tiflis, önemli bir istikrarsızlık ve kargaşa dönemi yaşadı. Aralık 1991 ve Ocak 1992'deki kısa iç savaş sırasında şehir merkezinin önemli bir kısmı yıkıldı ve hasar gördü. Birkaç yıl boyunca şehir, çeşitli mafya klanları ve yasadışı girişimciler arasında bir çatışma yeriydi. Eduard Şevardnadze'nin (1993-2003) yönetimi sırasında suç ve yolsuzluk, toplumun neredeyse tüm katmanlarını ve faaliyet alanlarını kapsıyordu. İşsizlikteki keskin artış nedeniyle şehir nüfusunun büyük bir kısmı kendisini aşırı yoksulluğun eşiğinde buldu. Hayat o kadar çekilmez hale geldi ki, Kasım 2003'te nüfusun büyük bir kısmı protesto için sokaklara döküldü. Şimdi Gül Devrimi olarak bilinen huzursuzluk dalgası, parlamento seçimlerinin ardından oylama sonuçlarına hile karıştırılması nedeniyle doruğa ulaştı ve sonunda Şevardnadze hükûmetinin devrilmesiyle sona erdi. 2003'ten bu yana şehirde göreceli istikrar ve ekonomik büyüme gözlemlendi, suç azaldı ancak yoksulluk ve istihdam sorunu hala akut.

Yönetim

değiştir
 
Özgürlük Meydanı'na bakan Belediye Meclisi binası

Ülkenin başkenti olarak Tiflis'in statüsü, Gürcistan Anayasası'nın (1995) 10. Maddesi ve Gürcistan'ın Başkenti Tiflis Yasası (20 Şubat 1998) ile tanımlanmıştır.[19]

Tiflis, Tiflis Şehir Meclisi (Sakrebulo) ve Tiflis Belediye Binası (Meria) tarafından yönetilmektedir. Şehir Meclisi ve belediye başkanı dört yılda bir doğrudan seçimlerle seçilir. Tiflis Belediye Başkanı Kaha Kaladze ve Tiflis Şehir Meclisi Başkanı Giorgi Alibegaşvili'dir.

 
Ağmaşenebeli Bulvarı üzerinde bir polis karakolu

Şehrin yapısı

değiştir

İdari olarak, şehir, sınırlı bir yönetim alanı üzerinde yargı yetkisine sahip kendi merkezi ve yerel yönetim birimlerine sahip olan rayonlara (bölgeler) bölünmüştür. Bu alt bölüm, Sovyetler Birliği'nin idari bölümlerini takiben 1930'larda Sovyet yönetimi zamanında oluşturuldu. Gürcistan bağımsızlığını yeniden kazandığından beri, rayon sistemi değiştirildi ve yeniden düzenlendi. En son revizyona göre, Tiflis bölgeleri şunları içeriyor:

Tiflis'in bölgeleri
Rayon Nüfus
(2017 itibarıyla)[20] 		Alan (Km2)[21]
Mtatsminda Rayonu 49.052 73
Vake Rayonu 111.903 61.7
Saburtalo Rayonu 138.493 75.5
Krtzanisi Rayonu 39.286 31.7
İsani Rayonu 125.610 16.7
Samgori Rayonu 177.844 128.4
Çuğureti Rayonu 65.230 14.3
Didube Rayonu 70.018 8.4
Nadzaladevi Rayonu 154.067 42
Gldani Rayonu 177.214 50.3
  Tiflis Şehri
 1,108,717 502
Kaynak: Geostat,[20] Tiflis Belediye Binası[21]

Rayonların çoğu, şehrin tarihi mahallelerinden sonra adlandırılmıştır. Tiflis vatandaşları, daha küçük tarihi mahallelerden oluşan gayri resmi bir sistemi yaygın olarak kabul ediyor. Bununla birlikte, bu tür mahalleler, bir tür hiyerarşi oluştmakla beraber birkaç tanedir, çünkü çoğu, kendine özgü topoğrafik sınırlarını kaybetmiştir. Şehrin doğal ilk alt bölümü, Kura'nın sağ ve sol kıyısıdır.

En eski mahallelerin isimleri Orta Çağ'ın başlarına kadar uzanır ve bazen büyük bir dilsel ilgi uyandırırlar. İnşa edilmiş en yeni yapılar, esas olarak konut pazarlama adlarını taşır.

Devrim öncesi Tiflis'te, Gürcü mahallesi şehrin güneydoğu kısmıyla sınırlıydı; Karl Baedeker, şehrin düzenini kısaca şöyle anlatıyor:

“ Kasabanın kuzey kesiminde, Kurá'nın sol yakasında ve tren istasyonunun güneyinde, eskiden Württemberg'den gelen Alman göçmenlerin (1818) ikamet ettiği temiz Alman Mahallesi uzanır. Güneyde Gruzinian veya Gürcü Mahallesi (Avlabár) bulunur. Kurá'nın sağ kıyısında, yetkililerin ve daha büyük ticari firmaların oturduğu Rus Mahallesi bulunur. Burası güneyde Ermeni ve Fars Çarşıları ile bitişiktir.[22] „

Coğrafya

değiştir
 
Tiflis, özellikle Eski Tiflis, tepeler ve uçurumlar ile birlikte karmaşık bir araziye sahiptir.
 
Tiflis'teki Gürcistan Milli Botanik Bahçesi, Sololaki Sıradağları'nın tepeleri arasında yer aldığı için gözden gizlidir.

Tiflis, Güney Kafkasya'da 41 ° 43' kuzey enlemleri ve 44 ° 47' doğu boylamları arasında yer almaktadır. Şehir, Doğu Gürcistan'da, Kura Nehri'nin (yerel olarak Mtkvari olarak bilinir) her iki kıyısında kurulmuştur. Şehrin yüksekliği deniz seviyesinden 380-770 metre (1.250-2.530 ft) arasında değişmektedir ve üç tarafı dağlarla çevrilidir. Tiflis'in kuzeyinde Saguramo Dağları'nın güney yamacı, doğusunda İgris Zageni Dağı'nın kuzeybatı bölümü ve güneyinde Trialeti Dağları uzanmaktadır.

