Çöl
Çöl, Yerküre'de yer alan ana biyom tiplerinden birisidir. Çöl, yıllık 250 mm'den az yağış alan bölgeler için kullanılan bir terimdir.
Çöller birer ekosistemdir ve çöl atmosferinin düşük nemliliği gece ve gündüz arasında çok büyük sıcaklık farklarının oluşmasına neden olur. Çöller, aldıkları yağışın miktarında büyük değişkenlik gösterebilir. Yağışın zamanı da öngörülememektedir. Sıcak çöllerde toprakta organik madde miktarı az olmasına karşın mineraller bol miktarda bulunur. En gelişmişlerinde bile bitki örtüsü çok seyrektir ve toprak güneş ışınları ve rüzgarla doğrudan karşılaşır. Hem yıllık hem de çok yıllık bitkileri vardır, ancak çok yıllık bitkiler olarak kaktüsler ve Sahra Çalısı tipiktir, Kuzey Kutbu'nda 400'e yakın bitki türü olmasına karşın Antarktika'da sınırlı sayıda bitki türü bulunmaktadır. Bu bitkiler su kaybını azaltmak için genellikle çok küçük yapraklara sahiptir ya da hiç yaprakları yoktur. Bazı bitkiler ise yer altı organları olarak yaşarlar ve yalnızca aşırı yağışlar olduğunda kısa bir büyüme dönemine sahiptirler.
Çöllerde yaşayan hayvanlar, çok çetin koşullarla baş etmek zorundadırlar: su ve besin çok seyrektir, sıcaklık gün içerisinde büyük oranda değişmektedir, kumda ve kalın kar tabakasında yürümek ve yuva kazmak zordur. Bu sorunları aşmak için çok çeşitli fizyolojik ve davranışsal uyumlar evrimleşmiştir. Sıcak çöllerde çoğu hayvan küçüktür, günün en sıcak saatlerini bitkilerin altında ya da yer altında geçirirler, gece avlanır ve besin ararlar. Kanguru faresi gibi hayvanlar, besinlerde bulunan ve yapım-yıkım olayları sonucu ortaya çıkardıkları su (metabolik su) ile canlılıklarını devam ettirirler. Canlı biyokütlesi çok düşüktür ve canlı türleri oldukça özelleşmiştir.
Dünyaca ünlü çöller, Kutuplar'ın çevresinde bulunan çöller ve Kuzey Afrika'da Büyük Sahra, Güney Afrika'da Kalahari Çölü, Asya'da Gobi, Güney Amerika'da Atacama Çölü çölleridir. Büyük Sahra, dünyadaki en büyük sıcak çöldür. Antarktika ve Grönland'ın büyük bölümü de çöl tabirinin içine girer yani "çöl" kelimesi sadece sıcak bölgeler için değil soğuk ve kurak bölgeler için de kullanılır.
Etimoloji
değiştirTürkçe çöl kelimesinin kökeni Orta Türkçede “yaban yer, bozkır” anlamına gelmiş çöl kelimesinden evrilmiştir. Eski Türkçede kullanımı tespit edilmemiş olup bir Türk dilindeki ilk kullanımı Ali Şir Nevai'nin 15. yüzyıla tarihlenen Çağatayca eserlerinde gözlemlenmiştir.[1]
Küresel Ölçekte Başlıca Çöller
değiştir
Çöller kutup çölleriyle birlikte dünyada kara alanlarının %30'unu kaplar. Bunun dışında %28'lik bir yarı kurak alan daha var ki, buralar az yağış ve bitki örtüsüyle tipiktir ve asıl çölleri çevrelerler. Hemen her kıtada çöl alanları varlık göstermektedir. Bu çöl alanları subtropikal, kıta içi, batı sahili ve kutup çölleri olmak üzere 4 ana gruba ayrılabilir.[2]
Subtropikal Çöller
değiştirKüresel hava akımlarıyla belirlenen kurak alanlardır. Kuzey yarımkürede Yengeç Dönencesi civarında yer alan Sahra Çölü, Arabistan Çölü, Thar Çölü ile Güney yarıkürede Oğlak Dönencesi civarında bulunan Kalahari ve Avustralya çölleri bu gruba girer. Bunlardan Sahra Çölü 9.1 milyon km2 ile en büyük subtropikal çöldür. Subtropik çöllerdeki yağış sıcaklığı çok düşüktür. Toprak ve bitki örtüsünün olmaması yüzünden yağışlar hızla sele dönüşür. Sellerin açtığı bu su yollarına Arapça vadi denir. Çöllerin genellikle iç drenaja sahip olması yüzünden bu sel sularının bir kısmı yeraltı suyuna süzülür, bir kısmı ise sığ, tuzlu gölleri oluşturmak üzere çöllerin sığ kısmına doğru yol alır.[2]
Kıta İçi Çöller
değiştirKıta içi çöllerin örneklerini, Asya steplerinde birbirine komşu olan Gobi ve Taklamakan çölleriyle Arjantin'deki Pategonya Çölü oluşturur. Kıta içi çöller, oluşumlarını esas olarak ana evaporasyon kaynaklarından uzak oluşlarına ve bazen yüksek dağlarla çevrili olmalarına borçludur. Bu yüzden su buharı, bu merkezi kıta alanlarına ulaşamadan yağışa geçmekte, buralara ulaşan hava kuru olmaktadır. Kıta içi çöller tipik olarak kurak ve soğuk alanlardır.[2]
