Doğu Timor
Doğu Timor ya da resmî adıyla Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti, Güneydoğu Asya'da Avustralya ile Endonezya arasında yer alan bir ada devleti.[4] Tek komşusu Endonezya'ya bağlı Batı Timor'dur.[4] 14,874 km² yüz ölçümüne sahip olan Doğu Timor'un başkenti Dili'dir.[4]
Doğu Timor Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e República Democrática de Timor-Leste Doğu Timor Demokratik Cumhuriyeti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
| Başkent ve en büyük şehir | Dili | ||||
| Resmî dil(ler) | Tetum Portekizce | ||||
| Hükûmet | Üniter yarı başkanlık cumhuriyeti | ||||
| |||||
| Tarihçe | |||||
| |||||
| Nüfus | |||||
• 2020 tahminî | 1.299.412 (153..) | ||||
• 2015 sayımı | 1.183.643[1] | ||||
• Yoğunluk | 78/km2 | ||||
| GSYİH (SAGP) | 2020 tahminî | ||||
• Toplam | 5,315 milyar $ (162.) | ||||
• Kişi başına | 4.031 $[2] (144..) | ||||
| GSYİH (nominal) | 2020 tahminî | ||||
• Toplam | 1,920 milyar $ (169.) | ||||
• Kişi başına | 1.456 $[2] (150.) | ||||
| İGE (2019) |  0.606[3]orta · 141. | ||||
| Para birimi | Amerikan doları (USD) | ||||
| Zaman dilimi | UTC+9 | ||||
| Telefon kodu | 670 | ||||
| İnternet alan adı | .tl | ||||
16. yüzyılda Portekiz kolonisi olan Doğu Timor asırlarca Portekiz Timoru adıyla Portekiz'e bağlı kaldı. Endonezya tarafından işgal edilen Doğu Timor, 1975 yılında olarak Endonezya'nın 27. vilayeti oldu. 1999 yılında Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçti ve 20 Mayıs 2002'de bağımsız oldu. Doğu Timor Güneydoğu Asya'nın Katolik çoğunluklu nüfusuna sahip 2 devletinden biridir.
Kişi başına 800 $ millî geliri ile Doğu Timor gayri safi yurt içi hasıla ve satın alma gücü paritesi bakımından Asya'nın ve Dünya'nın en fakir ülkelerinden biridir. İnsani Gelişme Endeksine göre orta gelişmiş bir ülke olan Doğu Timor, dünya devletleri arasında gelişmişlik bakımından 142. gelmektedir.
Etimoloji
değiştir"Timor" sözcüğünün kökeni Timur sözcüğüdür. Resmî olarak Portekizce adı Timor-Leste ([ti'moɾ 'lɛʃtɨ]), gayriresmî olarak Tetumca adı Timór Lorosa'e ve bazen İngilizce adı kullanılır. Birleşmiş Milletler Fransızca olan Timor-L'este'i kullanır. Lorosa (Tetumca'da dünyanın "doğu"su) harfi harfine "doğan güneş" anlamına gelir.
Tarih
değiştirErken tarih
değiştirTimor halkının kökenleri Güneydoğu Asya'ya ve Avustralya'ya dayanır. İlk başlarda göçen çok küçük halk nesilden nesile dalga dalga büyümüş ve halk kalabalıklaşmıştır. İlk akrabaları Yeni Gine ve Avustralya, 40.000 yıl önce Doğu Timor'a göçmeyi başarmıştır. Milattan 3000 yıl önce doğuya doğru göçmeye başlayan Avustranasya'lılar Okyanusya adaları'na gelmişlerdir.
Bu halk Timor'da mümkün olduğunca tarımı geliştirmiştir. Son olarak gelişmiş, uygar Malay toplumu güney Çin ve kuzey Çinhindi'nden gelir.[5][6]
Portekiz koloniliği ve bağımsızlık
değiştirPortekiz, Avrupa'nın ilk kolonilerini 16. yüzyılda Güneydoğu Asya'da kurdu. Başta Timor Adası'nı ve etrafındaki adaları yönetmeye çalışmalarına rağmen sonradan bir tek Doğu Timor'da kolonilerini sürdürebilmişlerdir. Bu sırada Portekiz'de Habsburg Hanedanı hüküm sürmekteydi.