Tiflis'in coğrafyası karmaşıktır. Şehrin Kura Nehri'nin sol kıyısında yer alan kısmı, Avçala Bölgesi'nden Loçini Nehri'ne kadar 30 km'den (19 mil) daha öteye yayılır. Öte yandan şehrin Kura Nehri'nin sağ tarafında kalan kısmı, yamaçları genellikle tüm Kura Nehri'nin kıyılarına kadar inen Trialeti Sıradağları'nın etekleri boyunca inşa edilmiştir. Bu nedenle dağlar, Kura Nehri'nin sağ kıyısında kentsel gelişmenin önünde önemli bir engel oluşturmaktadır. Bu tür bir coğrafi ortam, çok yoğun gelişmiş alanlardan oluşan bölgeler yaratırken, şehrin diğer kısımları karmaşık topoğrafik coğrafya nedeniyle daha az gelişmiş halde kalır.

Kentin kuzeyinde, sulama kanallarıyla beslenen büyük bir rezervuar (genellikle Tiflis Denizi olarak bilinir) bulunmaktadır.

İklim

değiştir
 
Tiflis Denizi, Tiflis'teki en büyük su kütlesidir.

Tiflis, önemli karasal ve yarı kurak etkilere sahip nemli bir subtropikal iklime (Köppen iklim sınıflandırması: Cfa) sahiptir. Şehir sıcak, nemli yazlar ve orta derecede soğuk kışlar yaşar. Gürcistan'ın diğer bölgeleri gibi, Tiflis de yıl boyunca belirgin bir kurak dönem olmaksızın önemli miktarda yağış almaktadır. Kentin iklimi hem doğudan (Orta Asya/Sibirya) gelen kuru hava kütlelerinden hem de batıdan (Atlantik/Karadeniz) gelen okyanus hava kütlelerinden etkilenir. Şehrin çoğu tarafı sıradağlarla çevrili olduğundan, büyük su kütlelerine (Karadeniz ve Hazar Denizine) yakınlığı ve Büyük Kafkas Dağlarının (daha kuzeyden) Rusya'dan gelen soğuk hava kütlelerinin girişini engellemesi sebebiyle, Tiflis, aynı enlemlerde benzer bir iklime sahip diğer şehirlere kıyasla nispeten ılıman bir mikro iklime sahiptir.

Tiflis'te yıllık ortalama sıcaklık 13.3 °C'dir (55.9 °F). Ocak, ortalama 2,3 °C (36.1 °F) sıcaklıkla en soğuk aydır. Temmuz, ortalama 24,9 °C (76,8 °F) sıcaklıkla en sıcak aydır. Gündüz yüksek sıcaklıkları, tipik bir yıl boyunca ortalama 22 günde 32 °C'ye (90 °F) ulaşır veya bunu aşar. Kaydedilen mutlak minimum sıcaklık, Ocak 1883'te −24,4 °C (−11,9 °F) ve mutlak maksimum, 17 Temmuz 1882'de 42,0 °C (107.6 °F)'dir.[23] Ortalama yıllık yağış 495,5 mm'dir (19,5 inç). Mayıs en yağışlı aydır (ortalama 77,6 mm (3,1 inç) yağış), Ocak ise en kurak aydır (ortalama 18,9 mm (0,7 inç) yağış). Kar yılda ortalama 15-25 gün düşer. Çevredeki dağlar genellikle, özellikle İlkbahar ve Sonbahar aylarında, şehrin içinde ve çevresinde bulutları hapseder ve bu da havanın uzun süreli yağışlı ve/veya bulutlu olmasına neden olur. Yıl boyunca Tiflis'in çoğu bölgesinde kuzeybatı rüzgarları hakimdir. Güneydoğu rüzgarları da yaygındır.

Nüfus yapısı

değiştir

Nüfus

değiştir
Tiflis'in başlıca etnik grupları
Yıl
Gürcüler
%
Ermeniler
%
Ruslar
%
Toplam
1801-3[24] 4,300 21.5% 14,860 74.3%
–
–
 20,000
1864/65 kış[25] 14,878 24.8% 28,404 47.3% 12,462 20.7% 60,085
1864/65 yaz[25] 14,787 20.8% 31,180 43.9% 12,142 17.1% 71,051
1876[26] 22,156 21.3% 37,610 36.1% 30,813 29.6% 104,024
1897[27] 41,151 29.5% 47,133 36.4% 44,823 28.1% 159,590
1926[28] 112,014 38.1% 100,148 34.1% 45,937 15.6% 294,044
1939[28] 228,394 44% 137,331 26.4% 93,337 18% 519,220
1959[28] 336,257 48.4% 149,258 21.5% 125,674 18.1% 694,664
1970[28] 511,379 57.5% 150,205 16.9% 124,316 14% 889,020
1979[28] 653,242 62.1% 152,767 14.5% 129,122 12.3% 1,052,734
2002[29] 910,712 84.2% 82,586 7.6% 32,580 3% 1,081,679
2014[30] 996,804 89.9% 53,409 4.8% 13,350 1.2% 1,108,717

Çok kültürlü bir şehir olan Tiflis, 100'den fazla etnik gruba ev sahipliği yapmaktadır. Nüfusun yaklaşık % 89'u etnik Gürcülerden oluşur ve Ermeniler, Ruslar ve Azeriler gibi diğer etnik grupların da önemli nüfusları vardır. Yukarıda belirtilen gruplarla birlikte Tiflis, Osetler, Abhazlar, Ukraynalılar, Yunanlar, Almanlar, Yahudiler, Estonyalılar, Kürtler, Asuriler ve Yezidiler ve diğerleri dahil olmak üzere diğer etnik gruplara ev sahipliği yapmaktadır.[24][25][26][28][31]

Din

değiştir

Tiflis sakinlerinin %95'inden fazlası Hristiyanlığın bir formunu uyguluyor (en baskın olanı Gürcü Ortodoks Kilisesi'dir). Gürcü Ortodoks Kilisesi ile tam bir bütünlük içinde olan Rus Ortodoks Kilisesi ve Ermeni Apostolik Kilisesi de önemli takipçilere sahiptir. Nüfusun azınlık kesimi (yaklaşık %1,5) İslam'ı (çoğunlukla Şii İslam'ı) uygularken, Tiflis nüfusunun yaklaşık %0,1'i Yahudiliği uyguluyor.[32] Ayrıca bir Roma Katolik kilisesi ve Yezidi Sultan Ezid Tapınağı da var.[33][34]

Sporlar

değiştir

Tiflis'te 19. yüzyılın başlarına kadar binicilik (özellikle polo), güreş, boks ve atıcılık gibi sporlar en popüler şehir sporlarıydı. Rus İmparatorluğu döneminde, Tiflis'e daha fazla Batı sporu ve aktivitesi (bilardo, eskrim) geldi.

