Vikipedi

Meteoroit

Güneş Sistemi'nde bulunan, büyüklüğü kumdan kaya boyutuna kadar değişebilen enkaz parçacığı
(Akan yıldız sayfasından yönlendirildi)
"Meteor" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için Meteor (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Meteoroit,[1] dış uzayda bulunan küçük bir kaya veya metal cisimdir. Meteoroitler, asteroitlerden önemli ölçüde daha küçük ve boyutları taneciklerden bir metreye kadar değişen nesneler olarak ayırt edilirler.[2] Meteoroitlerden daha küçük nesneler, mikrometeoroit veya uzay tozu olarak sınıflandırılır.[2][3][4] Pek çoğu kuyruklu yıldızlardan veya asteroitlerden gelen parçalardır, diğerleri ise Ay veya Mars gibi gök cisimlerinden çarpma etkisiyle fırlatılmış olan uzay enkazıdır.[5][6][7]

Bir meteoroit'in atmosfere girişi, bir meteor haline gelişi ve Dünya'nın yüzeyine bir meteorit olarak çarpışı

Meteor veya yıldız kayması (akan yıldız), bir meteoroitin, kuyruklu yıldızın veya asteroitin Dünya'nın atmosferine girişinin görünür geçişi olarak tanımlanır. Genellikle 20 km/s (72.000 km/sa; 45.000 mph) üzerinde bir hızla hareket eden nesnenin aerodinamik ısınması hem parlayan cisimden, hem de ardında bıraktığı parçacıkların izinden bir ışık şeridi oluşturur. Meteorlar genellikle deniz seviyesinin yaklaşık 100 km (62 mi) üzerinde görünür hale gelir. Birkaç saniye veya dakika arayla ortaya çıkan ve gökyüzünde aynı sabit noktadan geliyormuş gibi görünen meteor dizisine meteor yağmuru denir.

Tahminen 25 milyon meteoroit, mikrometeoroit ve diğer uzay enkazı her gün Dünya'nın atmosferine girer,[8] bu da her yıl atmosfere 15.000 ton malzemenin girdiği anlamına gelir.[9]

Orijinal nesne (meteoroit) atmosfere girdiğinde, sürtünme, basınç ve atmosferik gazlarla kimyasal etkileşimler gibi çeşitli faktörler cismin ısınmasına ve enerji yaymasına neden olur. Daha sonra bu cisim bir meteor haline gelir ve kayan yıldız olarak da bilinen bir ateş topu oluşturur. Gök bilimciler en parlak meteor örneklerini "bolitler" olarak adlandırır. Yüzeye çarptığında ise cisim bir meteorit haline gelir. Meteoritlerin boyutları büyük farklılıklar göstermektedir. Jeologlar için bolit, bir çarpma krateri oluşturacak kadar büyük bir meteorittir.[10]

2013'te Rusya'nın Çelyabinsk Oblastı üzerinde patlayan çok parlak bir ateş topunun görüntüsü.

Atmosferden geçerken ve Dünya'ya çarparken gözlemlendikten sonra hâlâ bütünlüğünü koruyan göktaşları meteorit düşüşü olarak adlandırılır. Kalıntıları ise meteorit buluntusu olarak bilinir.

Meteoritler;

  1. Çoğunlukla silikat minerallerinden oluşan kayaçlar taşlı meteoritler
  2. Büyük ölçüde ferronikelden oluşan demir meteoritler ve
  3. Büyük miktarlarda hem metalik hem de kayaç malzeme içeren taşsı-demir meteoritler

olmak üzere üç geniş kategoriye ayrılmıştır. Modern sınıflandırma şemaları meteoritleri yapılarına, kimyasal ve izotopik bileşimlerine ve mineralojilerine göre gruplara ayırır. Çapı ~1 mm'den küçük "göktaşları" mikrometeorit olarak sınıflandırılır, ancak mikrometeoritler tipik olarak atmosferde tamamen erimeleri ve Dünya'ya söndürülmüş damlacıklar olarak düşmeleri bakımından meteoritlerden farklıdır. Dünya dışı meteoritler Ay'da ve Mars'ta da bulunmuştur.[11][12][13]

Meteor kelimesinin kökü Yunanca meteōros'tan gelir ve "havada yüksek" anlamına gelmektedir.[14][15]

Bir meteor Dünya'dan birkaç bin km uzakta gibi görünse de,[16] meteor oluşumu tipik olarak mezosfer katmanında, 76 ila 100 km (250.000 ila 330.000 ft) yükseklikte meydana gelmektedir.[17][18]

Meteoroitler

değiştir
Ayrıca bakınız: Mikrometeorit
 
2008 TC3 meteorit parçaları 28 Şubat 2009'da Sudan, Nubian Çölü'nde bulundu.

Meteoroitler[19] uzayda küçük boyuttaki kayaç veya metalik yapıdaki cisimlerdir.

Meteoritler küçük taneciklerden bir metre genişliğe kadar olan ve genellikle asteroitlerden daha küçük boyuttaki cisimler olarak tanımlanmaktadır.[20] Bundan daha küçük olan nesneler ise mikrometeoritler ve kozmik toz olarak sınıflandırılmaktadır.[20][21][22] Birçoğu asteroitlerin veya kuyruklu yıldızların parçaları olup, bazıları da Ay veya Mars gibi cisimlerden çarpma etkisiyle fırlamış parçacıklardır.[23][24][25]

Bir göktaşı, kuyruklu yıldız veya asteroit Dünya atmosferine tipik olarak 20 km/s (72.000 km/sa; 45.000 mph) aşan bir hızla girdiğinde, o nesnenin aerodinamik ısınması, hem parıldayan nesneden hem de göktaşının ardında bıraktığı parıldayan parçacıkların izinden bir ışık huzmesi üretir. Bu fenomene meteor veya "kayan yıldız" denir. Meteorlar genellikle deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikteyken görünür hale gelir. Birkaç saniye veya dakika arayla ve gökyüzündeki aynı sabit noktadan geliyormuş gibi görünen birçok meteor dizisine meteor yağmuru denir. Bir meteorit, bir meteor olarak atmosferden geçişi sırasında yüzey malzemesinin aşınmasından arta kalan ve yere çarpan bir meteor kalıntısıdır.

