Çelebi (ünvan)

Çelebi, Eski Türkçe ve Osmanlı İmparatorluğu’nun neredeyse tüm dönemlerinde kullanılan bir ünvan. Osmanlıların, ilk yıllarında şehzadeler için kullanılan bu san, ileri dönemlerde çoğu kişi tarafından “asil, görgülü, okumuş, bilgili” kimseler anlamında da kullanılmıştır. Çelebi sözcüğü; Memlûkler tarafından katip anlamında kullanılmaktaydı ve Rumca'da ise "iyi hitap eden" manasına gelmektedir. Bizans kaynakları ise kelimenin Türkçe olduğunu ve "beyzade" anlamına geldiğini aktarmaktadır.

Kökenbilim

Türkçede "beyefendi", "iyi huylu" ya da "nazik" anlamına gelen Türkçe kökenli bir ünvandır. Çelebi, köken bakımından Eski Türkçe’de "Tanrı" anlamına gelen “Çalab” sözcüğünden türediği için "Tanrı adamı" anlamına da gelir. Sözcüğün kökenbilimi hakkında türlü görüşler ileri sürülmüşse de, bugüne dek kesin bir sonuca varılamamıştır. Yapılan önerilerin en eski olanı ve günümüzde de en çok onaylanmış olanı, Şeyhülislam İbn Kemal ile Hasan Kâfî Akhisârî’nin, bu sözcüğün kökenbilimiyle ilgili risâlelerinde ortaya koydukları, Çelebi’nin, Türkmen dilinde Allah’ın (Tengri) isimlerinden biri olan Çalap’tan geldiği görüşüdür. Bu kişilere göre, sondaki nisbet “yâ”sı ile kelimeye (çalabî) “Allah’a mensup, Allah’a bağlı” anlamı verilmiş ve söyleniş biçimi, ilerleyen dönemlere değin incelerek Çelebi şekline dönüşmüştür. Kelimenin, Yunanca’dan ya da başka bir Hint-Avrupa dilinden geldiği konusundaki öneriler ise inandırıcı olmaktan uzaktır. Nitekim, İbn Battûta, Çelebi sözcüğünün Anadolu’da “efendi” anlamında kullanıldığını belirttiği gibi, bazı Bizans kaynaklarında da bu sözcüğün, Eski Türkçe kökenli olduğu ve “beyzade” anlamına geldiği kayıtlıdır.