Tirilye

Tirilye
Tirilye
Mahalle
	Trilye, 1990. Fatih cami, Osmanlı hamamı ve liman gözükmektedir.
	Mahallenin haritadaki yeri
	Koordinatlar: 40°23′35″N 28°47′46″E / 40.393°K 28.796°D
Ülke	Türkiye
İl	Bursa
İlçe	Mudanya
Coğrafi bölge	Marmara Bölgesi
İdare
• Yönetici	Muhtar; İhtiyar heyeti
Rakım	5 m
Nüfus (2010)http://tuik.gov.tr/	1.836
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu	16970
Posta kodu	0224 563

Tirilye, Bursa'nın Mudanya ilçesine bağlı bir mahalledir.^[2]

Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesindne önce zeytin ve zeytinyağı ile tanınmış kalabalık ve zengin bir Rum kasabası idi. Halkı, mübadele ile Yunanistan göç ettikten sonra bu yerleşime Selanik ve Girit'ten gelen Müslüman-Türk göçmenler beldeye yerleştirilmiştir. Bizans ve Osmanlı mimarisinin izlerini taşıyan Tirilye, günümüzde turistik bir kasaba olarak tanınmıştır.

Konum

İlçenin batısında, 11 kilometre uzaklıkta, Marmara Denizi kıyısındadır. Yerleşimin doğusunda Kumyaka (Sigi), batısında Eğerce, güneybatısında Yalıçiftlik, güneyinde Kaymakoba ve Mirzaoba köyleri vardır.

Adlandırma

Tirilye adının nereden geldiğine dair çeşitli rivayetler bulunur. Türkiye'de tarihsel adlar hakkında bir inceleme hazırlayan Bilge Umar, Tirilye adının eski Helen dilinde, barbunya balığı anlamına gelen "Trigla"dan türediğini ve "barbunya balığı yurdu" anlamına geldiğini ifade etmiştir.^[3] Tirilye'de "dere ağzı "denilen yerde barbunun bol miktarda bulunması ve Roma İmparatorluğuna götürülmesi nedeniyle beldenin bu isimle anılmış olabileceği düşünülür.

Bir rivayete göre Cenevizliler zamanında korsanların sürekli saldırılarına maruz kalan üç köy birleşerek, bu yerleşimi oluşturmuş ve Latincede "üç" anlamına gelen ”Trilye” adını vermiştir.^[4]

Bir diğer rivayete göre 376 senesinde I. İznik Konsülü'nden sonra başpiskopsla anlaşmazlığa düşen ve müritleriyle birlikte aforoz edilen Aya Yani, Aya Yorgi, ve Aya Sorti adlarındaki papazları beldenin Manastır denilen bölgesine yerleşmiş ve bu nedenle yerleşim üç papaz anlamına gelen "Tirilye" adını almıştır.^[4]

Tirilye'nin ismi 1909'da sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın suikast sonucu öldürülmesinden sonra Mahmutşevketpaşa kasabası olarak değiştirilmiş fakat yerleşim, Tirilye olarak anılmaya devam etmiştir.

Beldenin adı 1963 yılında Zeytinbağı olarak değişti; ancak 2012'de alınan bir kararla tekrar Tirilye adını aldı.^[5]

Tarihçe

Taş Mektep

Taş ev

Fatih Cami

Antik dönem ve Roma İmparatorluğu

Tirilye'nin kurulduğu bölgeye Ege göçlerinden önce Misyalılar, Ege göçlerinden sonra Traklar yerleşmişti. Yöre, Antik Romalılar, Bizanslılar ve Osmanlılar tarafından yönetilmiştir.

Tarihçi Thomas Corsten, Atina'ya vergi ödeyen şehirleri gösteren M.Ö. 425/4 ve 421 tarihli listelerdeki Brylleion Tereiası adındaki kentin Tirilye ile ilişkili olabileceğini belirtmiştir.^[6] Bölgede bulunan Apollon, Zeus ve Kibele kültlerine ait yazıtlardan dolayı Tirilye'nin doğrudan bir Megara kolonisi veya bu koloniye bağlı bir yerleşim olduğu düşünülmektedir.

11. yüzyılın ortalarında Mikhael Psellos tarafından Opsikion Theması'nın bir yargıcına yazılan mektupta “Trigleia” adı geçmektedir. Patrik II. Georgios Gregorios, İmparator II. Andronikos Palailogos'a yazdığı mektupta, Ioannes adlı yerel yöneticinin“Trigleia”, “Kios” ve “Elegmi” halkından adaletsiz vergi topladığını bildirmiştir.