Portekiz, 400 yıl kadar adayı idaresi altında tutmasının ardından Karanfil Devrimi'yle birlikte bölgeden çekilmeye başlamıştır. Fretilin ve UDT'nin liderliğindeki bağımsızlık yanlısı hareket, aralarındaki rekabetin giderek artması sonucunda bölünmüş ve üç hafta süren bir iç savaş yaşanmıştır. 28 Kasım 1975'te iç savaşı kazanan Fretilin'in liderliğinde Doğu Timor bağımsızlığını ilan etmiştir.
Endonezya işgali ve yeniden bağımsızlık
değiştirEndonezya'nın bölge üzerinde yayılmacı bir politika izlemesi, Doğu Timor'un bağımsızlığını elde ettikten dokuz gün sonra Endonezya'yla yeni bir savaşa girmesine neden olmuştur. 7 Aralık 1975'te Dili'ye havadan ve denizden yapılan saldırılarla başlayan işgal, Baucau'nun kaybedilmesiyle devam etmiştir. Fretilin'in Sovyetler Birliği ve Çin'den aldığı desteklerle dağlara çekilmesinin ardından, Endonezya saldırganlığını artırmış ve bu süreçte birçok sivilin ölümüne neden olmuştur. UDT üyelerinin ise çoğu Endonezya'ya kaçmış, burada kendi aralarında işgalin meşruluğu üzerine yaşadıkları anlaşmazlıklar sonucunda iki gruba bölünmüşlerdir. 17 Temmuz 1976'da Endonezya, Doğu Timor'u resmen ilhak etmiştir. Fretilin bu süreçte verdiği mücadeleyi devam ettirmiş, UDT'nin işgale karşı çıkan grubu ve Katolik Kilisesi'yle birlikte hareket edebilmek için Marksizm-Leninizm'i terk etmiştir.
1999 yılını takiben Birleşmiş Milletler'in araya girmesiyle özerkliğin verilmesinin ardından Endonezya bölgenin kontrolü üzerindeki iddialarından vazgeçmiş ve 1999 yılında yapılan referandumun ardından 20 Mayıs 2002'de Doğu Timor yeniden bağımsızlığını kazanmıştır. 1999 yılında yapılan referandum sonrasında ve 2006 yılında rakip siyasi partiler, çeteler ve kabileler arasındaki çatışmalar ve ayaklanmalar sırasında başkent Dili ve diğer Doğu Timor kasabaları yakılarak ağır hasar görmüştür. Nüfusun çoğu mülteci kamplarına kaçmıştır ve gerginlik hâlâ devam etmektedir.
Bölge ve belediyeler
değiştir
Doğu Timor'da 14 bölge vardır:
Bu 14 bölge 66 alt bölge, 452 sucos ve 2.233 kasaba, köy ve küçük köye ayrılır.[4]
Coğrafya
değiştir
Malay Takımadalarına bağlı Küçük Sunda Adalarının bir parçası olan Timor adası bu takımadanın en büyük adasıdır.[4] Kuzeydeki dağlık adalardan Ombai ve Wetar Boğazı ile ayrılan Timor Avustralya'dan güneydeki Timor Denizi ile ayrılır.[4] Ülkenin batıdan Endonezya'ya bağlı olan Doğu Nusa Tenggara bölgesi ile komşudur.[4] Doğu Timor'un en yüksek yeri Ramelau Dağı (ya da Tatamailau Dağı)'dır. 2.963 m
Ülkenin iklimi tropikal iklimdir. Ülke sıcak ve nemlidir. Ülkede kurak ve yağmurlu geçen 2 mevsim vardır. Başkent, en büyük şehir ve liman olan Dili'dir ve ülkenin kent denilebilecek tek şehridir. İkinci büyük şehir ise bir doğu kasabası olan Baucau'dur. Dili'de uluslararası bir havalimanı, Baucau, Suai ve Oecusse gibi daha küçük şehirlerde ise küçük havaalanları vardır.
