Şapsığlar
Şapsığlar (Rusça: шапсуги; Şapsığca: адыгэ, шапсыгъ), Kuzey Kafkasya'nın yerli halklarından olan Batı Çerkeslerine mensup topluluklardan biridir. Tarihi Şapsığya bölgesinde yaşıyorlardı. Bugün çoğunluğu, Krasnodar Krayı Tuapse rayonu ve Soçi'nin Lazarevsk rayonunda ve Rusya'ya bağlı Adıgey Cumhuriyeti’nde yaşar. Dilleri olan Şapsığca 1945 yılına kadar yazı ve edebiyat dili olmuştur. Eskiden onlardan ayrı olan Hakuçlar günümüzde resmî olarak Şapsığlardan kabul edilmektedir.
 Şapsığ Prensliği sancağı | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Rusya | 3.900-10.376[1][2] |
| Diller | |
| Din | |
Şapsığ Çerkeslerinden olan Ahlat Çerkeslerinin eskiden sekiz dokuz olan köy sayısı günümüzde bire (Adilcevaz'da) düşmüş olup çoğu Ahlat merkezde yaşamaktadır.[3]
Tarihsel topraklar
değiştirYerli Kafkas halklarından biri olan Şapsığlar, Kuzey Kafkasya'da Karadeniz kıyısındaki en büyük topluluklardan biridir ve Çerkeslerin en büyük topluluklarından biri idi. 1864 yılı öncesinde kuzeyde Kuban nehrinden güneyde Şahe nehrine kadar uzanan geniş bir alanda yaşarlardı. Kuzeyde Kuban Irmağı boylarında, şimdiki Krasnodar kentine değin uzanan yöreye Büyük Şapsığ, Karadeniz kıyısındaki kesime de Küçük Şapsığ denirdi. Günümüzde Şapsığ etnik kimliği taşıyan insanlar, Karadeniz kıyısında kuzeyde Cubga, güneyde de Şahe nehirleri arasında bulunan bölgede yaşarlar. 1922'de Şapsığ halk temsilcilerinin kararıyla Rusya Sovyet Cumhuriyeti'ne bağlı Şapsığ Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.Cumhuriyetin nüfusu 50 bin idi ve 1864'te Türkiye'ye sürülmüş olan Çerkes-Şapsığların geri getirilmesini programına koymuştu.Cumhuriyet'in sınırları güneyde,Soçi'de dahil Abhazya'ya değin uzanan geniş bir alanı kapsıyordu.Ancak 1924'te Şapsığ Cumhuriyeti Moskova'dan onay alamadı,onun yerine toprakları daraltılmış bir Şapsığ Ulusal Rayonu oluşturuldu, rayon 1945'te kaldırıldı.Birçok Şapsığ ileri geleni cezalandırıldığı gibi, birçok Şapsığ da Sibirya'ya sürülerek telef edildi. Kafkas dağlarının kuzey eteklerinde Anthir, Abin, Afips, Bakan, Şips ve diğer akarsuların bulunduğu bölgeye ise Büyük Şapsığ denir. Büyük Şapsığ’dan arta kalmış olan dört köy (Afıpsıpe, Penehes, Haştuk ve Pseytuk) ile bir de Natuhay köyü Adıge Cumhuriyeti’nin Tahtamukay Rayonu’nda bulunuyor.Adıgey'deki Adıge olarak tanınıyor.Şapsığlar 1945-1999 yılları arasında etnik haklar tanınmamıştı.