Sovyet döneminde, Avrupa'da ve bir dereceye kadar ABD'de yaygın olan sporun artan popülaritesi kentde de yayıldı. Aynı zamanda Tiflis'in profesyonel sporlar için gerekli spor altyapısı gelişti. 1978 yılına gelindiğinde şehirde, diğerlerinin yanı sıra dört kapalı ve altı açık olimpik havuz, 185 basketbol sahası ve salonu, 192 voleybol tesisi, 82 hentbol sahası, 19 tenis kortu, 31 futbol sahası, 5 stadyum ve diğerleri dahil olmak üzere yaklaşık 250 büyük ve küçük spor tesisi vardı. Tiflis'teki en büyük stadyum Dinamo Arena (55.000 koltuk) ve ikinci en büyük stadyum ise Miheil Meshi Stadyumu'dur (24.680 koltuk). Genellikle yüksek katılımlı basketbol maçlarına ve tenis turnuvalarına ev sahipliği yapan Tiflis Spor Sarayı, yaklaşık 11.000 kişi kapasitelidir.

Vere Basketbol Salonu, 2.500 koltuk kapasiteli daha küçük bir kapalı spor salonudur.

Futbol Tiflis'te en popüler spordur, daha sonra en popüler sporlar olarak ragbi ve basketbol gelmektedir.[35]

Ayrıca popüler sporlar arasında güreş, tenis, yüzme ve su topu sayılabilir. Birkaç profesyonel futbol ve ragbi takımının yanı sıra güreş kulüpleri de bulunmaktadır. NBA oyuncuları Zaza Paçulia ve Nikoloz Tskitişvili, Tiflis yerlileridir. Profesyonel sporların dışında, şehirde çok sayıda üniversiteler arası ve amatör spor takımları ve kulüpleri bulunmaktadır.

Tiflis'in şehir futbol kulübü Dinamo Tbilisi, Avrupa UEFA Kupa Galipleri Kupası'nı kazandığı ve Avrupa'nın en doğudaki takımı kabul edildiği 1980-1981 sezonundan bu yana büyük bir Avrupa şampiyonluğu kazanamadı. Basketbol kulübü Dinamo Tbilisi, 1962'de EuroLeague'i kazandı ancak daha sonraki dönemlerde bu başarı tekrar edilemedi.

Tiflis, Çek Cumhuriyeti (Prag), Almanya (Berlin, Köln) ve İtalya (Milan) ile birlikte 2022 Avrupa Basketbol Şampiyonası için birkaç Grup Aşaması maçına ev sahipliği yapacak.

 
Tiflis'teki Dinamo Arena'da 2015 UEFA Süper Kupası hazırlıkları
Takım Spor Stadyum
Lelo Sarazenler Rugby Lelo Spor Merkezi
RK Armazi Tbilisi Rugby Şevardeni Stadyumu
RK Locomotive Tbilisi Rugby Avçala Stadyumu
RK Army Tbilisi Rugby Avçala Stadyumu
Dinamo Tbilisi Futbol Boris Paiçadze Stadyumu
Lokomotivi Tbilisi Futbol Miheil Meshi Stadyumu
İberias 1999 Futbol Bendela Stadyumu
Vit' Jorjia Futbol Miheil Meshi Stadyumu #2
BK Dinamo Tbilisi Basketbol Tiflis Spor Sarayı
BK TSU Tbilisi Basketbol Tiflis Spor Sarayı
BK MIA Academy Basketbol Tiflis Spor Sarayı
BK Armia Basketbol Tiflis Spor Sarayı
Maccabi Brinkford Tbilisi Basketbol Tiflis Spor Sarayı
B.K. VITA Tbilisi Basketbol Tiflis Spor Sarayı

Medya

değiştir

Gürcistan medya şirketlerinin (televizyon, gazete ve radyo dahil) büyük çoğunluğunun merkezi Tiflis'tedir. Şehir, Gül Devrimi'nin yayınlanmasından sonra hatırı sayılır bir ün kazanan popüler Rustavi 2 televizyon kanalına ev sahipliği yapmaktadır. Rustavi 2'ye ek olarak, Gürcistan'ın dört büyük kamu televizyon kanalından geri kalan üçü (İmedi TV, Maestro ve Public Broadcasting Channel dahil) şehirde bulunmaktadır. Rustavi 2'nin Mze TV şirketini başarıyla satın aldığı ve Rupert Murdoch's News Corporation'ın 2006'nın başında İmedi Media Holding'in hissedarı olduğu 2005 yılının ikinci yarısından bu yana Tiflis televizyon pazarında önemli değişiklikler yaşandı.

Tiflis'te çok sayıda gazete yayınevi var. En dikkate değer gazetelerden bazıları günlük gazeteler 24 Saati ("24 Saat"), Rezonansi ("Rezonans"), Alia, İngilizce günlük gazeteler The Messenger, Georgia Today ve İngilizce haftalık gazeteler The Georgian Times ve FINANCIAL'dır. Şehrin radyo istasyonlarından İmedi Radio (105.9 FM), Fortuna ve Radio 105, geniş ulusal izleyici kitlesine sahip en etkili rakiplerden bazılarıdır.

Tiflis'teki radyo istasyonları arasında 5 Hatlı Radyo (93.8 FM), Avrupa + Tiflis (99.6 FM) ve Gürcü Patrik Radyosu (105.4 FM) bulunmaktadır.[36]

Kültür

değiştir

Mimari

değiştir
 
Rustaveli Bulvarı üzerinde görülen Rustaveli Tiyatrosu

Şehirdeki mimari, yerel (Gürcü), Bizans, Neoklasik, Art Nouveau, Beaux-Arts, Ortadoğu ve Sovyet modern tarzlarının bir karışımıdır.[37] 1795'te şehrin gördüğü yıkımdan çok az bina kurtuldu, bu nedenle Tiflis'teki çoğu tarihi bina Rus İmparatorluk döneminde (1801-1917) inşa edildi. Şehrin en eski kısımları (Narikala, Abanotubani, Avlabari) büyük ölçüde Orta Çağ sokak planlarına göre yeniden inşa edildi ve hatta bazı eski evler çok daha eski temeller üzerine yeniden inşa edildi. Rus yetkililer tarafından Avrupa tarzı bir plana göre geliştirilen Tiflis şehir merkezi bölgeleri (Sololaki, Rustaveli Bulvarı, Vera, vb.) Batılı bir görünüme sahiptir ve o sırada Avrupa'da popüler olan stillerin bir karışımı vardır: Güzel Sanatlar, Oryantalist ve çeşitli dönem canlanma stilleri.