Her gün tahminen 25 milyon göktaşı, mikrometeoroit ve diğer uzay molozları Dünya atmosferine girmektedir.[26] Bu atmosfere tahmini olarak her yıl 15.000 ton malzemenin girmesi anlamına gelmektedir.[27]

 
Aerojele gömülmüş 10 µm çapında ve izi 1,5 mm uzunluğundaki bir göktaşı.

1961'de Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), meteoroiti "gezegenler arası uzayda hareket eden, bir asteroitten çok daha küçük ve bir atomdan çok daha büyük olan katı bir nesne" olarak tanımladı.[28][29] 1995'te, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society'de yazan Beech and Steel, bir meteoroitin 100 µm ile 10 m (33 ft) arasında olacağı yeni bir tanım önerdi.[30] 2010 yılında, 10 m'nin altındaki asteroitlerin keşfedilmesinin ardından, Rubin ve Grossman, ayrımı korumak için önceki meteoroit tanımının 10 µm ile bir metre (3 ft 3 inç) arasındaki nesnelere yönelik bir revizyonunu önerdiler.[20] Rubin ve Grossman'a göre, bir asteroitin minimum boyutu, Dünya'ya bağlı teleskoplardan keşfedilebileceklerle verilir, bu nedenle meteoroit ve asteroit arasındaki ayrım belirsizdir. Keşfedilen en küçük asteroitlerden bazıları (H mutlak parlaklığa göre), H = 33,57 ile 2022 WJ1(JPL) ve H = 33,2 ile 2008 TS26(JPL) olup, her ikisinin de tahmini boyutu bir metre civarındadır.[31] Nisan 2017'de IAU, tanımının resmi bir revizyonunu kabul ederek boyutu 30 µm ile bir metre çap arasında sınırladı, ancak meteora neden olan herhangi bir nesne için bu boyutlardan sapmaya izin verdi.[32]

Meteoroitlerden daha küçük nesneler, mikrometeoroitler ve gezegenler arası toz olarak sınıflandırılır. Küçük Gezegen Merkezi, "meteoroit" terimini kullanmamaktadır.

Bileşenleri

değiştir

Hemen hemen tüm meteoroitler dünya dışı nikel ve demir içerir. Üç ana sınıflandırmaya sahiptirler: demir, taş ve taş-demir. Bazı taş meteoroitler kondrül olarak bilinen tane benzeri kapanımlar içerir ve kondrit olarak adlandırılır. Bu özelliklere sahip olmayan taşlı meteoroitlere ise "akondrit" adı verilir ve tipik olarak dünya dışı magmatik faaliyetlerden oluşurlar; bunlar çok az dünya dışı demir içerirler veya hiç içermezler.[33] Meteoroitlerin bileşimi, Dünya atmosferinden geçerken yörüngelerinden ve ortaya çıkan meteorun ışık spektrumundan çıkarılabilir. Radyo sinyalleri üzerindeki etkileri de bilgi verir, özellikle de başka türlü gözlemlenmesi çok zor olan gündüz meteorları için yararlıdır. Bu yörünge ölçümlerinden, meteoroitlerin birçok farklı yörüngeye sahip olduğu, bazılarının genellikle bir ana kuyruklu yıldızla ilişkili akışlar halinde kümelendiği (bkz. meteor yağmurları), diğerlerinin ise görünüşte düzensiz olduğu bulunmuştur. Meteoroit akışlarından gelen enkaz sonunda başka yörüngelere dağılabilir. Işık spektrumları, yörünge ve ışık eğrisi ölçümleriyle birlikte, yoğunluğu buzun dörtte biri kadar olan kırılgan kartopu benzeri nesnelerden[34] nikel-demir bakımından zengin yoğun kayalara kadar çeşitli bileşim ve yoğunlukları ortaya çıkarmıştır. Meteoritlerin incelenmesi, geçici olmayan meteoroitlerin bileşimi hakkında da fikir vermektedir.

Güneş Sisteminde

değiştir

Çoğu meteoroit, gezegenlerin yerçekimsel etkilerinden etkilenen asteroit kuşağından gelir, ancak bazıları meteor yağmurlarına yol açan kuyruklu yıldızlardan gelen parçacıklardır. Bazı meteoroitler ise Mars ya da Ay gibi cisimlerden gelen ve bir çarpma sonucu uzaya fırlayan parçalardır.