Osmanlı Devleti

Tirilye’nin Türkler tarafından fethedildiği tarih kesin olarak bilinmez.^[7] Mudanya’nın fethi ve Mirzeoba, Kaymakoba gibi Türkmen köylerinin kuruluşu evresinde (1321-1330 arasında) Osmanlılar tarafından ele geçirildiği düşünülür. Fetihten sonra Tokat, Kütahya, Kastamonu'dan gelen Müslümanlar, kasabaya yerleştirildiler.^[8] Ancak Tirilye, fethinden sonra da Rumların çoğunluk olarak yaşadıkları bir yerleşim olma özelliğini korudu.

Tirilye ile ilgili bilinen en erken tarihli Osmanlı kaynağı olan Hüdavendigar Livası Tahrir Defteri’ne göre 1409 yılında "Dirigle'nin" gelirleri Sultan Yıldırım Bayezid vakfına akar olmuştur.^[7] II. Bayezid döneminde İstanbul'dan 30 hane Türk'ün getirilerek yerleştirildiği ve eski kayıtlarda Kitai'nin iskelesi olarak anılmakta olan Tirilye, zengin bir yerleşim yeri idi. Özellikle zeytin ve zeytinyağı dünyaca tanınmıştı. İpekböcekçiliği ve şarap üretimi ile balıkçılık da önemli uğraşlar arasında geliyordu.

Tirilye, Cumhuriyet dönemine kadar zengin bir gayrimüslim köyü olarak varlığını sürdürmüştür.^[7] 1830 tarihli vergi kayıtlarında Kite (Ürünlü) kazasına bağlı olan Tirilye'de Kaldırım, Meydan, Aya Yani, Servi, Kemerli ve Çardak olmak üzere altı Rum mahallesinde 590 hane Rum evi bulunmaktaydı. Kaldırım Mahallesi'ne ait 1845 tarihli vergi belgesinde mahallede yaşayan Rumların yaklaşık on bin zeytin ağacı, harir (ipek) ve üzüm bağlarından gelirleri oldukları anlaşılmaktadır.

1870 tarihnde Tirilye nahiyesinde sekiz yüz hane vardı. Müslim erkek sayısı elli beş, Gayrimüslim sayısı bin altı yüz altmış olmak üzere Tirilye ve ona bağlı köyde toplam erkek nüfus bin yedi yüz beş idi. 1877 tarihli sâlnâmeye göre de yedi mahallede sekiz yüz hane, altı kilise, iki mektep ve bir cami bulunduğu yazılıdır.

1906 tarihli Hudavendigar Vilayeti Salnamesi'nde belde, şöyle tanıtılmaktadır:

Tirilye bucağı, Mudanya ilçesinin batısında ve Marmara Denizi kıyısındadır. Hoş bir havası vardır. Kasabada bir Cami-i şerif, bir İslam ve iki Hristiyan ilkokulu, yedi kilise ile eski eser niteliğinde üç manastır vardır. Kemerli denen kilisenin iç bölmelerinde bazı eski eserler bulunmaktadır. Başlıca üretimi zeytin, koza ve ev içi imalat sanayinden olarak çeşitli oda dokumalarından oluşmaktadır. Zeytin ürünü Doğu Rumeli ve Karadeniz kıyıları ile İskenderiye dolaylarına gönderilmektedir.

1913'te Sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın öldürülmesi üstüne, bir süre Mahmutşevketpaşa adı verilen belde, kısa süre sonra yine eski adıyla anılır olmuştur.

Yunanistan'ın 1920-1922 arasında Bursa ve çevresini işgal altında bulundurduğu dönemde, Eylül 1921'de Kral Konstantin tarafından ziyaret edilen Tirilye, 13 Eylül 1922 günü Türk ordusunun gelmesi ile işgalden kurtarılmıştır.

Cumhuriyet dönemi ve nüfus mübadelesi

Tirilye Atatürk parkı

Türk Kurtuluş Savaşı sonrasında beldenin Rum halkından bir bölümü kendiliğinden, bir bölümü de Lozan'da varılan "Mübadele Anlaşması" gereğince Yunanistan'a göç etti. Onların yerine Selanik ve Girit'ten gelen Müslüman-Türk göçmenler beldeye yerleştirildi. Ayrıca Selanik, Usturumca, Dedeağaç, Serez, Tikveş, Karacaovalı ve Bulgaristan'dan gelen bazı göçmenler de bölgeye yerleştirildi. Yunanistan’a göçten halk ise Halkidiki’de ‘Nea Trigleia’ya (Yeni Tirilye) yerleşti.