Tiflis, 1890'ların ortalarından Rus yönetiminin sonuna kadar gelişen Art Nouveau binaları ve detayları (Sololaki ve Çuğureti'de yaygın olan) bolluğu ile dikkat çekiyor. Art Nouveau, deneysel modern mimariyi tanıtan komünist otoriteler tarafından burjuva olarak ilan edildi. Gürcistan'daki daha muhafazakar ve tarihsel olarak etkilenen Stalinist mimari, şimdi Biltmore Hotel Tbilisi'yi barındıran 1938 Marx-Engels-Lenin Enstitüsü binası ("İmeli") tarafından temsil edilmeye devam ediyor.[2]

 
Eski Tiflis'teki açık hava kafeleri

Tiflis'in İkinci Dünya Savaşı sonrası mimarisi, Sovyetler Birliği'nde boyunca bulunan orta yüzyıl modernizminin markasına benziyor. Dünya Savaşı'ndan sonra bir konut krizine tepki olarak şehir çarpıcı bir şekilde genişledi. Seri üretim teknolojisindeki ilerlemelerle inşa edilen tüm mahalleler (Saburtalo, Diğomi) birkaç on yıl içinde şehrin eteklerinde ortaya çıktı. Gürcü mimarlar, Tiflis'in 1975 Karayolları Bakanlığı ve 1984 Düğün Sarayı da dahil olmak üzere Sovyetler Birliği'nin en ilginç mimari başarılarından bazılarını üretti. Sovyetler Birliği'nin çöküşünden bu yana, kentsel peyzaj büyük ölçüde düzensiz inşaat ile karakterizedir. Yeni kuleler eski kamusal alanları işgal ediyor ve aşırı kalabalık apartmanlar bir gecede dikiliyor. 2004 yılından bu yana, şehir yönetimi, kontrolsüz inşaat projelerini engellemek için girişimlerde bulundu. Yakında Tiflis'te üç gökdelen kompleksi olacak. Eksen Kuleleri, Rediks Çavçavadze 64 ve şu anda yapım aşamasında olan yeni Acara Otel/İş Kompleksi, Kafkasya'daki en yüksek binalar/gökdelenler olacak.[3]

Tiyatro, dans ve müzik

değiştir
 
Gürcistan Ulusal Opera Tiyatrosu

Kentte Tiflis Devlet Konservatuvarı, Tiflis Opera ve Bale Tiyatrosu, Şota Rustaveli Devlet Akademik Tiyatrosu, Marcanişvili Devlet Akademik Tiyatrosu, Rezo Gabriadze Kukla Tiyatrosu ve Kraliyet Bölge Tiyatrosu gibi önemli tiyatro ve müzik kurumları bulunmaktadır.

Sanat müzeleri ve galeriler

değiştir

Gürcistan Ulusal Müzesi, Gürcistan Sanat Müzesi de dahil olmak üzere birçok önemli müzeyi bir araya getiriyor. Modern Sanat Müzesi 2012 yılında kuruldu.[38] İki bağımsız çağdaş sanat organizasyonu, Kunsthalle Tbilisi[39][40] ve Open Space of Experimental Art[41] 2018'de kurulmuştur.

Turizm

değiştir

Gürcistan'ın uluslararası bir turizm lokasyonu olarak artan popülaritesi, Tiflis'i küresel seyahat haritasına yerleştirdi. 2019 yılında 9 milyondan fazla uluslararası ziyaretçiye ev sahipliği yapan başkent, konaklama sektöründe büyük yatırımlar gördü. Enfes şehir manzaraları, Art Deco, Rus, Doğu ve Sovyet mimarisi, ulusal müzeler ve galeriler, kültürel cazibe merkezleri, festivaller, tarihi yerler ve olağanüstü, geleneksel Gürcü mutfağının yanı sıra çok çeşitli uluslararası yemekler sunan restoranları ile bölgenin önde gelen turizm merkezidir. Şehir, karmaşık tarihi nedeniyle, kültürlerin kaynaştığı bir pota, çeşitli cazibe merkezlerine sahip kültürel mozaik yapılı bir metropol olarak tanınmaktadır.[42]

Başlıca görülecek yerler

değiştir
 
Tiflis Sanat Galerisi

Tiflis, önemli simge yapılara ve gezi noktalarına sahiptir. Gürcistan Parlamento ve hükûmet (Devlet Şansölyesi) binaları, Gürcistan Yüksek Mahkemesi, Sameba Katedrali, Vorontsov Sarayı (bugün Çocuk Sarayı olarak da bilinir), Gürcistan Parlamentosu Ulusal Halk Kütüphanesi, Gürcistan Ulusal Bankası, Tiflis Sirki, Barış Köprüsü ve birçok devlet müzesi Tiflis'te bulunmaktadır. Sovyet döneminde Tiflis, müze sayısı açısından Sovyetler Birliği'ndeki ilk dört şehir arasında sürekli olarak yer aldı.

Şehrin tarihi simge yapılarından en dikkate değer olanları arasında Narikala kalesi (4. - 17. yüzyıl), Ançishati Bazilikası (6. yüzyıl, 16. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir), Tiflis Sioni Katedrali (8. yüzyıl, daha sonra yeniden inşa edilmiştir) ve Metehi Kilisesi, Açık Hava Etnografya Müzesi, Kükürt Banyosu ve Tiflis Eski Kenti yer almaktadır.

 
Abanotubani

Gece yaşamı

değiştir

Geleneksel cazibe merkezlerinin ötesinde, Tiflis, 2010'larda uluslararası medyanın ilgisini çekmeye başlayan gelişen gece kulübü kültürüne sahiptir. Bassiani, Mtkvarze, Khidi ve Café Gallery gibi önde gelen kulüplerde yerel sanatçıların yanı sıra önemli uluslararası DJ'ler de yer almıştır.[43][44]

Ekonomi

değiştir
 
Vake'de yüksek katlı konut ve ofis binaları.