Nüfus
değiştirBazı verilere göre 1926’da Rusya’da 4 binin üzerinde Şapsığ yaşıyordu. 2010 yılı nüfus sayımına göre dağınık biçimde, Soçi ve Tuapse yörelerinde yaşayan Şapsığların toplam nüfusu 3882’dir.Ancak Şapsığların büyük bölümü,örneğin Tuapse Şapsığları, 2002 yılı nüfus sayımı sırasında, Şapsığ etnik kimliği ile kayda geçirilmemiştir. Karadeniz kıyılarında 2002'de 8376 (Soçi- 4854, Tuapse- 3522) Şapsığ-Çerkes nüfusu (aslında hepsi Şapsığ) kayda geçirilmişti. Şapsığların kendi ifadelerine göre Karadeniz kıyısındaki (Soçi ve Tuapse rayonundaki) Şapsığ nüfusu 2 bin kadardır.
Yerleşimler
değiştir| Çerkesçe | Transkripsiyon | Rusça |
| Жьыубгъу | Jıwubĝ | Джубга |
| Ныджэ псыхъу | Nıce psıȟ | Новомихайловский |
| Псыбэ | Psıbe | Псебе |
| Агуй Шапсыгъ | Aguy Şapsığ | Агуй Шапсуг |
| Агуяп | Aguyap | Агой |
| ТIуапсэ | Ṫuapse | Туапсе |
| ЦIэпс | Šeps | Цыпка |
| Гъуакъу | Ĝuaɋ | Георгиевское |
| КодэшъхьапI | Kodeṩhaṕ | Малое Псеушхо |
| ШIоикъу | Ş'oyiɋ | Большое Псеушхо |
| Нэжъыгъу | Neĵıĝ | Наджиго |
| Мэкъупс | Mequps | Макопсе |
| Ашап | Aşap | Аше |
| Пчэныякъу | Pçenıyaɋ | Тихоновка |
| Шъхьафит | Ṩhafit | Шхафит |
| Хьаджыкъу | Hacıɋ | Хаджико |
| Къэлэжъ | Qeleĵ | Калеж |
| Шъоджэикъу | Ṩoceyiɋ | Лыготх |
| Жэмси | Jemsi | Марьино |
| ПсышIуап | Psış'uap | Лазаревское |
| Тхьагъапшъ | Thağapṩ | Тхагапш |
| Шэхап | Şexap | Головинка |
| ШэхэкIэй | Şexeḉey | Большой Кичмай |
| ШэхэкIэй цIыкIу | Şexeḉey šıɋ | Малый Кичмай |
| Тыгъэмыпс | Tığemıps | Дагомыс |
| Шъачэ | Ṩaçe | Сочи |
Dil
değiştirŞapsığların dili, Çerkesce’nin Batı kolu kıyı grubu ağızlarından biridir. Çerkesce ise, Kafkas dillerinin Kuzeybatı Kafkas dilleri öbeğine bağlı bir dildir.
Din
değiştirTarih
değiştirŞapsığlar, Kırım Hanlığı’na karşı savaşan diğer Çerkesleri desteklediler. Kafkas Savaşı’nda Çarlık Rusya’sının en radikal düşmanları arasında yer aldılar ve bu savaşta 1859 yılında Şeyh Şamil’e katıldılar. 1860 yılının hemen başında Meclis Şapsığların, Ubıhların ve Natuhayların birleşmesi kararını aldı. Savaştan yenilgiyle çıkılması ve Rus güçlerinin topraklarına girmesi üzerine, 1864’te Şapsığların ve Ubıhların çoğunluğu Osmanlı topraklarına göç etmek zorunda kaldı.Bu göçten sonra Kafkasya’da 2000 kadar Şapsığ kaldı.
1924 yılında Sovyet yönetimi Şapsığ Ulusal Bölgesi’ni kurdu. Tuapse Bölge'nin ilk yönetim merkeziydi.24 Mayıs 1945'te Şapsığ Ulusal Bölgesi Lazarevsk rayonuna dönüştürüldü. 1990 yılında Şapsığlar, Şapsığ Ulusal Bölgesi'nin kuruluşunu yeniden ilan ettiler, ancak bu bölge iki yıl sonra Rusya yönetimi tarafından lağvedildi.