Cumhuriyet sonrasını takip eden yıllarda Trabzon Sürmene'den yola çıkan balıkçılık ile uğraşan aileler Sarıyer'in garipçe ve Rumelikavağı köylerinde bir süre kaldıktan sonra Tirilye'ye yerleşip Tirilyede balıkçılığı geliştirmişlerdir.^{[kaynak belirtilmeli]}

1963'te beldenin Tirilye resmi adı kaldırılarak yerine Zeytinbağı adı verildi. 2012'de ise Zeytinbağı adı kaldırıldı ve beldenin resmi adı tekrar Tirilye oldu.^[5] 2014'te belediye feshedilerek mahalle oldu.^[2]

Tarihî yapılar

Tirilye evleri

19. yüzyılın sonlarında beldede 19 yağhane, 2 hamam, 2 okul, 1 cami ile 7 kilise vardı. Tirilye'de eski belgelerde şu kiliselerin adı geçmektedir: H. Athanasios, H. Basileios, Hristos Soteros, H. Demetrios, H. Georgios Keto, H. Georgios Kyparissiotes, H. Marina, H. Parapoline, H. Paraskeve (Dereköy Ayia Paraskevi Kilisesi), H. Spyridon kiliseleri ile Madikkion ve Pelekete Manastırları.

Günümüzde Tirilye'de ibadete açık bir kilise bulunmamaktadır. Bizans dönemine ait Panayia Pantobasilissa (Kemerli Kilise), Fatih Camisi, Medikion Manastırı, Pelekete Manastırı ve Batheos Rhyakos Soteros (Aya Sotiri) Manastırı'nın kiliseleri günümüze ulaşmış, Fatih Camisi hariç diğerleri harap haldedir.

19. yüzyılda yeniden inşa edilen Ayios Yeoryios Kilisesi günümüzde kültür merkezidir. Ayios Ioannes Kilisesi (Dündar Evi) ile Medikion Manastırı'nın karşısındaki mezarlık kilisesi, özel mülkiyete ait konut olarak kullanılmaktadır.

Aziz Vasil Kilisesi (Ayios Yeoryios Kilisesi)

Aziz Vasil Kilisesi

İskele Caddesi ile Eskipazar Caddesi arasındadır. Mübadeleden sonra darüleytam (yetimler yurdu) yemekhanesi olarak kullanıldı. Bir süre sinema ve düğün salonu olarak hizmet verdi. 2008'den beri kültür merkezidir.

Kemerli Kilise

13. yüzyıl sonlarında yapıldığı kabul edilir. 2011'de İstanbul Fener Rum Patrikhanesi'nin Bursa Metropolitliği'ne atadığı Elpidophoros Lambriniadis tarafından satın alınmıştır.^[9]

Dündar Evi

Aziz Yuhanna Kilisesi

Taş Mektep'in kuzeyindeki bazilika, üç ailenin oturduğu bir konut olarak kullanılmaktadır.

Taş Mektep

Taş Mektep 1909 yılında okul olarak yapılmış bir binadır. Döneminin Batı mimarisini yansıtan neo-klasik tarzda bir yapıdır. Kıbrıs Eski Cumhurbaşkanı Başpiskopos Makarios'un bu okulda eğitim aldığı ifade edilir. İskele caddesinin batısındaki tepede bulunan yapının üzerindeki bir taş oymadaki yazıda “M. MYPIDHS APXITEKTWN 1909” (M. Miridis Arhitektoğn 1909) ifadesinden mimarı ve yapım yılı anlaşılabilir. Sonra dan İzmir Metropoliti olan Hrisostomos, bu okulda müdürlük yapmıştır^{[kaynak belirtilmeli]}. Bu bina 1924 tarihinde şehit, öksüz, yetim çocukların okudukları Dâr-ül Eytam (Öksüz Yurdu) olarak Kazım Karabekir Paşa tarafından açılmıştır.

Fatih Camii

Fatih Cami

8. veya 9. yüzyılda Bizans kilisesi olarak inşa edilmi, 16. yüzyılda camiye dönüştürülmüş bir ibadet yapısıdır.

Medikion manastırı

Tirilye'den Eşkel Limanı'na giden karayolunun üzerindedir. İlk olarak 8. yüzyılda kurulduğu bilinen ve çiftlik olarak kullanılan manastırın yalnızca duvarlarıyla, her birinin ağırlığı 200 kilo gelen görkemli giriş kapıları günümüze ulaşmış durumdadır.

