Şam Baharı

Şam Baharı (Arapça: ربيع دمشق, Rabīʻi Dimashq) Suriye'de Devlet Başkanı Hafız Esad'ın Haziran 2000'de ölümünden sonra başlayan ve onunla ilişkili faaliyetlerin çoğunun oğlu Beşar Esad hükümeti tarafından bastırıldığı 2001 sonbaharına kadar bir dereceye kadar devam eden yoğun bir siyasi ve sosyal tartışma dönemidir. Bu süreç 99 Bildirisi ve Sivil Toplum Komitelerinin kurulmasıyla başlamış, ardından 2001 yılında 1000 Suriyeli entelektüelin imzasını taşıyan 1000 Bildirisi yayınlanmıştır.

Arka plan

Resmi olarak bir cumhuriyet olan Suriye, 1963'ten beri Baas Partisi ve 1970'ten beri de 2024'te devrilene kadar Esad ailesi tarafından yönetiliyordu. Olağanüstü hal 1963'ten 2011'e kadar yürürlükteydi.

Suriye'de 1971'den 2000'deki ölümüne kadar devlet başkanlığı yapan Hafız Esad döneminde siyasi faaliyetler sıkı bir şekilde kontrol edilmiş ve 1980'den itibaren etkili muhalefet faaliyetleri neredeyse imkansız hale gelmişti. Beş ana güvenlik kurumu esas olarak siyasi muhalefeti izlemek için görev yapıyordu: 1963'ten beri olağanüstü hal vardı, askeri mahkemeler sıkıyönetim uyguluyordu ve özel mahkemeler siyasi davaları insan haklarına veya adil yargılamaya çok az saygı göstererek yargılıyordu. Mahkumlar rutin olarak işkence görüyor ve korkunç koşullarda tutuluyordu.

1998'den itibaren baskı düzeyi gözle görülür biçimde azaldı. Hafız'ın Haziran 2000'de ölümünün ardından oğlu Beşar Suriye Devlet Başkanı olarak seçildi. Beşar, Şam Baharı'na kadar kendisini babasının politikalarına karşı bir reformcu olarak sunmuştu.

Olaylar

Beşar Esad (ortada), Baasçı Eski Muhafızların desteğiyle Şam Baharı hareketini bastırmak için acımasız bir baskı emri verdi

“Şam Baharı” her şeyden önce, İngilizce'de ‘salonlar’ veya ‘forumlar’ olarak adlandırılan çok sayıda muntadayāt'ın (tekil muntadā) ortaya çıkmasıyla karakterize edildi. Benzer düşünen insanlardan oluşan gruplar özel evlerde bir araya geliyor, bu toplantılara dair haberler ağızdan ağıza yayılıyor, siyasi meseleler ve daha geniş toplumsal sorunlar tartışılıyordu. Salon olgusu Şam'da ve daha az ölçüde diğer şehirlerde hızla yayıldı. Film yapımcısı Ömer Amiralay gibi kendilerini kararlı bir şekilde apolitik ilan eden bir dizi entelektüel gibi Suriye muhalefetinin uzun süredir görev yapan üyeleri de hareketi canlandırmada önemli rol oynadı. Suriye Komünist Partisi üyeleri ve reform yanlısı Baas Partisi üyeleri de tartışmalarda yer aldı. Forumların en ünlüleri Riad Seif Forumu ve Cemal el-Etâsî Ulusal Diyalog Forumu idi.

Şam Baharı, önde gelen entelektüeller tarafından imzalanan “99 Manifestosu”nda ifade edilen bir dizi siyasi talep etrafında harekete geçmiş olarak görülebilir. Bu taleplerin başlıcaları olağanüstü halin kaldırılması, sıkıyönetim ve özel mahkemelerin kaldırılması, tüm siyasi tutukluların serbest bırakılması, siyasi sürgünlerin kovuşturma korkusu olmadan geri dönmesi ve siyasi parti kurma ve sivil örgütlenme hakkıydı. Bunlara genellikle Suriye anayasasının 8. Maddesinin yürürlükten kaldırılması gibi daha kesin bir siyasi talep de ekleniyordu. Bu maddeye göre “Arap Sosyalist Baas Partisi devlete ve topluma liderlik eder”.

Şam Baharı Arap dünyasında büyük bir etki yarattı ve başlangıçta gerçek bir değişime yol açacağına dair önemli bir iyimserlik vardı. Suriye devlet gazetesi Tişrin'in editörü Mahir Şarif, Ahmet Barqawi ve Yusuf Salameh gibi önde gelen entelektüellerden oluşan bir komite kurarak yeni bir fikir sayfası hazırlama niyetinde olduğunu açıkladı ancak bu hiçbir zaman gerçekleşmedi. Salonlarda kadınların konumundan eğitim yöntemlerinin doğasına ve İsrail'in Filistin topraklarını işgaline kadar pek çok siyasi ve toplumsal sorun tartışıldı.