Demografi
değiştir
Doğu Timor nüfusu yaklaşık 1 milyondur. Son zamanlarda yetişkin nüfus oranı, yüksek doğum oranları ile artmaya başlamıştır, nüfusun artmasında mültecilerin ülkelerine geri dönmesinin katkısı vardır. Nüfus özellikle başkent ve tek kenti Dili'de yoğunlaşmıştır.
Din
değiştirDoğu Timor, Filipinler ile birlikte Asya'da Katolik nüfusun en yoğun olduğu 2 ülkeden biridir. Halkın %96,9'u Katolik, %2,2'si Protestan, %0,3'ü Müslüman ve geri kalanı Hinduizm, Budizm ile diğer yerel dinlere mensuptur.
Dil
değiştirDoğu Timor'da 2 resmî dil vardır. Bunlar, Portekizce ve Avustronezya dillerinden biri olan Tetum'dur.[7] Halk arasında Tetum daha çok kullanılır. Bu iki dilden sonra Endonezce ve yerli dilleri konuşulmaktadır.
En önemli 15 yerli dil: Bekais, Bunak, Dawan, Fataluku, Galoli, Habun, Idalaka, Kawaimina, Kemak, Lovaia, Makalero, Makasai, Mambai, Tokodede ve Wetarese'dir.
Tatiller
değiştirDoğu Timor'da resmi tatiller tarihi olayları anmak, bağımsızlık ve din (Katoliklik ve Müslümanlık) için yapılır.Timor-Leste Law no. 10/2005 (16.7 KiB).
| Tarih | İsim | Not |
|---|---|---|
| 1 Ocak | Yılbaşı | |
| Değişken | Idul Adha | |
| Mart-Nisan | İyi Cuma | |
| 1 Mayıs | İşçi Bayramı | |
| 20 Mayıs | Bağımsız yenilenme günü | Birleşmiş Milletler egemenliğin birleşmiş milletler tarafından devredilmesi, 2002 |
| Mayıs-Haziran | Corpus Christi | |
| 30 Ağustos | Halka Danışma Günü | Halkoylaması yıldönümü, 1999 |
| 1 Kasım | Tüm Azizler günü | |
| 2 Kasım | Tüm Ruhlar günü | |
| 12 Kasım | Ulusal Gençler günü | Santa Cruz katliamı yıldönümü, 1991 |
| 28 Kasım | Bağımsızlığın ilanı günü | 1975 |
| Değişken | Ramazan Bayramı | |
| 7 Aralık | Ulusal Kahramanlar günü | Endonezya'nın Doğu Timor'a saldırısı, 1975 |
| 8 Aralık | Immaculate Conception | |
| 25 Aralık | Noel |
Resmi "Anısına tarihler" bunlar tatil değildir fakat iş zamanından kısıntılar yapar;
| Tarih | İsim |
|---|---|
| Şubat-Mart | Paskalya öncesi perhizin ilk çarşambası |
| Mart-Nisan | Kutsal Perşembe |
| Mayıs-Haziran | Miraç |
| 1 Haziran | Uluslararası çocuklar günü |
| 20 Ağustos | Doğu Timor Silahlı Kuvvetler Kurtuluş günü (FALINTIL) |
| 3 Kasım | Ulusal kadınlar günü |
| 10 Aralık | Uluslararası insan hakları günü |
Kaynakça
değiştir- ^ "Population by Age & Sex". Government of Timor-Leste. 25 Ekim 2015. 25 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
- ^ a b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2021.
- ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
- ^ a b c d e f g Nijman, Jan (2020). Geography: Realms, Regions, and Concepts (20. bas.). Wiley. ISBN 978-1119607410.
- ^ "Brief History of Timor-Leste". Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. 2006. 29 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ A. Barbedo de Magalhães (24 Ekim 1994). "Population Settlements in East Timor and Indonesia". University of Coimbra website. University of Coimbra. 2 Şubat 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Population and Housing Census of Timor-Leste, 2010 Volume 2: Population Distribution by Administrative Areas" (PDF). 10 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Mart 2015.