2014 yılında 12.147 milyon Gürcü larisi (4,3 milyar €) GSYİH ile Tiflis, Gürcistan'ın GSYİH'sinin neredeyse %50'sini oluşturan ülkenin ekonomik merkezidir. Devlet hizmetleri de dahil olmak üzere hizmet sektörü ekonomiye hakimdir ve GSYİH'ye %88 oranında katkıda bulunur. 10.336 Gürcü larisi (3.600 €) olan kişi başı GSYİH, ulusal ortalamanın yüzde 50'sini aşmaktadır. Hizmet sektöründe, ülke çapında ve Güney Kafkasya'da transit ve lojistik merkezi olarak Tiflis'in rolünü yansıtan toptan ve perakende ticaret sektörü hakimdir. İmalat sektörü, Tiflis'in GSYİH'sine yalnızca %12 katkıda bulunuyor, ancak istihdam ve toplam katma değer açısından Gürcistan'ın diğer herhangi bir bölgesine kıyasla diğer imalat sektörlerinden çok daha büyük. Tiflis'teki işsizlik oranı - yüzde 22,5 ile - Tiflis'te Gürcistan'ın diğer bölgelerine kıyasla önemli ölçüde daha yüksek.[45]

Ulaşım

değiştir
 
Tiflis Uluslararası Havalimanı

Tiflis'te toplu taşıma sistemi ve ilgili altyapı öncelikli olarak Ulaştırma ve Kentsel Kalkınma Bakanlığı tarafından yönetilmektedir. Onlarca yıllık kötü ulaşım hizmetleri ve özel araçlara öncelik tanınmasından sonra, şehirde 2010'lardan itibaren yeşil, kapsamlı ve çeşitli bir toplu taşıma ağı geliştirmek üzerine yatırımlar yapıldı. Bugün şehrin ulaşımına, uluslararası bir havalimanı, metro ve ulusal demiryolu hizmetleri, belediye otobüsleri, minibüsler, taksiler, teleferikler, bisiklet yolları ve füniküler hizmet vermektedir.

Havalimanı

değiştir

Şota Rustaveli Uluslararası Havalimanı şehir merkezinin 18 km güneydoğusunda bulunan Tiflis'in tek uluslararası havalimanıdır. 2019 yılında 3.56 milyondan fazla ziyaretçiyi ağırlaması ile birlikte Gürcistan'ın en yoğun havaalanı ve eski Sovyet ülkeleri arasında 17. en yoğun havaalanı olmuştur.

Ulusal havayolu şirketi Georgian Airways ve bir Gürcistan-Çin start-up projesi Myway Airlines için bir merkezdir. Çeşitli uluslararası havayolu şirketleri, Londra, Münih, Berlin, Amsterdam, Dubai, Brüksel, Milano, Viyana, Paris, Doha vb. gibi önde gelen Avrupa ve Asya şehirlerine uçuş seferi hizmeti sunmaktadır. İrlandalı ultra düşük maliyetli havayolu şirketi Ryanair, 2019'dan itibaren Rustaveli havaalanından hizmet vermeye başlamıştır.

2016 yılında Tiflis Uluslararası Havalimanı güneş enerjisinden yararlanmaya başlamış ve 2018 yılında Kafkasya bölgesindeki ilk "yeşil havalimanı" olmuştur.

Tiflis'in 33 km kuzeyinde Natahtari kasabasında bulunan Natahtari Havaalanı, başkente Batum, Mestia ve Ambrolauri rotalarında hizmet veren bir iç hatlar havalimanıdır.

Metro

değiştir
 
Derinliği ile bilinen Tiflis metrosu ayda 9 milyon sefer yapmaktadır.
 
Tiflis Füniküleri
 
Rustaveli Bulvarı'ndaki MAN Lion's City markalı Tiflis belediye otobüsü.
 
Avrupa Meydanı'nı şehre bakan Narikala kalesine bağlayan teleferik.

Tiflis metrosu, şehre hızlı transit metro hizmeti ile ulaşım sunmaktadır. Sistemde her gün 400 binden fazla yolculuk yapılıyor. Tiflis metrosu, geçmişte Sovyetler Birliği'nin dördüncü metro sistemiydi. Metronun inşaatı 1952'de başladı ve 1966'da tamamlandı. Sistem, Ahmeteli-Varketili Hattı ve Saburtalo Hattı olmak üzere iki hattı kapsıyor. Hatların toplam uzunluğu 26,4 km'dir. 23 istasyona ve 186 metro vagonuna sahiptir. Sovyet yapımı metro sistemlerinin karakteristik özelliği olarak çoğu istasyon abartılı bir şekilde dekore edilmiştir. Trenler sabah saat 6.00'dan gece yarısına kadar çalışır. Pürüzlü zemin nedeniyle, bazı bölgelerde demiryolu hatları yer üstünden geçmektedir. İstasyonlardan ikisi yer üstünde bulunmaktadır.

2020'de şehir yönetimi tarafından, tüm istasyonların yenilenmesi, daha sürdürülebilir ve modern bir tasarımın yanı sıra basamaksız tekerlekli sandalye erişilebilirliğini hedefleyen bir geliştirme çalışmasının yapılacağı duyuruldu. 40 yeni modern tren vagonu veya 10 tren satın alımı sayesinde metro ağının 50 yılı aşkın tarihindeki ilk büyük vagon geliştirme çalışması yapılacak.[46]

Üçüncü yer üstü hattının, Tiflis şehir merkezini banliyölere ve Tiflis'in 30 km doğusundaki Rustavi kentinden olası bir bağlantı ile Tiflis Uluslararası Havalimanı'na bağlaması planlanıyor.[47]

Demiryolu

değiştir

Tiflis, Gürcistan Demiryolları'nın en işlek noktasıdır ve merkezi Tiflis Merkez Tren İstasyonu'nda bulunmaktadır. Ulusal demiryolu operatörü olan Gürcistan Demiryolları bu istasyondan Batum, Zugdidi, Poti, Ozurgeti, Kutaisi ve diğer büyük şehirlere ulaşım sağlamasının yanı sıra çeşitli banliyölere de demiryolu ile ulaşım sunmaktadır.

Otobüs

değiştir

Tiflis'in otobüs ağı, şehrin toplu taşıma sisteminin önemli bir omurgasını oluşturuyor. Neredeyse on yıl boyunca, çoğu Ukraynalı Bogdan A144 ve A092 modelleri olmak üzere çeşitli büyüklükte 700 eski otobüs şehre hizmet ediyordu. Günümüzde şehir, artan sayıda gece otobüsü hizmeti de dahil olmak üzere geniş bir belediye otobüsü ağına sahiptir. Ağustos 2020'de Tiflis belediye başkanı Kaha Kaladze, mevcut toplu taşıma sisteminde büyük değişiklikler olduğunu duyurdu. Özellikle şehir, yakın gelecekte önemli ölçüde daha kısa aralıklarla çalışan 18 metre uzunluğundaki büyük metrobüslerin hizmet verdiği 10 Metrobüs hattını tanıtacak. Bu servisler TBT hatları olarak adlandırılır ve 300'den 310'a kadar endeksli numaralardır. TBT hatlarının yanı sıra, yeni sistemde 44 şehir hattı ve 185 yerel hat olmak üzere, şehir içinde toplam 240'tan fazla otobüs güzergahı bulunmaktadır.[48]