Meteoroitler Güneş'in etrafında çeşitli yörüngelerde ve çeşitli hızlarda hareket ederler. En hızlıları, Dünya'nın yörüngesi civarındaki uzayda yaklaşık 42 km/s (94.000 mph) hızla hareket eder. Bu Güneş'ten kurtulma hızıdır, Dünya'nın hızının iki katının kareköküne eşittir ve yıldızlararası uzaydan gelmedikleri sürece Dünya çevresindeki nesnelerin üst hız sınırıdır. Dünya yaklaşık 296 km/s (660.000 mph) hızla hareket eder, bu nedenle meteoroitler atmosferle kafa kafaya karşılaştığında (bu yalnızca meteorlar, retrograd Halley Kuyruklu Yıldızı ile ilişkili olan Eta Aquariids gibi retrograd bir yörüngede olduğunda meydana gelir) birleşik hız yaklaşık 71 km/s'ye (160.000 mph) ulaşabilir. Dünya'nın yörüngesinde hareket eden meteoroitler ortalama 20 km/s (45.000 mph) hızındadır.[35]

17 Ocak 2013'te, TSİ 05:21'de, Oort bulutundan bir metre büyüklüğünde bir kuyruklu yıldız Kaliforniya ve Nevada üzerinden Dünya atmosferine girdi.[36] Cisim, enberisi 0,98 ± 0,03 AU olan retrograd bir yörüngeye sahipti. Başak takımyıldızı yönünden (o sırada güneyde ufkun yaklaşık 50° üzerindeydi) yaklaştı ve 72 ± 6 km/s (161.000 ± 13.000 mph)[36] hızla Dünya atmosferiyle kafa kafaya çarpışarak birkaç saniye içinde yerden 100 km (330.000 ft)'den fazla yükseklikte buharlaştı.

 
Atmosferik ablasyonun etkilerini gösteren NWA 859 demir göktaşı

Dünya atmosferi ile çarpışma

değiştir

Meteoroitler geceleri Dünya atmosferiyle kesiştiklerinde, meteor olarak görünür hale gelmeleri muhtemeldir. Eğer meteorlar atmosfere girdikten sonra hayatta kalır ve Dünya yüzeyine ulaşırlarsa meteorit olarak adlandırılırlar. Meteoritler, giriş ısısı ve çarpma kuvveti ile yapı ve kimya bakımından dönüşüme uğrarlar. 2008 TC3 adlı 4 metrelik (13 ft) bir asteroit, 6 Ekim 2008'de Dünya ile çarpışma rotasında uzayda gözlemlenmiş ve ertesi gün Dünya'nın atmosferine girerek kuzey Sudan'ın uzak bir bölgesine düşmüştür. İlk defa bir meteoroit uzayda gözlemlenmiş ve Dünya'ya çarpmadan önce takip edilmiştir.[28] NASA, ABD hükûmeti sensörleri tarafından toplanan verilerden 1994-2013 yılları arasında Dünya ve atmosferi ile en önemli asteroid çarpışmalarını gösteren bir harita hazırlamıştır.[37]

Meteorlar

değiştir
 
Atacama Büyük Milimetre Dizisi (ALMA) bölgesinden görülen bir meteor[38]
 
Büyük meteor olaylarının dünya haritası üzerinde gösterimi[39]

Dünya atmosferinde her gün milyonlarca meteor meydana gelmektedir. Bunların çoğu yaklaşık bir kum tanesi büyüklüğündedir, yani genellikle milimetre boyutunda veya daha küçüktürler. Meteorların boyutları, cismin kütle ve yoğunluğundan hesaplanabilmektedir ki bu da üst atmosferde gözlemlenen cismin yörüngesinden tahmin edilebilir.[40] Dünya'nın bir kuyruklu yıldızın bıraktığı enkaz akıntısının içinden geçmesiyle ortaya çıkan sağanaklar halinde (meteor yağmuru) veya belirli bir uzay enkazı akıntısıyla ilişkili olmayan "rastgele"-"düzensiz" halde meteorlar oluşabilir. Büyük ölçüde halk tarafından ve çoğunlukla tesadüfen, göktaşlarının yörüngelerinin hesaplanmasına yetecek kadar detaylı bir şekilde bir dizi spesifik meteor gözlemlenebilmiştir. Meteorların atmosferik hızları Dünya'nın Güneş etrafındaki yaklaşık 30 km/s (67,000 mph)'lik hareketinden,[41] göktaşı yörünge hızlarından ve Dünya'nın yerçekimi kuvvetinden kaynaklanmaktadır.

Meteorlar Dünya'dan yaklaşık 75 ila 120 km (250.000 ila 390.000 ft) yükseklikte görünür hale gelirler. Genellikle 50 ila 95 km (160.000 ila 310.000 ft) yükseklikte parçalanırlar.[42] Meteorların Dünya ile gün ışığında (veya gün ışığına yakın) çarpışma olasılığı kabaca yüzde ellidir. Ancak çoğu meteor, karanlığın daha sönük cisimlerin fark edilmesini sağladığı geceleri gözlemlenir. Boyut ölçeği 10 cm'den (3,9 inç) birkaç metreye kadar olan cisimler için meteor görünürlüğü, meteoroiti ısıtan atmosferik koç basıncından (sürtünmeden değil) kaynaklanır, böylece parlar ve gazlardan ve erimiş meteoroit parçacıklarından oluşan parlak bir iz oluşturur. Gazlar buharlaşmış meteoroit maddesini ve meteoroit atmosferden geçerken ısınan atmosferik gazları içerir. Çoğu meteor yaklaşık bir saniye boyunca parlar.