Kasım 2000'de hükümet yüzlerce siyasi mahkumun serbest bırakılması ve Mezzeh Hapishanesi kapatılmasıyla karşılık verdi. 2001'de, Şam Baharı'nı sona erdiren bir dizi hapis cezası ve salonların zorla kapatılmasıyla baskıcı yöntemlere geri döndü. Forum katılımcıları ve organizatörlerinden uzun süre hapiste kalanlar arasında Ma'mun el-Homsi ve Riyad Seyf “anayasayı yasadışı yollarla değiştirmeye teşebbüs etmek” ve “ırkçı ve mezhepçi çatışmaları kışkırtmak” ile suçlanarak Şam Ceza Mahkemesi tarafından beş yıl hapse mahkum edildi. Diğer sekiz aktivist, Riyad el-Türk, Aref Dalila, Walid al-Bunni, Kamal al-Labwani, Habib Salih, Hasan Sa`dun, Habib İsa ve Fawwaz Tello ise Yüksek Devlet Güvenlik Mahkemesi'ne sevk edilerek iki ila 10 yıl arasında değişen hapis cezalarına çarptırıldılar.

Tutuklamalar Şam Baharı'nı sona erdirse de etkileri devam etti: Suriyeli entelektüeller 99'un açıklamalarını yineleyen başka açıklamalar yayınladılar; Şam'da bazı küçük gösteriler düzenlendi ve 2005 yılına kadar bir salonun, Cemal el-Etâsî Ulusal Diyalog Forumu'nun faaliyet göstermesine izin verildi. Atassi Forumu, bir üyesinin, 1980'lerin başında Hafız Esad hükümetine karşı binlerce hükümet yetkilisini ve sivili öldürerek isyan eden ve Hama Katliamı ile doruğa ulaşan Sünni İslamcı bir örgüt olan yasaklı Suriye Müslüman Kardeşleri'nin bir bildirisini okumasının ardından kapatıldı. Hükümet, lider kadrosunun sürgünde olmasına rağmen Suriye'deki en güçlü muhalif hareket olarak kabul edilen Müslüman Kardeşler ile yapılacak herhangi bir işbirliğinin aşılmaması gereken bir “kırmızı çizgi” olduğunu açıkça ifade etti.

Sonrası

Şubat 2005'te Lübnan başbakanı Refik el-Hariri'nin öldürülmesi ve Birleşmiş Milletler Mehlis raporunun yayınlanmasının ardından Suriye hükümeti üzerindeki yoğun uluslararası baskının ardından entelektüeller yeniden daha açık sözlü olmaya başladı. Wissam Tarif gibi demokrasi ve insan hakları yanlısı aktivistler, ülkeden sınır dışı edilmelerine rağmen Suriye içinde demokratik değişim çağrılarında aktif olmaya devam ettiler. Ekim 2005'in sonlarında, Müslüman Kardeşler'de dahil olmak üzere muhalefetin çoğu tarafından demokratik reform çağrısında bulunan bir bildiri yayınlandı ve hükümet bildiriyi imzalayanlara karşı ciddi adımlar atmaktan kaçındı. Şam Deklarasyonu olarak adlandırılan bildiri Abdulrazak Eid tarafından kaleme alınmış ve birçok Suriyeli entelektüel tarafından imzalanmıştır. 18 Ocak 2006'da hükümet Şam Baharı ile bağlantılı 5 siyasi mahkumu serbest bırakacağını açıkladı ve suikastın ardından gelen benzeri görülmemiş uluslararası baskının ardından hükümete destek toplamak için bir girişimde bulundu. Kamal al-Labwani'nin Kasım 2011'de serbest bırakılmasının ardından Uluslararası Af Örgütü Orta Doğu ve Kuzey Afrika Direktör Vekili Philip Luther, “görünüşe göre cezaevinden çıktıklarında siyasi veya insan hakları çalışmalarına devam etmemeleri için baskı yapmak amacıyla son bir girişim” diyerek mahkumların serbest bırakılmadan önce birkaç gün daha tutulduğunu söyledi.

Suriye Devlet Başkanı'nın medya danışmanı Buseyna Şaban üç grup girişim sundu. Bunlardan ilki devlet çalışanlarının ücretlerinin arttırılması ve sağlık hizmetlerinin sunulması, böylece yaşam standartlarının ve kamu desteğinin iyileştirilmesi. İkincisi, Suriye'nin sınır bölgelerinde arazi alım satımına ilişkin düzenlemelerin azaltılması. Üçüncüsü ise siyasi ve medya üzerindeki baskının kaldırılması, yolsuzluğun azaltılması ve olağanüstü hal yasalarının acımasızlığının ortadan kaldırılması.

2011 yılında Arap dünyasındaki halk ayaklanmaları ve devrimler dalgasının ardından Suriye'de iç karışıklık ve huzursuzluk baş göstermiş ve Esad hükümetine karşı bir ayaklanmaya dönüşmüştür. Kasım 2012'ye gelindiğinde ayaklanma Suriye iç savaşı'na dönüşmüş ve 2024 yılında Esad'ın devrilmesiyle sonuçlanmıştır.