Otobüs ağının ilk yeniden düzenlenmesi 2016 yılında, o zamanki Tiflis belediye başkanı Davit Narmania'nın eskimiş filoyu yenileme çabalarında iddialı bir proje başlattı. Önceki şehir yönetimi zamanında, 2017 yılında 143 enerji tasarruflu MAN Lion's City otobüsü satın alındı ve teslim edildi.[49] 2018 yılında 90 yeni otobüs siparişi için ihale açıklandı. Tegeta truck&Buses ihaleyi kazandı ve 2019'un başlarında 90 Man Lion's City alçak tabanlı otobüsü şehre teslim etti.[50] Daha sonra şehir, 12 metre uzunluğunda, alçak tabanlı BMC araçları ve 8,5 metre uzunluğundaki daha kısa Isuzu belediye otobüsleri dahil olmak üzere iki farklı üreticiden 400'den fazla yeni otobüs satın aldı. Ayrıca şehrin otobüs ağını daha da genişletmek ve sefer aralıklarını azaltmak amacıyla 200 adet 18 metre uzunluğunda körüklü otobüs alacağı açıklandı.[51]

Bisiklet

değiştir

Bisiklet kullanımı, son birkaç yıldır Tiflis sakinleri arasında giderek daha popüler hale geliyor. On yıllar boyunca bu doğa dostu ulaşım şekli şehrin dağlık ve engebeli arazisine uygun görülmedi. Ancak, şehir hükûmeti şehir genelinde yeni bisiklet yolları oluşturmaya başladıkça, sürekli artan sayıda insan düzenli kullanım için bisikletlere yöneldi. Uzun iyileştirme çalışmalarının ardından 2017 yılında Pekini Caddesi boyunca ilk büyük merkezi Tiflis bisiklet yollarından biri yapıldı. 2,8 metre genişliğindeki bisiklet yolu, şehir çapında daha büyük bir ağ olmaması nedeniyle düzenli kullanıcıları çekemedi. Yakın zamanlarda şehirde, Gürcistan Milli Botanik Bahçesi ve Lisi Gölü gibi rekreasyon alanları da dahil olmak üzere daha fazla bisiklet yolu oluşturuldu.

Dünyanın dört bir yanındaki şehirler geçici bisiklet yolları oluşturmaya başladığından beri Tiflis'in de bisiklet altyapısı ağının genişlemesi COVID-19 salgını sırasında önemli ölçüde hızlandı. Tiflis, Vake, Vera ve Kura Nehri kıyısı gibi şehrin merkezi bölgelerinde bisiklet yolları açarak bu küresel trende katılmış oldu. Bu çalışmaların ardından, Tiflis'in bisiklet yollarının toplam uzunluğu 2019'da 2 km'den 2020'de 20 km'nin üzerine çıktı. Şehrin ulaşım departmanı başkanı Euronews Georgia'ya Tiflis'in 20 yıllık bir kentsel hareketlilik geliştirme stratejisi üzerinde çalıştığını söyledi. Plana göre, bisiklet yolu ağının toplam uzunluğu sonunda başkent genelinde 350 km'ye ulaşacak.

Tramvay

değiştir

Tiflis, 1883'ten beri atlı tramvaylar ve 25 Aralık 1904'ten itibaren elektrikli tramvaylara sahip bir tramvay hattı ağına ev sahipliği yapmaktaydı. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından elektrikli ulaşım yıllar içerisinde bozulma durumuna geldi ve nihayet geriye kalan tek tramvay hattı, kalan iki troleybüs hattı ile birlikte 4 Aralık 2006'da kapatıldı.[52][53] Şehir yönetiminin modern bir tramvay ağı kurma planı bulunmaktadır.[54][55]

Minibüs

değiştir

Kentte uzun bir süre boyunca en baskın ulaşım şeklini minibüs ağı oluşturmaktaydı. 2000'li yılların başında Tiflis'te gelişmiş bir minibüs sistemi oluşturuldu. Kamu finansmanı eksikliği ve kötü altyapı döneminde özel işletilen minibüsler şehrin ulaşım sorununa kısa vadeli bir çözüm olarak ortaya çıktı. Tiflis'te 2019 yılında sarı minibüs işleten şirketten 2020 yılı sonuna kadar tüm minibüs filosunu değiştirerek yenilemesi istendi.[56] Ancak süreç yavaşladı ve sadece 300 minibüs yenilendi. Tiflis belediye başkanı, Tiflis'teki minibüs sayısının giderek azalacağını ve sonunda Tiflis sokaklarından kaybolacağını duyurdu.

Kentin yanı sıra çevresindeki kırsal bölgelere de çeşitli hatlar hizmet vermektedir. Şehir genelinde mesafeye bakılmaksızın sabit bir ücret ödenir (2018'de 80 veya 50 tetri). Kent dışına yapılan daha uzun yolculuklar için genellikle daha yüksek ücretler mevcuttur. Nisan 2018 itibarıyla, minibüs hatlarının 14 sokak dışında önceden belirlenmiş durakları yoktur,[57] yolcular taksi gibi yoldan minübüse biner ve her yolcu istediği zaman inebilir.

Teleferik

değiştir

Tarihsel olarak, kentte yedi farklı teleferik bulunuyordu, ancak hepsi Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra kapanmıştır.

2012'den beri Tiflis, Rike Park ve Narikala kalesi arasında çalışan modern, yüksek kapasiteli bir gondol teleferiğine sahiptir; her gondol 8 kişiye kadar yolcu taşıyabilir. Sistem, İtalyan ulaşım hizmetleri şirketi Leitner Ropeways tarafından inşa edildi.[58]

Kaplumbağa Gölü teleferiği, (başlangıçta ilk olarak 1965'te açılmıştır) yedi yıl hizmet dışı kaldıktan sonra 12 Ekim 2016'da yeniden açıldı. Büyük bir yeniden yapılanma çalışması geçirdi, ancak eski gondol ve istasyon tasarımları korundu. Bu teleferik Vake Park'ı Kaplumbağa Gölü'ne bağlamaktadır.

Devlet Üniversitesi (Maglivi) ile Saburtalo Bölgesi'ndeki Üniversite Kampüsü (Bagebi) arasındaki bir başka Sovyet dönemi teleferiği (başlangıçta 1982'de açılmıştır) 13 yıllık hizmet dışı aradan sonra Ekim 2016'dan bu yana yeniden inşa edilmektedir ve Nisan 2018'de açılması planlanıyor. Lovisolo tarafından üretilen ve Ceretti & Tanfani tarafından sağlanan, her biri 40 yolcu kapasiteli İtalyan üretimi kabinlerin yanı sıra istasyonlar da tutuluyor.

