Tohar dilleri
Toharca veya Tohar dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin soyu tükenmiş bir dalıdır. Dil, Tarım Havzası'nın (günümüz Sincan, Çin) kuzeyindeki vaha kentlerinde ve Lop Çölü'nde bulunmuş M.S. 6. yüzyıldan 8. yüzyıla kadar uzanan el yazmalarıyla bilinmektedir.
| Tohar dilleri | |
|---|---|
| Toharca | |
| Bölge | Tarım Havzası |
| Etnisite | Toharlar |
| Ölü dil | M.S. 9. yüzyıl |
| Dil ailesi | Hint-Avrupa dil ailesi
|
| Diyalektler | Agni (Toharca A)
Kuça (Toharca B)
Kroran (Toharca C)
|
| Yazı sistemi | |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | Çeşitli: xto – Toharca A txb – Toharca B |
Bu dil ailesinin 20. yüzyılın başlarında keşfedilmesi, eskiden kabul görmüş Hint-Avrupa dil ailesinin centum ve satem dilleri olarak Doğu ve Batı kollarına bölünebileceği teorisine zıtlık oluşturmuş ve aile üzerine yürütülen çalışmaların yeniden canlandırılmasını sağlamıştır.
İlk araştırmacılar dili kullanmış insanları Eski Baktriya'da (Toharistan) yaşamış bir halk olan Tokharoi'ler ile bağdaşlaştırdıklarından ötürü dil "Toharca" olarak adlandırılmıştır. Bu tanımlama günümüzde genel olarak hatalı kabul edilmekle birlikte, isim hala kullanılmaktadır.
Keşif ve tarihçe
değiştir
20. yüzyılın başlarında Tarım havzasının Aurel Stein tarafından arkeolojik olarak keşfedilmesi ile MS 6. yüzyıldan 8. yüzyıla tarihlenen, bilinmeyen bir dilde yazılmış el yazması parçalarının bulunması sonucunda Tohar dillerinin ve alfabesinin varlığı ortaya çıktı.[2]
Çok geçmeden, bu yazmaların aslen o dönemlerde bilinmeyen bir Hint-Avrupa dili dalına, Tohar dillerine, ait olduğu ve birbirinden farklı iki dilde yazılmış olduğu anlaşıldı:
- Toharca A (Doğu Toharca; kendi dilindeki adı "ārśi"), Karaşehir (eski Agni, Çince Yanqi) ve Turfan bölgelerinde bulunmuştur.
- Toharca B (Batı Toharca), Kuça ve Toharca A konuşan bölgelerde bulunmuştur
Tarım Havzası'nın güneydoğusunda yer alan Krorän ve Niya'da bulunmuş ve 3. yüzyıla tarihlenen Prakritçe yazılmış belgelerde Toharca ile ilgili bir dilden geçmiş pek çok ismin varlığı sonucunda Toharca C olarak anılacak başka bir Tohar dili daha keşfedilmiştir.[3] Krorän’de bulunmuş ve tamamen Toharca C ile yazılmış belgeler 2018’de yayınlanmıştır.[4][5]
Toharca muhtemelen 840'tan sonra, Moğolistan'dan Kırgızlar tarafından sınır dışı edilen Uygurlar'ın Tarım Havzası'na yerleşmesi sonucunda ölmüştür.[3] Bu teori, Toharca metinlerinin Uygurcaya çevirisinin keşfi ile desteklenmektedir.