Tarih

değiştir

Meteorlar çok eski zamanlardan beri bilinmelerine rağmen, on dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar astronomik bir fenomen oldukları bilinmiyordu. Bundan önce, Batı'da şimşek gibi bir hava olayı olarak görülüyorlardı ve gökten düşen taşlarla ilgili garip hikâyelerle bağlantılı değillerdi. 1807 yılında Yale Üniversitesi kimya profesörü Benjamin Silliman, Connecticut, Weston'a düşen bir meteoru incelemiştir.[43] Silliman meteorun kozmik bir kökeni olduğuna inanmıştır, ancak meteorlar Kasım 1833'teki muhteşem meteor fırtınasına kadar astronomların pek ilgisini çekmemiştir.[44] Bu olayda Amerika Birleşik Devletleri'nin doğusundaki insanlar gökyüzünde tek bir noktadan yayılan binlerce meteor görmüştür. Dikkatli gözlemciler, şimdi nokta olarak adlandırılan ışımanın yıldızlarla birlikte hareket ettiğini ve Aslan takımyıldızında kaldığını fark ettiler.[45]

Astronom Denison Olmsted bu fırtına üzerinde kapsamlı bir çalışma yapmış ve fırtınanın kozmik bir kökeni olduğu sonucuna varmıştır. Heinrich Wilhelm Matthias Olbers, tarihi kayıtları inceledikten sonra fırtınanın 1867'de geri döneceğini öngörmüş ve bu da diğer astronomların dikkatini bu fenomene çekmiştir. Hubert A. Newton'un daha kapsamlı tarihsel çalışması, 1866'da doğru olduğu kanıtlanan daha rafine bir tahmine yol açmıştır.[44] Giovanni Schiaparelli'nin Leonidleri (şimdiki adıyla) Tempel-Tuttle kuyruklu yıldızıyla ilişkilendirmedeki başarısıyla, göktaşlarının kozmik kökeni artık kesin olarak belirlenmiştir. Yine de atmosferik bir fenomen olarak kalmaya devam ettiler ve Yunanca "atmosferik" anlamına gelen "meteor" adını korudular.[46]

Ateş topu

değiştir

Ateş topu, deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikte görünür hale gelen, normalden daha parlak bir meteordur. Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) bir ateş topunu "gezegenlerin herhangi birinden daha parlak bir meteor" olarak tanımlar (görünür parlaklık -4 veya daha büyük).[47] Uluslararası Meteor Örgütü (meteorları inceleyen amatör bir kuruluş) daha katı bir tanıma sahiptir. Ateş topunu, zirve noktasında görüldüğünde -3 veya daha parlak bir parlaklığa sahip olacak bir meteor olarak tanımlar. Bu tanım, bir gözlemci ile ufka yakın bir meteor arasındaki daha büyük mesafeyi düzeltir. Örneğin, ufuktan 5 derece yukarıda -1 parlaklığında bir meteor ateş topu olarak sınıflandırılacaktır çünkü gözlemci meteorun tam altında olsaydı, meteor -6 parlaklığında görünür.[48]

Görünür parlaklığı -14 veya daha parlak olan ateş toplarına bolit denir.[49] IAU'nun "bolit" için resmi bir tanımı yoktur ve genellikle bu terimi "ateş topu" ile eş anlamlı olarak kabul eder. Gök bilimciler "bolit" sözcüğünü genellikle olağanüstü parlak bir ateş topunu, özellikle de meteor patlaması şeklinde patlayan bir ateş topunu tanımlamak için kullanırlar.[50] Bunlara bazen patlayan ateş topları da denir. Ayrıca duyulabilir sesler çıkaran bir ateş topu anlamında da kullanılabilir. Yirminci yüzyılın sonlarında bolit, bileşimine bakılmaksızın (asteroid veya kuyruklu yıldız) Dünya'ya çarpan ve patlayan herhangi bir nesne anlamına da gelmeye başlamıştır.[51] Bolit kelimesi Yunanca βολίς (bolis)[52] kelimesinden gelmektedir ve füze veya parlama anlamına da gelebilir. Bir bolit'in büyüklüğü -17 veya daha parlaksa süper bolit olarak bilinir.[49][53] Ateş toplarının nispeten küçük bir yüzdesi Dünya atmosferine çarpar ve sonra tekrar dışarı çıkar: bunlar Dünya'yı saran ateş topları olarak adlandırılır. Böyle bir olay 1972 yılında Kuzey Amerika üzerinde güpegündüz meydana gelmiştir. Nadir görülen bir başka olgu da meteorun Dünya yüzeyine neredeyse paralel hareket eden birkaç ateş topuna ayrıldığı meteor alayıdır.

Amerikan Meteor Derneği'nde her yıl giderek artan sayıda ateş topu kaydedilmektedir.[37] Muhtemelen yılda 500.000'den fazla ateş topu vardır,[54] ancak çoğu okyanus üzerinde ve yarısı gündüz meydana geldiği için çoğu fark edilmemektedir. Bir Avrupa Ateş Topu Ağı ve bir NASA Tüm Gökyüzü Ateş Topu Ağı birçok ateş topunu tespit etmekte ve izlemektedir.

Atmosfer üzerindeki etkisi

değiştir
 
Gerçek zamanlı olarak dünya atmosferine giren yaklaşık on milimetrelik bir Perseid göktaşı. Göktaşı, izin parlak başında yer alıyor ve mezosferin iyonlaşması kuyrukta hâlâ görülebiliyor.

Meteoroitlerin Dünya atmosferine girişi atmosferik moleküllerin iyonlaşması, meteoroitin döktüğü toz ve geçiş sesi olmak üzere üç ana etki yaratır. Bir meteoroit veya asteroidin üst atmosfere girişi sırasında, meteorun geçişi ile hava moleküllerinin iyonize olduğu bir iyonizasyon izi oluşur. Bu tür iyonizasyon izleri bir seferde 45 dakikaya kadar sürebilir.

