Yurt (çadır)

Yurt ya da ger, Orta Asya'da Türk ve Moğol göçebelerinin ev olarak kullandığı çadırlara verilen ad. Orta Asya bozkırlarında birkaç değişik türde göçebe grup tarafından konut olarak kullanılan ve deri ya da keçe ile kaplanmış taşınabilir, yuvarlak bir çadırdır. Yapı, duvarlar için ahşap veya bambudan yapılmış açılı bir montaj veya kafes, bir kapı çerçevesi, kirişler (iç direkler) ve muhtemelen buharla bükülmüş bir tekerlek (taç, sıkıştırma halkası) içerir. Çatı yapısı genellikle kendi kendini destekler, ancak büyük yurtların, tacı destekleyen iç direkleri olabilir. Kendinden destekli yurtların duvarının üst kısmının, çatı nervürlerinin (kumaş çıkıntısı) kuvvetine karşı koyan bir germe bandı aracılığıyla yayılması engellenir. Modern yurtlar, kalıcı olarak ahşap bir platform üzerine inşa edilebilir; buharla bükülmüş ahşap çerçeve veya metal çerçeve, kanvas veya branda, pleksiglas kubbe, tel halat veya radyan yalıtım gibi modern malzemeler kullanılabilir.

Türkistan'da bir Türkmen kadını yurt çadırının önünde, 1913

Moğolistan’da turist yurtları

Yapım aşamasında olan bir yurt

Sözcük kökeni

Eski Türkçe‘de "çadır, oba, konut" gibi anlamlara denk gelen bir sözcüktür. Bu sözcük Eski Türkçe’deki ur- ek eylemiyle veya +ut ekiyle türetilmiştir. Yurt adı Türkçe kökenli bir sözcüktür ve Rusça ve Bulgarcada “yurta”, Macarcada "jurta", Moğolcada “ger”, Kazakçada “kiyiz üy“ ve Kırgızca'da “boz üy” olarak geçer. Yurt sözcüğü, İngilizceye de aynı şekliyle geçmiştir. Yurt sözcüğü, tarihte ilk kez Orhun Yazıtları’nda "çadır, oba, konaklama yeri" anlamıyla "yurtda yatu kalur erti” -çadırda (kalınan yer, vatan) yatıp kalkar idi- notuyla geçmiştir. Ancak bu sözcük, çağdaş Türkçede günümüzde daha da kapsamlaştırılarak, “ev veya kalınan yer“ anlamından; “anavatan, ülke, bağlı bulunulan devlet” anlamına evrilmiştir.

Tarihçe

Orta Asya'da yurtlar en az iki buçuk bin yıldır yaşamın belirleyici bir özelliği olmuştur. Bir yurdun barınma olarak kullanıldığına dair ilk yazılı açıklama, antik Yunan tarihçi Herodot tarafından kaydedilmiştir. Herodot, MÖ 600'den MS 300'e kadar Karadeniz'in kuzeyi ve Orta Asya bölgesinde yaşayan atlı-göçebe bir millet olan İskitlerin barınma yeri olarak yurt benzeri çadırlardan bahsetmiştir.

Orta Asya'nın ötesindeki yurtlar

Popülerlik arttıkça yurtlar Orta Asya'nın dışına yayılmıştır. 13. yüzyılda, Moğol İmparatorluğu'nun zirve döneminde yurtlar, Avrupa ve Orta Doğu'nun bazı bölgelerine tanıtıldı. Marco Polo'nun yazılarında bile Kubilay Han'ın sarayında yurt kullanımından bahsedilmektedir. Yakın tarihte ise yurtlar, benzersiz estetiği ve pratikliği nedeniyle Batı'da ilgi çekmeye başlamıştır.

İnşası

Ulan batur ve Harhorin arasındaki bozkırlarda geleneksel yurtlar.

Afganistan'ın doğusunda Yurtlar

Kırgız yurtları, Kızılsu Kırgız Özerk İli, Sincan, Çin

Traditional yurts consist of an expanding wooden circular frame carrying a felt cover. The felt is made from the wool of the flocks of sheep that accompany the pastoralists. The timber to make the external structure is not to be found on the treeless steppes, and must be obtained by trade in the valleys below.

Çerçevenin yapısı, bir veya daha fazla açılan kafes duvar bölmeleri, bir kapı çerçevesi, eğimli çatı direkleri ve bir tepeden oluşur. Moğol ger'i, tepeliği ve düz çatı direklerini destekleyen bir veya daha fazla sütuna sahiptir. (Kendinden destekli) ahşap karkas, keçe parçalarıyla kaplıdır. Malzeme bulunmasına bağlı olarak, keçe ek olarak kanvas ve/veya güneşliklerle örtülür. Çerçeve, bir veya daha fazla ip veya kurdele ile bir arada tutulur. Yapı, örtülerin ağırlığı ile baskı altında tutulur, bazen çatının ortasına asılan bir ağırlık ile desteklenir. Yurtlar boyut ve ağırlık açısından değişkenlik gösterir. Kışın dışarıdaki soğuktan mükemmel izolasyon ve koruma sağlar ve yaz aylarında yurdun serin kalması için kolayca değiştirilebilirler.

