Uluslararası ceza hukuku

Uluslararası ceza hukuku, uluslararası hukuk kapsamında bireylerin cezaî sorumluluğunu doğrudan düzenleyen normların bütününü tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Uluslararası hukuk suçları soykırım, savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve saldırı suçudur. Bu suçlar söz konusu olduğunda, etkilerinin tek bir devletin ötesine geçtiği ve dolayısıyla uluslararası toplumun bir bütün olarak sorumluların yargılanmasında çıkarı olduğu varsayılır.

Aynı zamanda, ulusal ceza hukuku ve ulusal yargı bu tür davalarda genellikle yetersiz kalmaktadır. Uluslararası hukuk kapsamındaki suçlar, genellikle bir devlet aygıtının üyeleri tarafından işlendiğinden veya en azından desteklendiğinden, ulusal ceza kovuşturması üzerinde genellikle önemli bir etkiye sahip olabilirler. Bunun sonucunda faillerin cezasız kalması (İngilizce: impunity), mağdurların evrensel olarak geçerli insan haklarının ihlali olarak kabul edilir. Uluslararası ceza hukukunun gelişimi, insan haklarının gelişimi ile yakından ilişkilidir. Ancak, insan hakları bireylere hak tanırken, uluslararası ceza hukuku bireylerin sorumluluk ve yükümlülüklerini düzenler. Bu bağlamda, uluslararası ceza hukuku - genel olarak ceza hukuku gibi - en güçlü araçtır (ultima ratio) ve yalnızca ciddi insan hakları ihlalleri durumunda uygulanır.

Uluslararası ceza hukuku, klasik uluslararası hukukun iki temel ilkesinde belirleyici bir değişimi temsil eder. Bir yandan, bireylere doğrudan yükümlülükler getirerek, yalnızca devletlerin uluslararası hukukun öznesi olduğu geleneksel uluslararası hukuk anlayışında köklü bir değişiklik anlamına gelir. Öte yandan, ciddi insan hakları ihlalleri artık sadece bir devletin iç işleri olarak görülmeyip, uluslararası alanda kovuşturulabileceğinden, devlet egemenliği ilkesine sınırlamalar getirilmiş olur.

Cezaî sorumluluğu ayrıntılı olarak ortaya koyan maddi delillere ek olarak, söz konusu yargılama hukuku da uluslararası ceza hukukunun bir parçasıdır. Bu, örneğin uluslararası ceza mahkemeleri önündeki usule ilişkin düzenlemeleri içerir. Günümüzde uluslararası ceza hukukunun uygulanmasında en önemli kurum Uluslararası Ceza Mahkemesi'dir.

Tarihi

Uluslararası bir ceza hukuku oluşturulmasına yönelik fikirler tarihsel olarak uzun zamandan beri mevcuttu, ancak somut bir şekil almaları 20. yüzyıla kadar gerçekleşmedi. Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra Versay Antlaşması, Alman İmparatoru II. Wilhelm'in uluslararası suçlardan dolayı itham edilmesini öngörüyordu. Ancak Hollanda'nın II. Wilhelm'i teslim etmeyi reddetmesi nedeniyle bu gerçekleşmedi. (Ayrıca bkz: Leipzig Duruşmaları).

Uluslararası ceza hukukunun doğuşu, 1945/1946'da başlıca savaş suçlularının Nürnberg'de yargılanması olmuştur. İkinci Dünya Savaşı sırasında Avrupa'da Alman imha savaşlarının ve Nasyonal Sosyalist dönemde işlenen büyük ölçekli devlet örgütlü suçların etkisi altında, Londra Mukavelesi, uluslararası hukukun daha önce kısmen yazılı olmayan ceza normlarını belirleyen ve bireylerin doğrudan uluslararası hukuk kapsamında cezai sorumluluğunu tesis eden ilk uluslararası anlaşmadır. Uzak Doğu Uluslararası Askerî Mahkemesi, Nürnberg'deki uluslararası askerî mahkemeye eşdeğer bir işleve sahipti. Bu yargılamaların yanı sıra 10 sayılı Kontrol Konseyi Yasası temelinde yürütülen yargılamalar, özellikle de on iki Nürnberg davası, uluslararası teamül hukuku kapsamında uluslararası ceza hukukunun kapsamının belirlenmesi açısından bugün hala önemli bir yere sahiptir.

Soğuk Savaş sırasında uluslararası ceza hukukunun gelişimi büyük ölçüde durakladı. Nürnberg Mahkemeleri'nin hukukî ilkeleri, Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun çeşitli kararlarıyla teyid edildi. BM Uluslararası Hukuk Komisyonu, bu ilkeleri Nürnberg İlkeleri olarak adlandırılan belgede özetlemiş ve uluslararası ceza hukukunun kodifikasyonu için çeşitli taslaklar yayınlamıştır. Ancak, uluslararası hukuk kapsamındaki suçların uluslararası ceza mahkemeleri tarafından fiilen kovuşturulması gerçekleşmedi.

Bu durum ancak 1993 yılında Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin (Yugoslavya Mahkemesi veya ICTY olarak da adlandırılır) ve 1995 yılında Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi'nin kurulmasıyla değişmiştir. BM Güvenlik Konseyi tarafından kurulan bu ad hoc mahkemelerin yargı yetkileri zaman ve mekan bakımından 1991'den bu yana Yugoslavya'da yaşanan savaşlar ve 1994'te Ruanda'da yaşanan soykırım sırasında işlenen uluslararası hukuk kapsamındaki suçlarla sınırlıdır. Her iki ad hoc ceza mahkemesi de yargı yetkileri sayesinde bir dizi temel kararla uluslararası ceza hukukunun daha da geliştirilmesine ve belirlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur.

Savaş suçları

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra galip devletler, Nürnberg Uluslararası Askerî Ceza Mahkemesi'ni kurarak Alman devletinin sorumlu kişilerini yargılamış ve suçlu bulunanlar çeşitli cezalara çarptırılmıştır. Bu çerçevede;

a) Barışa karşı suçlar (savaşın planlanması, hazırlanması ve icrası diğer adıyla saldırgan savaş suçu),

b) Savaş suçları, örneğin savaş esirlerinin öldürülmesi,

c) İnsanlığa karşı suçlar (milliyet, ırk, din, etnik köken gibi nedenlerle insan onurunun asgari garantilerinin ağır biçimde ve sistematik (planlı) ihlali) biçiminde üç asli suç tipi ortaya çıkmıştır. Son yıllarda benzer mahkemeler özellikle ad-hoc ceza mahkemeleri Lahey, Arusha, Eski Yugoslavya ve Ruanda’da kurulmuştur.

Uluslararası alanda gerçekleşen gelişmeler sonucunda 15–17 Temmuz 1998'de Roma'da yapılan uluslararası konferans sonucunda 1 Temmuz 2002 tarihinde yürürlüğe giren, 139 ülke tarafından imzalanan Roma Statüsü ile Lahey’de bir Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) kuruldu.

Türkiye bu statüye çekimser oy kullanmıştır.