Küçük, kum tanesi büyüklüğündeki meteorlar atmosfere sürekli olarak, esasen atmosferin herhangi bir bölgesinde her birkaç saniyede bir girmektedir ve bu nedenle iyonlaşma izleri üst atmosferde aşağı yukarı sürekli olarak bulunabilir. Radyo dalgalarının bu izlerden sektirilmesine meteor patlaması iletişimi denir. Meteor radarları, bir meteor izinin bozunma hızını ve Doppler kaymasını ölçerek atmosferik yoğunluğu ve rüzgarları ölçebilir. Meteorların çoğu atmosfere girdiklerinde yanarlar. Geriye kalan enkaza meteorik toz ya da sadece meteor tozu denir. Meteor tozu parçacıkları atmosferde birkaç aya kadar kalabilir. Bu parçacıklar hem elektromanyetik radyasyonu saçarak hem de üst atmosferdeki kimyasal reaksiyonları katalize ederek iklimi etkileyebilir.[55] Meteoroitler veya parçaları terminal hıza yavaşladıktan sonra karanlık uçuşa ulaşır.[56] Karanlık uçuş yaklaşık 2–4 km/s (4,500-8,900 mph) hıza yavaşladıklarında başlar.[57] Daha büyük parçalar saçılma alanının daha aşağısına düşer.

 
Leonid meteor yağmurunun bir meteoru; fotoğraf meteoru, gün batımı sonrası parlamayı ve uyanmayı farklı bileşenler olarak gösteriyor.

Renkler

değiştir

Bir meteor tarafından üretilen görünür ışık, meteoroitin kimyasal bileşimine ve atmosferdeki hareket hızına bağlı olarak çeşitli tonlar alabilir. Meteoroitin katmanları aşındıkça ve iyonlaştıkça, yayılan ışığın rengi mineral katmanlarına göre değişebilir. Meteorların renkleri, meteoroitin metalik içeriği ile geçişinin yol açtığı aşırı ısınmış hava plazmasının göreceli etkisine bağlıdır:[58]

Akustik belirtiler

değiştir

Üst atmosferde bir meteor tarafından üretilen ses, örneğin sonik patlama, tipik olarak bir meteordan gelen görsel ışığın kaybolmasından saniyeler sonra ortaya çıkar. Nadiren, 2001 Leonid meteor yağmurunda olduğu gibi, bir meteor patlamasıyla aynı anda meydana gelen "çatırdama", "sallanma" veya "tıslama" sesleri rapor edilmiştir.[59] Benzer sesler Dünya'nın auroralarının yoğun gösterileri sırasında da rapor edilmiştir[50][51][52][53].

Bu seslerin oluşumuna ilişkin teoriler sesleri kısmen açıklayabilir. Örneğin, NASA'daki bilim insanları bir meteorun çalkantılı iyonize izinin Dünya'nın manyetik alanıyla etkileşime girerek radyo dalgası darbeleri oluşturduğunu öne sürmüşlerdir. İz dağılırken, megawattlarca elektromanyetik güç açığa çıkabilir ve güç spektrumunda ses frekanslarında bir tepe noktası olabilir. Elektromanyetik darbelerin neden olduğu fiziksel titreşimler, otları, bitkileri, gözlük çerçevelerini, dinleyicinin kendi vücudunu (bkz. mikrodalga işitsel etkisi) ve diğer iletken malzemeleri titreştirecek kadar güçlüyse duyulabilir.[60][61][62][63] Önerilen bu mekanizma, laboratuvar çalışmalarıyla makul olduğu kanıtlanmış olsa da, sahadaki ilgili ölçümlerle desteklenmemektedir. Moğolistan'da 1998 yılında kontrollü koşullar altında yapılan ses kayıtları, seslerin gerçek olduğu iddiasını desteklemektedir.[64]

Meteor yağmuru

değiştir
Ana maddeler: Meteor yağmuru ve Meteor Yağmurları Listesi
 
Bir meteor yağmuru sırasında uzun bir pozlama süresi boyunca fotoğraflanan birden fazla göktaşı
 
Grafikte meteor yağmuru

Bir meteor yağmuru, örneğin Dünya gibi bir gezegen ile bir kuyruklu yıldızdan veya başka bir kaynaktan gelen enkaz akıntıları arasındaki etkileşimin sonucudur. Dünya'nın kuyruklu yıldızlardan ve diğer kaynaklardan gelen kozmik enkazın içinden geçmesi birçok durumda tekrarlanan bir olaydır. Kuyruklu yıldızlar, Fred Whipple tarafından 1951 yılında gösterildiği gibi, su buharı sürüklemesi[65] ve parçalanma yoluyla enkaz üretebilir. Bir kuyruklu yıldız yörüngesinde Güneş'in yanından her geçişinde, buzunun bir kısmı buharlaşır ve belirli miktarda meteoroit dökülür. Meteoroitler kuyruklu yıldızın tüm yörüngesi boyunca yayılarak "toz izi" olarak da bilinen bir meteoroit akımı oluştururlar. Bu durum kuyruklu yıldızın güneş radyasyonu basıncıyla hızla savrulan çok küçük parçacıkların neden olduğu "toz kuyruğu"ndan farklıdır.