Yurtlar, sökülebilir şekilde tasarlanmıştır ve parçalar, yeniden başka bir yerde inşa edilmek üzere develer veya yaklar ile birlikte kompakt bir şekilde taşınabilir. Tamamını yeniden inşa etmek yaklaşık 2 saat sürer.

• 
  Yurt kurma: duvarlar ve kapıyla başlanır.
• 
  Çatının yerleştirilir
• 
  Yerine yerleştirilmiş çatı
• 
  İnce örtünün çatı eğimlerine yerleştirilmesi
• 
  Yurdun üzerine serilen keçe örtü
• 
  Dış örtünün yerleştirilmesi
• 
  Son adım: halatların eklenmesi
• 
  Mandalgovi yakınlarındaki bozkırlarda bir ger

Sembolizm

Yurtların tepesine ''Şangırak'' adı verilir. Bu şangırak şekli Orta Asya'dak pek çok devletin farklı sembollerinde sıkça kullanılır. bunlardan en bilindik olanı Kırgızistan Bayrağı'nın ortasındaki güneş desenidir.

Sürekli çekiç veya yürüme deseni (alkhan khee) gibi tekrar eden geometrik desenler de yaygın olarak kullanılır. Genellikle sınır süslemelerinde kullanılan bu desen, sonsuz gücü ve sürekli hareketi temsil eder. Diğer bir yaygın desen ise uzun ömür ve mutluluğun simgesi olan ulziidir. Hayvanın burnu ve boynuzlarının şeklinden türetilen khamar ugalz (burun deseni) ve ever ugalz (boynuz deseni) en eski geleneksel desenlerdir. Tüm desenler sadece yurtlarda değil, aynı zamanda süslemelerde, mobilyalarda, kitaplarda, giysilerde, kapılarda ve diğer nesnelerde de bulunabilir.

Kırgız keçeden halı imalatında en yaygın türler Ala-Kiyiz ve Şırdaktır. Süslemeler, ustaların evlenecek çocuklarına veya torunlarına iyi dileklerini somutlaştırmaktadır.

Orta Asya'da

Kırgızistan bayrağında kullanılan Kırgız yurtunun çatı tacı, Tengri sembolü

Ak Öıi (Beyaz Bina), yurt şeklindeki beton bina, "Dünyanın En Büyük Yurt"u, Merv, Türkmenistan yakınlarında, 2015'te kuruldu

• 
  Şangırak
• 
  Kazakistan arması
• 
  Kırgızistan bayrağı

Bugün yurt, birçok Orta Asya grubu arasında ulusal bir sembol olarak görülmekte ve bu nedenle yurtlar kafe (özellikle geleneksel yemek konusunda uzmanlaşmış olanlar), müze (özellikle ulusal kültürle ilgili olanlar) ve hediyelik eşya dükkanı olarak kullanılmaktadır. Türk Dünyası Kültür Başkenti olarak Merv şehrinin kutlanması vesilesiyle, Türkmenistan hükümeti beton, granit, alüminyum ve camdan yapılmış bir yurt biçimli yapı inşa ettirmiştir. Bu yapıya "Ak Öýi" (Ak Bina) adı verilmiş ve "Dünyanın En Büyük Yurdu" olarak tanımlanmıştır. 27 Kasım 2015'te kurulan yapı 35 metre yüksekliğinde ve 70 metre çapındadır. Türkmenistan devlet haber ajansına göre, "Beyaz yurt, kadim, kendine özgü bir tarihsel-kültürel mirasın sembolü, köklerimizi ve kökenlerimizi korumanın bir işaretidir." Bu üç katlı yapı, 3.000 kişilik büyük bir salonu, kafeyi, ofisleri ve VIP dairelerini içermektedir.

Ayrıca bakınız

• Çadır
• Kırgızistan bayrağı
• İglo
• Çadır
• Tipi (çadır)
• Yöresel mimari

Kaynaklar

• Türk Dil Kurumu - Güncel Türkçe Sözlük: yurt
• Oğuz, Burhan. "Türkiye halkının kültür kökenleri: teknikleri, müesseseleri, inanç ve âdetleri". Anadolu Aydınlanma Vakfı yayınları, 1976. web sayfası 23 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

• Wikimedia Commons'ta Yurts ile ilgili medya
• Yurt Bilgisi – Yurtlar ve ilgili yapılar için kapsamlı bir kaynak
• Yurt Forum – Yurtlar ve ilgili yapılar için bir topluluk kaynağı
• Yurt - Dünya Tarihi Ansiklopedisi
• What is Mongolia Ger?(Mongolia Yurt) (ing)