Bazı Çince kelimeler Toharca kökenlidir. Eski Çincede bal manasına gelen *mjit (Geleneksel Çince: 蜜; mì) kelimesinin Ön Tohar dilindeki *ḿət kelimesinden türediği düşünülmektedir. Pek çok modern Hint-Avrupa dilinde benzer sözcükler bal ve bal şarabı manasında kullanılmaktadır.[6]
Diğer Hint-Avrupa dilleri ile karşılaştırılması
değiştir| Toharca kelime örnekleri | |||||||||||
| Türkçe | Toharca A | Toharca B | Grekçe | Sanskritçe | Latince | Proto-Cermence | Gotça | Eski İrlandaca | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bir | sas | ṣe | heîs, hen | haykas | oynos | ainaz | ainz | haon | |||
| iki | wu | wi | dúo | dvā́ | duo | *twai | twái | dá | |||
| üç | tre | trai | treîs | tráyas | trēs | *þrīz | þreis | trí | |||
| dört | śtwar | śtwer | téttares, téssares | catvā́ras, catúras | quattuor | *fedwōr | fidwōr | cethair | |||
| beş | päñ | piś | pénte | páñca | quīnque | *fimf | fimf | cóic | |||
| altı | ṣäk | ṣkas | héx | ṣáṣ | sex | *sehs | saihs | sé | |||
| yedi | ṣpät | ṣukt | heptá | saptá | septem | *sebun | sibun | secht | |||
| sekiz | okät | okt | oktṓ | aṣṭáu, aṣṭá | octō | *ahtōu | ahtau | ocht | |||
| dokuz | ñu | ñu | ennéa | náva | novem | *newun | niun | noí | |||
| on | śäk | śak | déka | dáśa | decem | *tehun | taihun | deich | |||
| yüz | känt | kante | hekatón | śatām | centum | *hundą | hund | cét | |||
| ata | pācar | pācer | patḗr | pitṛ | pater | *fadēr | fadar | athair | |||
| ana | mācar | mācer | mḗtēr | mātṛ | mater | *mōdēr | mōdar | máthair | |||
| erkek kardeş | pracar | procer | phrā́tēr | bhrātṛ | frāter | *brōþēr | brōþar | bráthair | |||
| kız kardeş | ṣar | ṣer | éor | svásṛ | soror | *swestēr | swistar | siur | |||
| at | yuk | yakwe | híppos | áśva- | equus | *ehwaz | aiƕs | ech | |||
| inek | ko | keu | boûs | gaúṣ | bōs | *kūz | (OE cū) | bó | |||
| ses | vak | vek | épos | vāk | vōx | *wōhmaz | (Du gewag) | foccul | |||
| ad | ñom | ñem | ónoma | nāman- | nōmen | *namô | namō | ainmm | |||
| süt sağmak | mālkā | mālkant | amélgein | ||||||||
| mulgēre | *melkaną | miluks | bligid (MIr) | ||||||||
Ayrıca bakınız
değiştirKaynakça
değiştir- ^ Mallory & Mair (2000), ss. 67, 68, 274.
- ^ Deuel, Leo. 1970. Zamanın Ahit'i, ch. XXI, sf. 425-455. Baltimore, Pelikan Kitapları. Orj. publ. Knopf, NY, 1965.
- ^ a b Boş kaynak (yardım) Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "mallory-expedition" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "Language Log » Tocharian C: its discovery and implications". 23 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Nisan 2019.
- ^ Zimmer, Klaus T; Zimmer, Stefan; Dr. Ute Hempen (2019). K. T. Schmidt: Nachgelassene Schriften (Almanca). ISBN 9783944312538. OCLC 1086566510. 4 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2022.
- ^ Boltz (1999), s. 87; Schuessler (2007), s. 383; Baxter (1992), s. 191; GSR 405r; Proto-Tocharian and Tocharian B forms from Peyrot (2008), s. 56.
Dış bağlantılar
değiştir- Tohar alfabesi (Omniglot'tan) 24 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien (TITUS):
- Tohar alfabesi16 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Toharca A ve B için eşlenik tablolar 2 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Toharca A el yazmaları, Berlin Turfan Koleksiyonundan 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Mark Dickens, "Toharca hakkında bilmek istediğiniz her şey"
- Austin Texas Üniversitesi'nden Çevrimiçi Toharca
- DQ Adams'ın A Dictionary of Tocharian B'ye dayanan çevrimiçi Toharca B sözlüğü 16 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (1999)
- Toharca B Swadesh listesi 18 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Vikisözlükten)
- Resimler, transkripsiyonlar ve (çoğu durumda) çeviriler ve diğer bilgilerle birlikte Viyana Üniversitesi'nden Toharca El Yazmaları'nın kapsamlı baskısı 9 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Sieg, E.; Siegling, W. (1921). Tocharische Sprachreste, 1.A: Transcription. Walter de Gruyter.Sieg, E.; Siegling, W. (1921). Tocharische Sprachreste, 1.A: Transcription. Walter de Gruyter. Toharca A yazılarının transkriptleri.
- Kim, Ronald I. (2012). "Introduction to Tocharian" (PDF). Institute for Comparative Linguistics, Charles University. 16 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Nisan 2019.