Ateş topu gözlemlerinin sıklığı ilkbahar ekinoksu haftalarında yaklaşık %10-30 oranında artar.[66] Hatta göktaşı düşmeleri kuzey yarımkürenin ilkbahar mevsiminde daha yaygındır. Bu olgu uzunca bir süredir bilinmesine rağmen, anomalinin arkasındaki neden bilim insanları tarafından tam olarak anlaşılamamıştır. Bazı araştırmacılar bu durumu, Dünya'nın yörüngesi boyunca meteoroit popülasyonundaki içsel bir değişime bağlamakta ve büyük ateş topu üreten enkazların ilkbahar ve yaz başlarında zirve yaptığını belirtmektedirler. Diğerleri ise bu dönemde ekliptiğin (kuzey yarımkürede) öğleden sonra ve akşamın erken saatlerinde gökyüzünde yüksekte olduğuna dikkat çekmiştir. Bu, asteroidal kaynaklı ateş topu radyantlarının, meteoroitlerin Dünya'ya "yetiştiği" anda gökyüzünde yüksekte olduğu (nispeten yüksek hızları kolaylaştırdığı) ve Dünya ile aynı yönde arkadan geldiği anlamına gelir. Bu durum nispeten düşük bağıl hızlara ve dolayısıyla meteorların hayatta kalmasını kolaylaştıran düşük giriş hızlarına neden olur. Ayrıca akşamın erken saatlerinde meydana gelen yüksek ateş topu oranları görgü tanığı raporlarının şansını artırır. Bu durum mevsimsel değişimin tamamını olmasa da bir kısmını açıklamaktadır. Bu fenomeni daha iyi anlayabilmek için meteorların yörüngelerini haritalandırmaya yönelik araştırmalar devam etmektedir.[67]

Önemli meteorlar

değiştir
Ayrıca bakınız: Dünya'ya yakın cisim
 
Hoba göktaşı, bir Boeing 747 ve bir New Routemaster otobüsü ile dikkate değer çarpanların yaklaşık boyutlarının karşılaştırılması
1992 - Peekskill, New York
Peekskill Meteoriti 9 Ekim 1992 tarihinde en az 16 bağımsız kameraman tarafından kaydedilmiştir.[68] Görgü tanıklarının ifadelerine göre Peekskill meteoritinin ateş topu girişi Batı Virginia üzerinde 23:48 UT'de (±1 dakika) başlamıştır. Kuzeydoğu yönünde ilerleyen ateş topu belirgin bir yeşilimsi renge sahipti ve tahmini olarak -13'lük bir görsel parlaklığa ulaştı. Ateş topu 40 saniyeyi aşan parlak uçuş süresi boyunca 430 ila 500 mil (700 ila 800 km) arasında bir yol kat etmiştir.[69] Olaya ve nesneye adını veren Peekskill, New York'ta bulunan bir meteoritin kütlesi 27 lb (12,4 kg) olup daha sonra H6 monomict breccia meteoriti olarak tanımlanmıştır.[70] Video kaydı Peekskill meteoritinin henüz tespit edilemese de geniş bir alanda birkaç eşlikçisi olduğunu göstermektedir.
2009 - Bone, Endonezya
8 Ekim 2009 tarihinde Bone, Sulawesi, Endonezya yakınlarında gökyüzünde büyük bir ateş topu gözlemlenmiştir. Buna yaklaşık 10 m (33 ft) çapındaki bir asteroidin neden olduğu düşünülmektedir. Ateş topu tahmini olarak 50 kiloton TNT ya da Nagazaki atom bombasının yaklaşık iki katı enerji içermektedir. Herhangi bir yaralanma rapor edilmemiştir.[71] 2009 - Güneybatı ABD
Güneydoğu Kaliforniya, Kuzey Arizona, Utah, Wyoming, Idaho ve Colorado üzerinde 18 Kasım 2009 tarihinde büyük bir bolit rapor edilmiştir. Yerel saatle 00:07'de yüksek rakımlı W. L. Eccles Gözlemevi'ndeki (deniz seviyesinden 9,610 ft (2,930 m)) bir güvenlik kamerası cismin kuzeye geçişinin bir filmini kaydetmiştir.[72][73] Bu videoda özellikle dikkat çeken, ana cismi hafifçe takip eden küresel "hayalet" görüntü (bu muhtemelen yoğun ateş topunun bir lens yansımasıdır) ve cismin önemli bir kısmının parçalanmasıyla ilişkili parlak ateş topu patlamasıdır. Parlak ateş topu olayından sonra kuzeye doğru devam eden bir nesne izi görülebilir.
2013 - Çelyabinsk Oblastı, Rusya
Çelyabinsk meteoru, nispeten küçük bir asteroidin Dünya atmosferine girmesiyle, yaklaşık 17 ila 20 m (56 ila 66 ft) genişliğinde, 11.000 tonluk tahmini başlangıç kütlesine sahip, süperbolit olarak bilinen son derece parlak, patlayan bir ateş topu meydana getirmiştir.[74][75] 1908'deki Tunguska olayından bu yana Dünya atmosferine girdiği bilinen en büyük doğal nesne olarak kayıtlara geçmiştir. 15 Şubat 2013 tarihinde Rusya'nın Çelyabinsk kentinin yaklaşık 25 ila 30 km (80.000 ila 100.000 ft) yukarısında meydana gelen hava patlamasının yol açtığı cam kırılmaları nedeniyle 1.500'den fazla kişi yaralanmıştır. Sabah gün ışığında giderek parlaklaşan bir çizgi gözlemlenmiş ve arkasında büyük bir iz kalmıştır. Cismin yoğunluğunun zirveye ulaşmasından en az 1 dakika ve en fazla 3 dakika sonra (izden uzaklığa bağlı olarak), camları kıran ve araba alarmlarını çalıştıran büyük bir sarsıntı patlaması duyuldu ve bunu bir dizi küçük patlama izledi.[76] 2019 - Orta Batı Amerika Birleşik Devletleri
11 Kasım 2019'da Orta Batı Amerika semalarında bir meteor görüldü. St.Louis Bölgesi'nde güvenlik kameraları, araç kameraları, web kameraları ve görüntülü kapı zilleri cismi dünya atmosferinde yanarken yakaladı. Süper meteor Güney Taurid meteor yağmurunun bir parçasıydı.[77] Doğudan batıya doğru ilerleyerek ABD'nin Güney Carolina eyaleti üzerinde bir yerde görünür uçuş yolunu sonlandırdı ancak dünya atmosferine tekrar girerek büyük bir ateş topu yaratmasıyla bir kez daha görünür hale geldi. Ateş topu gece gökyüzündeki en parlak cisim olan Venüs gezegeninden daha parlaktı.[78]