Sovyet yetkililerinin kötü yönetimi nedeniyle, ana teleferiklerden birinin büyük bir arıza yaşamasının ardından 1990 Tiflis teleferik kazası meydana geldi ve o zamandan beri teleferik sistemi devre dışı kaldı.[59] Ekim 2017'den bu yana, teleferik sistemi yeniden inşa ediliyor, eski kültürel açıdan önemli alt istasyon korunuyor ancak yeni gondollar, direkler, üst istasyon ve diğer altyapı planları bulunmaktadır. Proje Doppelmayr Garaventa Group tarafından yürütülmektedir.

Füniküler

değiştir

Tiflis füniküleri, uzun yıllar boyunca kapalı kalmasının ardından 2012'de yeniden açıldı. Çonkadze caddesi ile Mtatsminda Parkı'nı birbirine bağlayan ve yaklaşık 300 m (980 ft) irtifa farkına sahip olan teleferik demiryolu ilk olarak 1905 yılında inşa edildi. Tepenin zirvesi şehrin en yüksek noktasıdır ve Tiflis'in birçok farklı manzarasını sunarken Tiflis Televizyon Kulesi'nin yanı sıra bir roller-coaster ve bir dönme dolap gibi bazı eğlence araçlarına ev sahipliği yapar.

Füniküler istasyonu, Mtatsminda Panteonu'na ulaşmanın kestirme bir yoludur ve nekropol'e kolay erişim sağlar.

Tiflis'te yaşam

değiştir

Tiflis birçok yabancıya ev sahipliği yapmaktadır. Uluslararası okulların, işletmelerin, göçmen topluluklarının ve çevrimiçi ağların açılmasıyla birlikte son yıllarda Tiflis'te yaşayan ve çalışan yabancıların sayısı arttı. Tiflis çok güvenli bir şehirdir. Gurbetçilerin çoğu Vake, Vera, Saburtalo ve Diğomi'de yaşıyor. Tiflis'te birçok gurbetçi topluluğu bulunabilir. Bazıları üyelik ücreti alıyor.

  • IWA, International Women Association 12 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 1996 yılında kurulmuş kâr amacı gütmeyen bir kuruluştur ve üyeleri ve katılımcıları Uluslararası milletlerden ve Gürcistanlı kadınlardan oluşan kadın, yaşlı, çocuk haklarını korumaya yönelik yardım kuruluşudur.
  • Tiflis'teki Expats, gurbetçilerin bilgi ve ilgili tüm kaynakları tek bir yerde bulmalarını desteklemek için Gürcistan'daki BM ve AB Personel Partnerleri tarafından kurulan bir Çevrimiçi Destek Ağı.
  • Inter-nation International[60]
 
Yakın zamanda Tiflis'in merkezinde bulunan sur kalıntıları

Kardeş şehirler ve mahalleler

değiştir
 
Tiflis Platz, Saarbrücken, Almanya.

Tiflis'in kardeş şehirleri:[60]