Kültür
değiştirGeleneksel Şapsığ kültürü, Çerkes kültürünün parçasıdır. Şapsığlar, tarım, sığır ve at yetiştiriciliğiyle uğraşırlar. İslam öncesinde Şapsığlar, Çerkeslerin tanrıları olan Şıble (şimşek ve yıldırım tanrısı), Sozereş (bereket tanrısı), Yemiş, Ahin ve Hakustaş gibi tanrılara tapıyorlardı.
Şapsığ sülaleler
değiştir19. yüzyılın ortasında Şapsığlar 8 esas soya ayrılıyorlardı: Natho, Nataho, Goago, Yemu, Koble, Shopete, Sootoh ve Goaye. Bu soylar da büyük küçük birçok alt kola ayrılıyordu. Örneğin, Natho soyu 28 alt soya ayrılıyordu; Koble 50'den fazla koldan oluşuyordu, Psezuapse'deki Goayelerin 17 alt soyu vardı.[4]
Eski kabile isimleri ve boyları aşağıda görüldüğü gibidir:
| Çerkesçe | Transkripsiyon | Çerkesçe | Transkr. | Çerkesçe | Transkr. | Çerkesçe | Transkr. | Çerkesçe | Transkr. | Çerkesçe | Transkr. |
| Натхъомэ ялIакъохэр | Natĥome yałaqoxer | НэтIахъомэ ялIакъохэр | Neṫaĥome yałaqoxer | Коблы ялIакъохэр | Koblı yałaqoxer | Шъхьаптэхэ ялIакъохэр | Ṩhantexe yałaqoxer | Гъуагъо-Шъэотэхмэ ялIакъохэр | Ĝağo-Ṩewotexeme yałaqoxer | Гуаемэ ялIакъохэр | Ġayeme yałaqoxer |
| АкIэжъ | Aḉeĵ (Aḱeĵ) | Абир (Абыр) | Abir | Ацумыжъ | Açumıĵ | Абрэгь | Abreg | БжьашIо | Bjaş'o | БжыхьалI | Bjıhał |
| Ацокъу | Açoɋ | Алащэ | Alaşe | Бастэ | Baste | Егъум | Yeğum | Борэкъо | Boreqo | Гунай | Gunay |
| Багьэ | Bage | Бэус | Bewus | Батэ | Bate | Нэгъуцу | Neğuç | Гусэр | Guser | Дачъэ | Daçe |
| Бзыщ | Bzış | Гъурыжъ | Ğurıĵ | Бгъанэ | Bğane | ОгъулI | Woğuł | Джадэ | Cade | ЕкIуашъ | Yeḱuaṩ |
| БыркIэ | Bırḉe (Bırḱe) | Дыжьы | Dıjı | Джарым | Carım | Пцашэ | Pšaşe | Иныхъу | Yinıȟ | КIэсэбэжъ | Ḉesebeĵ |
| БэгъэгушIу | Beğeguş'u | Дэджэраджэ | Decerace | Дэбэхьу | Debeĥu | Тыркуао | Tırķawo | Къанщэжь | Qanşej | Къэрэджан | Qerecan |
| Джарым | Carım | Ешъуталъэ | Yeṩutaĺe | Дэгуф | Deguf | Хъуд | Ĥud | Къуаджэ | Ɋace | ЛIыхъужъ | Łıĥuĵ |
| Емызагъ | Yemızağ | КIакIыхъу | Ḉaḉıĥu | ЛIыф | Łıf | ХыдзэлI | Xıźeł | ЛIыхъужъыкъу | Łıĥuĵıɋ | Лъэцэрыкъу | Ĺešerıɋ |
| Ергъужъ | Yerğuĵ | МэзакIу | Mezaǩ | ЛIыхъужъ | Łıĥuĵ | Хьагъур | Hağur | Лъэпшъыкъу | Ĺepṩıɋ | Мэджаджэкъу | Mecaceɋ |
| КIуф | Ḱuf | Пэхъу | Peĥu | Наго | Nago | Хьахъу | Haȟ | Мышъэ | Mıṩe | Мэмэт | Memet |