Galeri

değiştir

Meteoritler

değiştir
 
Murnpeowie, parmak izlerine benzeyen regmaglypts'li bir demir göktaşı (Avustralya, 1910)

Meteorit, bir meteoroitin veya asteroidin atmosferden geçerken geride kalan ve yok olmadan yere çarpan kısmıdır.[79] Meteoritler her zaman olmasa da bazen hiper hızlı çarpma kraterleriyle birlikte bulunur; enerjik çarpışmalar sırasında çarpan cismin tamamı buharlaşarak geriye meteorit bırakmayabilir. Jeologlar "bolit" terimini astronomlardan farklı bir anlamda, çok büyük bir çarpıştırıcıyı belirtmek için kullanırlar. Örneğin, USGS bu terimi "çarpan cismin kesin doğasını bilmediğimizi ima etmek için... örneğin kayalık veya metalik bir asteroit mi yoksa buzlu bir kuyruklu yıldız mı olduğunu bilmediğimizi ima etmek için" genel bir büyük krater oluşturan çok hızlı cisim anlamında kullanmaktadır.[80]

Meteoroitler Güneş Sistemi'ndeki diğer cisimlere de çarpmaktadır. Ay ya da Mars gibi atmosferi olmayan ya da çok az olan cisimlerde de kalıcı kraterler bırakırlar.

Etkilerin sıklığı

değiştir

Herhangi bir günde Dünya'ya çarpacak en büyük cismin çapının yaklaşık 40 santimetre (16 inç), belirli bir yılda yaklaşık dört metre (13 ft) ve belirli bir yüzyılda yaklaşık 20 m (66 ft) olması muhtemeldir. Bu istatistikler aşağıdaki şekilde elde edilir:

En azından beş santimetreden (2,0 inç) kabaca 300 metreye (980 fit) kadar olan aralıkta, Dünya'nın göktaşlarını alma oranı aşağıdaki gibi bir güç yasası dağılımına uyar:

 

Burada N (>D), bir yıl içinde Dünya'ya çarpması beklenen D metre çapından daha büyük nesnelerin sayısıdır.[81] Bu, yerden ve uzaydan görülen parlak göktaşlarının gözlemlerine ve Dünya'ya yakın asteroitlerin araştırmalarına dayanmaktadır. Tahmin edilen oran 300 m (980 ft) çapın üzerinde biraz daha yüksektir; güç yasası ekstrapolasyonunun öngördüğünden yaklaşık 10 kat daha sık olmak üzere her birkaç milyon yılda bir iki kilometre (1,2 mil) asteroid (bir teraton TNT eşdeğeri) dünyaya çarpmaktadır.

Çarpma krateri

değiştir
Ana madde: Çarpma krateri
 
17 Ekim 2012'de bir evin çatısına çarpan 61.9 gram Novato göktaşı tarafından yapılan çarpma krateri.

Ay, Merkür, Callisto, Ganymede ve çoğu küçük uydu ve asteroit dahil olmak üzere katı Güneş Sistemi nesneleriyle meteoroit çarpışmaları, bu nesnelerin çoğunun baskın coğrafi özellikleri olan çarpma kraterlerini oluşturur. Dünya, Venüs, Mars, Europa, Io ve Titan gibi aktif yüzey jeolojik süreçlerine sahip diğer gezegen ve uydularda, görünür çarpma kraterleri zaman içinde aşınabilir, gömülebilir veya tektonik tarafından dönüştürülebilir. Erken literatürde, çarpma kraterlerinin önemi yaygın olarak kabul edilmeden önce, kripto patlama veya kriptovolkanik yapı terimleri, şu anda Dünya'da çarpma ile ilgili özellikler olarak kabul edilenleri tanımlamak için sıklıkla kullanılmıştır.[82] Bir meteor çarpma kraterinden fırlatılan erimiş karasal malzeme soğuyabilir ve tektit olarak bilinen bir nesne şeklinde katılaşabilir. Bunlar genellikle meteoritlerle karıştırılır.

Meteorit galerisi

değiştir
  •  
    İki tektit, bir göktaşı çarpmasından kaynaklanan erimiş karasal püskürme
  •  
    Esquel palasitinin kısmi bir dilimi
  •  
    Willamette Meteoriti, Oregon, ABD
  •  
    Wisconsin'e 1868 düşen bir meteorit
  •  
    Marília Meteoriti, Brezilya, Marília'da düşen bir kondrit H4 (1971)
  •  
    Arizona Doğa Tarihi Müzesi'nde Tucson Göktaşı'nın arkasında poz veren çocuklar
  •  
    Cezayir, Tindouf'tan breşleşme ve karbon kapanımları içeren göktaşı[83]

Galeri

değiştir
  •  
    Morasko adlı gök taşının açmış olduğu krater
  •  
    Arizona çöllerinin kuzeyindeki, Barringer meteor krateri
  •  
    Arizona'daki Barringer krateri, çarpma (İngilizce: impact) yoluyla meydana geldiği ispat edilen ilk kraterdir.[84]
  •  
    Dünya'da tek parça kalmış en büyük[85] meteorid olan Hoba