Resim Galerisi

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ კონსპექტი საქართველოს ისტორიიდან შედგენილი ა. ქუთათელაძისგან 5 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. რვეული I. თბილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა, 1900. გვერდი 38.
  2. ^ "Mayor of Tbilisi". Tbilisi City Hall. 1 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2017. 
  3. ^ "Population by regions". NATIONAL STATISTICS OFFICE OF GEORGIA. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2019. 
  4. ^ Rayfield, Donald, 1942- author. (11 Şubat 2019). Edge of empires : a history of Georgia. ISBN 978-1-78914-059-0. OCLC 1053903394. 
  5. ^ "The Golden Age of Georgia". Dictionary of Georgian National Biography. 28 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2008. 
  6. ^ "Country Overview". Invest in Georgia. 1 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Şubat 2008. This early Georgian renaissance ... preceded its European analogue by several hundred years 
  7. ^ Rayfield 2013, ss. 164, 166.
  8. ^ a b Hitchins 2001, ss. 464-470.
  9. ^ Rayfield 2013, s. 166.
  10. ^ Floor 2008, ss. 295-296.
  11. ^ Kazemzadeh 1991, ss. 328-330.
  12. ^ Suny, pp. 58-59
  13. ^ Relations between Tehran and Moscow, 1797-2014. 1 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2014. 
  14. ^ Высочайше утвержденный плакат "Об учреждении Верховного Грузинского Правительства в Тифлисе". 12 сентября 1801г. ПСЗ-I. Т.26. № 20.009.
  15. ^ Marshall, David (1962). History of Modern Georgia. s. 211. 
  16. ^ Jones, Stephen F. (2005). Socialism in Georgian Colors. Londra. 
  17. ^ Marshall, David (1962). History of Modern Georgia. 
  18. ^ Бабенко, Виталий (October 1983). ...внутри драгоценного круга. Vokrug Sveta (Rusça). 1983 (10 (2517)). 28 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2012. 
  19. ^ (Gürcüce) საქართველოს დედაქალაქის – თბილისის შესახებ 6 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The Parliament of Georgia. Retrieved 22 May 2007.
  20. ^ a b "Number of population by administrative-territorial units and sex". geostat.ge. 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2021. 
  21. ^ a b Tbilisi in figures 2018 14 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tbilisi.gov.ge
  22. ^ Karl Baedeker, Russia: A Handbook for Travelers (Arno Press, 1971, reprint of 1914 ed.), p. 467.
  23. ^ Погода и Климат (Rusça). Pogodaiklimat.ru. 28 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2016. 
  24. ^ a b Ronald Grigor Suny (1994). The making of the Georgian nation. Indiana University Press. ss. 116-. ISBN 978-0-253-20915-3. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2011. 
  25. ^ a b c (Rusça) Тифлис // Географическо-статистический словарь Российской империи 22 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..St. Petersburg, 1885, p. 133 (Note: this is a 'one-day census' of unknown scope and methodology).
  26. ^ a b Ronald Grigor Suny (1994). The making of the Georgian nation. Indiana University Press. s. 368. ISBN 978-0-253-20915-3. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2011.  (one-day census of Tiflis)
  27. ^ (Rusça) Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. 22 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Изд. Центр. стат. комитета МВД: Тифлисская губерния. – St. Petersburg, 1905, pp. 74—75.(Note: The census did not contain a question on ethnicity, which was deduced from data on mother tongue, social estate and occupation)[1] 24 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  28. ^ a b c d e f (Rusça) Ethno-Caucasus, население Кавказа, республика Грузия, население Грузии 8 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  29. ^ "Ethnic groups by major administrative-territorial units" (PDF). 14 Kasım 2009. 14 Kasım 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2012. 
  30. ^ Şablon:Georgian census 2014
  31. ^ "Ethnic groups by major administrative-territorial units" (PDF). 14 Kasım 2009. 14 Kasım 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2012. 
  32. ^ "GeoStat.Ge". www.geostat.ge. 25 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017. 
  33. ^ "Saint Peter and Paul Catholic Church". www.georgianholidays.com. 23 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017. 
  34. ^ "Yezidis of Georgia celebrate new temple in Tbilisi". Rudaw. 22 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2017. 
  35. ^ "What is the favorite sport for Tbilisi residents?". 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2021. 
  36. ^ Tbilisi Municipal Portal – Radio 17 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  37. ^ Suny, Ronald Grigor (1996). Curtis, Glen E. (Ed.). Armenia, Azerbaijan, and Georgia. DIANE Publishing. s. 184. ISBN 978-0788128134. (...) Persian occupation added a new element, and in the nineteenth century Russian domination created a hybrid architectural style visible in many buildings in Tbilisi. The so-called Stalinist architecture of the mid-twentieth century also left its mark on the capital." 
  38. ^ Rabimov, Stephan. "The Tbilisi Art Scene Looks Inside Georgia". Forbes (İngilizce). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  39. ^ "Kunsthalle Tbilisi: new art space opening with contemporary exhibitions". Agenda.ge. 13 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  40. ^ Sutton, Kate (4 Haziran 2018). "Diary – Kate Sutton on the inaugural Tbilisi Art Fair and the Kunsthalle Tbilisi launch". Artforum (İngilizce). 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2020. 
  41. ^ "Open Space: new experimental art platform launches in Tbilisi". Agenda.ge. 3 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2020. 
  42. ^ "9 mln international travelers visited Georgia in 2019". Agenda.ge. 30 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2018. 
  43. ^ House, Arthur (21 Eylül 2016). "Clubbers, forget London and Berlin – the place to dance is eastern Europe". The Guardian. 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2017. 
  44. ^ Lynch, Will (15 Ağustos 2016). "Tbilisi and the politics of raving". Resident Advisor. 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2017. 
  45. ^ "Regional Statistics". Geostat. 16 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2016. 
  46. ^ "Tbilisi metro set for timely upgrade". Vestnik Kavkaza. 4 Mayıs 2020. 19 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020. 
  47. ^ "New metro stations to link center and outskirts of Tbilisi". Vestnik Kavkaza. 22 Ekim 2018. 15 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2019. 
  48. ^ "Tbilisi Mayor Unveils Major Public Transit System Changes". 28 Ağustos 2020. 8 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2020. 
  49. ^ "Tbilisi buys 143 new longer, gas-powered buses". 13 Temmuz 2016. 19 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2018. 
  50. ^ "Tbilisi City Hall to Convey 90 New Buses". 8 Ağustos 2018. 9 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016. 
  51. ^ "126 new buses to start serving passengers in Tbilisi tomorrow". 20 Ekim 2020. 31 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2020. 
  52. ^ "Subways and Trams in Georgia: Tbilisi". 24 Aralık 2010. 4 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2010. 
  53. ^ "georgiandaily.com – Nostalgic Tbilisi residents want their tramway back". 24 Aralık 2010. 1 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2010. - 
  54. ^ "Railway Gazette: Tbilisi tram design contract signed". 24 Aralık 2010. 11 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2010. 
  55. ^ "Trams to return? : by Salome Kobalava : Georgia Today on the Web". 24 Aralık 2010. 19 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2010. 
  56. ^ ""ყვითელი სამარშრუტო ტაქსები 2020 წლის ბოლომდე ახალი მიკროავტობუსებით უნდა ჩანაცვლდეს"". bm.ge (Gürcüce). 4 Haziran 2019. 28 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2019. 
  57. ^ "თბილისის ქუჩები, სადაც სამარშრუტო ტაქსები მხოლოდ გაჩერების ადგილებზე გაჩერდებიან". commersant.ge (Gürcüce). 28 Aralık 2017. Erişim tarihi: 7 Nisan 2018. [ölü/kırık bağlantı]
  58. ^ "Tbilisi Ropeway". 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2013. 
  59. ^ "Major worldwide cable car accidents since 1976". CNN. 17 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2012. 
  60. ^ a b c d e f g h i j k l m n "Tbilisi Sister Cities". Tbilisi City Hall. Tbilisi Municipal Portal. 24 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2013. 
  61. ^ "Medmestno in mednarodno sodelovanje". Mestna občina Ljubljana (Ljubljana City) (Slovence). 26 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2013. 
  62. ^ "Bristol City – Town twinning". Bristol City Council. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2009. 
  63. ^ "Yerevan – Twin Towns & Sister Cities". Yerevan Municipality Official Website. Yerevan Municipality. 31 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2013. 
  64. ^ ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱՊԵՏԱՐԱՆՊԱՇՏՈՆԱԿԱՆ ԿԱՅՔ [Yerevan expanding its international relations] (Ermenice). Yerevan Municipality. 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2013. 
  65. ^ "Oraşe înfrăţite (Twin cities of Minsk) [via WaybackMachine.com]" (Rumence). Primăria Municipiului Chişinău. 3 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2013. 
  66. ^ "Legal Framework". Embassy of Georgia to the State of Qatar. 7 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2018. 
  67. ^ "Arak Tourist Attractions And Info – Iran Travel Guide – Trip Yar". en.tripyar.com (İngilizce). 15 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2018. 
  68. ^ "ToIran, Tourism Platform in Iran". www.toiran.com. 15 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2018. 
  69. ^ Behnegarsoft.com. قفقاز – اراک و تفليس خواهرخوانده مي‌شوند. www.ccsi.ir. 9 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ekim 2018. 
  70. ^ "Tbilisi-Tehran direct flights will start next month". Agenda.ge. 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2015. 
  71. ^ "თბილისსა და სტამბოლს შორის დაძმობილების შესახებ მემორანდუმი გაფორმდა". Tbilisi City Hall. 2 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016. 
  72. ^ "Kraków – Miasta Partnerskie" [Kraków -Partnership Cities]. Miejska Platforma Internetowa Magiczny Kraków (Lehçe). 2 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2013. 
  73. ^ "Partnerská města HMP" [Prague – Twin Cities HMP]. Portál "Zahraniční vztahy" [Portal "Foreign Affairs"] (Çekçe). 18 Temmuz 2013. 25 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2013. 
 
Wikimedia Commons'ta Tiflis ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Tiflis&oldid=34166565" sayfasından alınmıştır