| КIэхъу | Çeĥu (Ḱeĥu) | Тхыжъ | Txıĵ | Нащэ | Naşe | Хьэлъакъу | Heĺaɋ | Мэт | Met | Мэт | Met |
| ЛIыкIас | Łıḉas (Łıḱas) | Хьазыкъу | Hazıɋ | Нэгъужъ | Neğuĵ | Шъау | Ṩaw | ПсэкIэкI | Pseḉeḉ | Нэукъ | Newuq |
| Мэлыщ | Melış | Хьахъуратэ | Haĥurate | Нэпсэу | Nepsew | Шъхьэлахъо | Ṩhelaĥo | Тым | Tım | ПщыукI | Pşıwuḉ |
| Мэфэуд | Mefewud | Хьурым | Hurım | Псэукъо | Psewqo | Ушъый | Yuṩıy | Сабын (Сабыныкъу) | Sabın (Sabınıɋ) | ||
| Натхъо | Natĥo | ШIужъэкъу | Ş'uĵeɋ | Пэкожъ | Pekoĵ | Хъун | Ĥun | ТхьалI | Thał | ||
| НэмылIэкъу | Nemıłeɋ | Шъуагьэ | Ṩuage | РатIэкъу | Paṫeɋ | Хьатыщ | Hatış | Хьагъун | Hağun | ||
| Отэхь | Woteh | Шъхьабэ | Ṩhabe | ТIэшъу | Ṫeṩu | Цушъхьэ | Çuṩhe | ХьамтIэхъу | Hamṫeȟ | ||
| Сэхъут | Seĥut | ШъхьакIумыдэ | Ṩhaḱumıde | Тамухъ | Tamuĥ | ШIуцIэ | Ş'uše | ||||
| Тхьэкъуахъо | Theɋaĥo | Тхьакъуахъо | Thaɋaĥo | Шъэгьашъ | Ṩegaṩ | ||||||
| Тыкъо | Tıqo | Тыу | Tıw | Шъэотэхьу | Ṩewoteȟ | ||||||
| Тыу | Tıw | Хъупщ | Ĥupş | Шыу | Şıw | ||||||
| Хьапый | Hapıy | ХъутIыжъ | Ĥuṫıĵ | ШэкIолI | Şeḱoł | ||||||
| Хьатх | Hatx | ХьамтIыжъ (ХьамтIэ) | Hamṫıĵ (Hamṫe) | Гугъожъ | Guĝoj | ||||||
| Хьатыу | Hatıw | Хьантыу | Hantıw | ||||||||
| Шыумыжъ | Şıwmıĵ | Хьаратэ | Harate | ||||||||
| ШэхэлI | Şexeł | Хьэтаужъ | Hetawuĵ | ||||||||
| ШъэIужъу | Ṩeuǰ | ||||||||||
| Шъэумэн | Ṩewmen | ||||||||||
| ШэрэлI | Şereł | ||||||||||
| Шэуджэн | Şewcen |
Dış bağlantılar
değiştir- Şapsuğ sitesi (Rusça/Adıgece) 23 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Şapsığlar Hakkında Genel Bilgiler
Kaynakça
değiştir- Leonti Lyulye, Çeviren: asil bir çerkes. Çerkesya, Tarihi Etnografik Makaleler 1857 - 1862 - 1866 Çiviyazıları S.52.53.54.
- ^ "Всероссийская перепись населения 2002 года". 2 Şubat 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2009. (Rusça)
- ^ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 24 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
- ^ Selçuk Balkar. Ahlat Çerkesleri - Kafkas Diasporası 10 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ V.L. ksenofontov 8yazan), Murat Papşu (çeviren). Şapsığlar 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Nart dergisi