Batı Sahili Çölleri
değiştirBu çöller subtropikal bölgede bazı kıtaların batı sahilleri boyunca bulunduklarından böyle adlandırılmışlardır. Kuzey Amerika çölleri ile Şili'de Atakama Çölü bu türün örneklerindendir. Oluşumlarının arka planındaki fiziksel süreçler şöyledir; bu bölge boyunca egemen rüzgarlar ekvatora doğrudur; bunlar soğuk ve yoğun havayı okyanus yüzeyine yakın bölgeye bırakırlar ve bu süreç nemli havanın yükselip bulut oluşturmasına engel olur. Gündüzleri kara hızla ısınır, ancak deniz hala soğuktur. Ilık hava buharlaşmayla karaların üstünde yükselirken, denizden gelen soğuk hava bu boşluğu doldurur. Bu bir nemli deniz esintisidir. Subtropikallerde genellikle öğleden sonra eser. Ancak bu esinti kıtaların batı kenarına paralel akan soğuk okyanus akıntılarıyla karşılaşır. Soğuk su akıntıları ile temas, esintisinin sıcaklığını düşürür; böylece hava yükselmek yerine çöker, yani yağmur olarak yoğunlaşır. Kuzey Amerika çölleri, deniz esintisinin, KB'dan gelen soğuk Kaliforniya Akıntısı ile karşılaşması yüzünden oluşur. Bu çöller düşük kotlardadır; yıllık 100–250 mm arasında yağış alır ve yazları oldukça sıcaktır.[2]
Kutup Çölleri
değiştirGörece sıcak hava, tropiklerden kutuplara doğru üç hücre halinde sürüklenirken içindeki su buharı yağış şeklinde yoğunlaşır ve yüksek enlemlerde içinde neredeyse hiç su kalmaz. Grönland ve Antarktika dünyanın en soğuk, en kurak yerleridirler. Bu nedenle bunlar Kutup Çölleri olarak adlandırılırlar. Sıcaklık donma noktasının üstüne hiç çıkmadığından kar erimez, ancak bir kısmı sublimasyonla kaybolur. Antarktika'daki yağış oranı ise çoğunlukla 50 mm yağmur eşdeğeri kardan azdır.[2]
Çölde Yaşam
değiştirÇöller genel olarak ikiye ayrılır; Sıcak ve soğuk çöller. Çöllerde yaşamını sürdüren hayvanlar evrimsel süreçte oranın ortamına ve iklim koşullarına adapte olmuşlardır. Ayrıca çöllerde yaşayan canlılar, bu bölgelere uyum sağlamış canlı sayısının az olması sebebi ile değerlidir.
Çöllerde yiyecek ve içecek sıkıntısı tahmin edilebileceği gibi sık rastlanan bir durumdur. Bu yüzden burada hayatını sürdüren canlılar buranın olumsuz koşullarına karşı birçok adaptasyon geliştirmiştir. Kutup çöllerinde yaşayan hayvanlar daha küçük vücutlu olmaktadır ve daha kalın bir deri tabakasına sahiptir. Ayrıca bunları koruyan yağ tabakaları vardır ve bu tabaka oldukça gelişmiştir. Kutupta yaşayan bazı hayvanlar penguen, kutup ayısı, kutup tilkisi, fok, balina, deniz aslanı şeklinde sıralanabilir. Sanıldığının aksine kutup ayılarıyla penguenler aynı yerde yaşamaz. Kutup ayıları sadece Kuzey Kutbu'nda yaşamlarını sürdürürken penguenler ise sadece Güney Kutbu'nda yaşarlar. Ayrıca Kuzey Kutbu bir kıta değil; Grönland'ın kuzeyinin, Sibirya'nın ve diğer Kuzey Buz Denizi adalarının oluşturduğu kara parçalarıdır. Güney Kutbu Antarktika ise kıtadır.
Sıcak çöllerde ise hayat daha zordur denebilir çünkü kutuplardaki hayvanlardan fazla olarak su gibi bir sorunları daha vardır. Bu sorunu çözmek için de çeşitli adaptasyonlar geliştirilmiştir. Örneğin develer hörgüçlerinde yağ biriktirirler ve fazla yağı bir dizi kimyasal işlemden sonra suya çevirerek ihtiyaçları olan suyu karşılarlar. Çöl tilkileri ise küçük boyutludur ve bu onların çabuk terlemesini önler. Diğer çöl hayvanları da suyu çeşitli şekillerde depo ederler ya da aldıkları besinlerin suyundan faydalanırlar.
Dünyada çöller
değiştirKaynakça
değiştir- ^ "çöl - Nişanyan Sözlük". Nişanyan Sözlük. 3 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023.
- ^ a b c d e Kazancı, N. ve Gürbüz, A. (Ed.) 2012. Kuvaterner Bilimi. Ankara Üniversitesi Yayınları No:350, 570 s. ISBN 978-605-136-056-0.
Dış bağlantılar
değiştir- http://www.cerezforum.com/cografya/51525-dunyadaki-coller-dunya-colleri-haritalari.html#ixzz2pQGUDwT04 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.