Hagios Ioannes Theologos (Pelekete) Aya Yani Manastırı

709 yılında kurulduğu ve 1922 yılına kadar faaliyet gösterdiği bilinen manastırın günümüze yıkılmış kilisesi ve duvar kalıntıları ulaşmıştır.^[10]

Batheos Rhyakos Soteros Manastırı (Aya Sotiri)

Kumi Mevkii'nde yer alan Bizans kilisesinden geriye hiçbir şey kalmamıştır. Kilise tamamen yıkılmış ve üzerine derme çatma betonarme bir bina inşa edilmiştir.^[11] Kilise en kısa zamanda yeniden restore edilmesi beklenmektedir.

Georgios Kyparissiotes (Aziz Yorki Kilisesi)

Sivzi Mevkii'nde yer alan Bizans kilisesinden geriye hiçbir şey kalmamıştır.^[12]

Eski Postane Binası

Eski postane binası 1902 yılında yapılmıştır. Ateş Böceği Ercan (Ercan Bostancıoğlu) bu evde bir süre babasının bu binada postacı olarak görev almasından dolayı yaşamıştır.^[13]

Tirilye Mezarlık Kilisesi (Tirilye Maşatlık Kilisesi)

Tirilye'nin batısında, Medikion Manastırı'nın karşısında eğimli bir arazi üzerinde Hristiyan Mezarlığı bulunmaktadır.

Osmanlı hamamı (Avlulu Hamam)

Avlulu Hamam Yavuz Sultan Selim tarafından yaptırılmıştır.^[14]^[15] Fatih Cami yanında yer alır.

Hamam doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olup, peş peşe beş ayrı mekandan meydana gelmiştir. Hamamın girişi doğu duvarındadır. Soyunmalık ve onu izleyen mekan ayna tonozla örtülüdür. Buradan küçük bölümlere ve sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklık bölümü doğu-batı yönündeki bir sivri kemerle iki bölüme ayrılmış, üzerleri de kubbelerle örtülmüştür. Sıcaklığın çevresi Bursa üslubunda nişlerle çevrilmiş, bunların altına birer kurna yerleştirilmiştir. Ayrıca hamamın içerisine küçük dikdörtgen bir havuz yerleştirilmiştir.

Kültür Merkezi olarak kullanılmak üzere restore edilmektedir.^[14]

Kapanca Limanı

Tirilye'de Roma döneminden kalan Kapanca bölgesindeki antik liman her tarih döneminde en önemli kıyı ulaşımının stratejik odak noktası olmuştur.

Tarihsel kaynaklarda 9. yüzyıldan 14. yüzyıl başlarına dek Tirilye ve çevresinin ne durumda olduğuna ilişkin fazla bilgi yoktur. Ancak 1261 yılındaki Nimpheaum Anlaşması ile Bizans İmparatoru VIII. Mihail tarafından Cenevizlilere Marmara sahillerinde ticaret garantisi verilmesiyle Cenevizlilerin Appolonia Gölü kuzeyinden elde edilen tuz madeni ihracında Tirilye ve Apomeia (Mudanya) limanlarını kullandıkları belirlendiğinden, bu tarihlerde Tirilye'nin önemli bir liman kenti olduğu varsayılır. Burası ayrıca, bereketli topraklarından elde edilen ürünleri İstanbul'a Bizans İmparatorluğu'nun merkezine aktaran, kendi ticareti açısından da işlevsel önemi büyük olan bir liman kentidir.

Rum mezarlığı

Eşkel Limanı'na giden karayolunun üzerinde, merkeze 15 dakikalık yürüyüş mesafesindedir. Üzerindeki Yunanca yazılar ve büyük kapısı ile günümüze ulaşmıştır. Mezarlığın çevresi yaklaşık 1,50 metre yüksekliğindeki taş duvarla örülüdür. Doğusunda Tirilye-Karacabey karayoluna cepheli giriş kapısı vardır.

Sofalı Çeşme

Tarihi çeşmeler

"Çifte çeşme", "Çanaklı çeşme", "Çarşı çeşmesi", "Fatih cami çeşmesi", "Sofalıçeşme", "Aziz Yuhanna Kilisesi çeşmesi (çınarlı çeşme)^[16]" adlarıyla bilinen çeşmeler, günümüzde sağlam olarak gelmiş tarihi çeşmelerdir.

Eski Türk mezarlığı

Eski Türk mezarlığı, günümüze kadar ulaşamamıştır. Sokak adı olarak kalsa da bu yerler artık mezar değildir. Osmanlı dönemine ait mezar taşlarının nerede saklandığı ise bilinmemektedir. Kabristan Sokak olarak bu sokakların adı hala kullanılmaktadır.

Panagia Glykofiloussa veya Episkepsis

Panagia Glykofiloussa veya Episkepsis 14. yüzyılda yapılmış bir mozaik ikonudur.1922 yılında Tirilye'den ayrılan Rumlar yanlarında Yunanistan'a götürmüşlerdir. Atina'da bulunan Bizans ve Hristiyan Müzesinde sergilenmektedir.^[17]

Antik kentler

Caesarea Germanica

Ekonomi

Belde merkezinde oturan nüfusun %80'i ticaretle uğraşır.^{[kaynak belirtilmeli]} Tuzlu zeytin, yağ, sabun ticareti başta gelmektedir.

Tirilye'de tarım, oldukça gelişmiştir. En çok zeytin üretimi yapılır. Sofralık zeytin yetiştirilmektedir. Elma, armut ve şeftali üretimi de yapılmaktadır. Yetiştirilen sebzelerin başında fasulye, enginar, salatalık, domates, bezelye, patlıcan, biber gelir.Bursa siyahı dürdane inciri yetiştirilmektedir. Bardak eriği (Bardacık eriği) yetiştirilen başka bir meyve ağacıdır.

Hayvancılık ise beldeye yakın köylerde az, dağ köylerinde ise daha çoktur. Beldede tavukçuluk da yaygınlaşmaktadır. Balıkçılık da önemli bir gelir kaynağıdır.

Tirilye sanayinde, zeytin imalatı büyük yer tutar.

Tirilye, turizm bakımından I. derecede turistik hüviyete sahip bir beldedir.

Tirilye mutfağı

Tirilye baklavası

Paskalya çöreği (mahlepli çörek) ve cevizli lokum bayramlarda taş fırınlarda hazırlanır. Tirilye ev baklavası da bayramlarda hazırlanan özel bir baklava çeşididir. Özelliği hamurunun kalın olmasıdır. Ayrıca iç malzeme (özellikle ceviz) iç kısmına bol miktarda konulur.

Zeytin ekmeği Tirilye'de yapılan bir ekmek çeşididir. Tirilye kebabı yörenin yemekleri arasındadır.^[18] Tirilye bakraç yoğurdu çok sevilerek tüketilen bir yoğurt çeşididir. Katı kıvamlıdır.

Tirilye'de deniz ürünleri bol miktarda tüketilir. Midye tava, balık kızartma ve buğlaması(balık papaz yahnisi) yine tüketilen gıdalar arasındadır. İncir yaprağında hamsi buğulama en çok sevilen yemeklerdendir.

Tirilye'ye göçle gelen halklar kendi yemek kültürlerinide getirmiştir. Balkan ve Karadeniz mutfağının etkileri yemeklerde görülür. Bursa mutfağına ait Bursa cantık pidesi lokantalarda satılmaktadır. Tirilye'de fırınlarda kuluri (bir çeşit simit) yapılmakta ve satılmaktadır. Beze ve cevizli, bademli, Antep fıstıklı pavlova tatlısı evlerde yapılmaktadır.

Yemek âdetleri

Sünnet düğünlerinde konuklara düğün çorbası, etli patates yemeği, pirinç pilavı ve zerde ikram edilir. Sünnet düğününden önceki gün kadınların eğlendiği ve sünnet çocuğunun eline kına yakılan kına eğlencesi düzenlenir. Bu eğlencede konuklara cevizli lokum ikram edilir.^[19]

Nişanda konuklara sadece Türk kahvesi ikram edilir. Damat ailesi kız evine cevizli baklava ve mahlepli çörek götürür. Gelinin ailesi ise damada cevizli baklava ve un kurabiyesi verir. Gelin kınasında cevizli lokum ve yanında çerez ikram edilir. Düğün yemeklerinde, sünnet yemeğinde olduğu gibi düğün çorbası, etli patates yemeği ve pilav vardır. Düğün yemeğinin sünnetten farkı, tatlı olarak zerde yerine un kurabiyesi ikram edilmesidir.^[19]

Askere gidecek gençlere akrabaları bir akşam yemeği verilir. Asker uğurlama yemeğinde çorba -genellikle kırmızı mercimek çorbası-, pilav ve bir etli yemek çeşidi ikram edilir; ayrıca zeytinyağlı sebze yemeği de hazırlanır.^[19]

Kış başında zeytin hasatı yapıldığında zeytin toplama işinde çalışanlara zeytinyağlı kuru fasulye, turşu ve bol zeytinyağı ikram edilir. Hasatın son gününe "kırıçma" denir. O gün lakerda ve tahin helvası da yenir.^[19]

Cenazelerde cenaze evine sıklıkla lokma götürülür.^[19]