Ayrıca bakınız

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "meteoroid". Cambridge English Dictionary. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  2. ^ a b Rubin, Alan E.; Grossman, Jeffrey N. (January 2010). "Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions". Meteoritics & Planetary Science. 45 (1). ss. 114-122. Bibcode:2010M&PS...45..114R. doi:10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x. )
  3. ^ Atkinson, Nancy (2 Haziran 2015). "What is the difference between asteroids and meteorites". Universe Today. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2023. 
  4. ^ "meteoroids". The Free Dictionary. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2015. 
  5. ^ "Meteoroid". National Geographic. 7 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2015. 
  6. ^ "Meteors & Meteorites". NASA. 26 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2015. 
  7. ^ "Asteroid Fast Facts". NASA. 31 Mart 2014. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2015. 
  8. ^ Lidz, Franz (9 Ocak 2019). "The Oldest Material in the Smithsonian Institution Came From Outer Space". Smithsonian. 3 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ocak 2019. 
  9. ^ Gary, Stuart (22 Aralık 2011). "Survey finds not all meteors the same". ABC Science. ABC. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2023. 
  10. ^ "Woods Hole Coastal and Marine Science Center | U.S. Geological Survey". www.usgs.gov. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  11. ^ McSween, Harry Y. Jr. (1976). "A new type of chondritic meteorite found in lunar soil". Earth and Planetary Science Letters. 31 (2): 193-199. Bibcode:1976E&PSL..31..193M. doi:10.1016/0012-821X(76)90211-9. 
  12. ^ Rubin, Alan E. (1997). "The Hadley Rille enstatite chondrite and its agglutinate-like rim: Impact melting during accretion to the Moon". Meteoritics & Planetary Science. 32 (1): 135-141. Bibcode:1997M&PS...32..135R. doi:10.1111/j.1945-5100.1997.tb01248.x  . 
  13. ^ "Opportunity Rover Finds an Iron Meteorite on Mars". JPL. 19 Ocak 2005. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2006. 
  14. ^ "meteor". Merriam-Webster Dictionary. 
  15. ^ Bronshten, V. A. (2012). Physics of Meteoric Phenomena. Science. Springer Science & Business Media. s. 358. ISBN 978-94-009-7222-3. 
  16. ^ "Night sky with the naked eye : how to find planets, constellations, satellites and other night sky wonders without a telescope | WorldCat.org". www.worldcat.org (İngilizce). Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  17. ^ "Meteor Observations During Leonid Showers: Preliminary Results". web.archive.org. 5 Mart 2016. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  18. ^ "Meteor FAQs". American Meteor Society (İngilizce). 13 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  19. ^ "meteoroid". Cambridge English Dictionary. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  20. ^ a b c Rubin, Alan E.; Grossman, Jeffrey N. (1 Ocak 2010). "Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions". Meteoritics and Planetary Science. 45: 114-122. doi:10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x. ISSN 1086-9379. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  21. ^ Atkinson, Nancy (2 Haziran 2015). "What Is The Difference Between Asteroids and Meteorites?". Universe Today (İngilizce). 13 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  22. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  23. ^ "meteoroid - National Geographic Education". web.archive.org. 7 Ekim 2015. 3 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  24. ^ "SSE: Planets: Meteoroids: Overview". web.archive.org. 26 Aralık 2003. 26 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  25. ^ Administrator, NASA Content (24 Mart 2015). "Asteroid Fast Facts". NASA (İngilizce). 8 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  26. ^ Magazine, Smithsonian; Lidz, Franz. "The Oldest Material in the Smithsonian Institution Came From Outer Space". Smithsonian Magazine (İngilizce). 3 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  27. ^ Thursday, 22 December 2011 Stuart GaryABC (22 Aralık 2011). "Survey finds not all meteors the same". www.abc.net.au (İngilizce). 5 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  28. ^ a b "Glossary | IMO". 9 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  29. ^ Millman, Peter M. (1 Aralık 1961). "Meteor News". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 55: 265. ISSN 0035-872X. 29 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  30. ^ Beech, M.; Steel, D. (1 Eylül 1995). "On the Definition of the Term Meteoroid". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 36: 281. ISSN 0035-8738. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  31. ^ "Small Asteroid 2009 VA Whizzes By The Earth". web.archive.org. 12 Kasım 2009. 7 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  32. ^ "Definitions of terms in meteor astronomy (IAU) | IMO". 20 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  33. ^ "Types of Meteorites: Iron, Stone, Stony-Iron, Lunar, Martian". geology.com. 5 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  34. ^ Povenmire, H. R. (1 Mart 2000). "Physical Dynamics of the Upsilon Pegasid Fireball - European Network 190882A": 1183. 3 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  35. ^ "Report on orbital debris" (İngilizce). 1 Şubat 1989. 31 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  36. ^ a b "Earth Collides Head-On with Small Comet | SETI Institute". web.archive.org. 28 Ocak 2013. 10 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  37. ^ a b "Fireball Logs". American Meteor Society (İngilizce). 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  38. ^ "Cosmic Fireball Falling Over ALMA". ESO Picture of the Week. 13 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2014. 
  39. ^ Reyes, Tim (17 Kasım 2014). "We are not Alone: Government Sensors Shed New Light on Asteroid Hazards". Universe Today. 23 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2015. 
  40. ^ Subasinghe, Dilini; Campbell-Brown, Margaret (24 Ocak 2018). "Luminous Efficiency Estimates of Meteors. II. Application to Canadian Automated Meteor Observatory Meteor Events". The Astronomical Journal. 155 (2): 88. doi:10.3847/1538-3881/aaa3e0. ISSN 1538-3881. 11 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  41. ^ "Earth Fact Sheet". nssdc.gsfc.nasa.gov. 19 Aralık 1996 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  42. ^ Jenniskens, Peter (2006). Meteor Showers and their Parent Comets. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9781316257104. ISBN 978-0-521-85349-1. 5 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  43. ^ "The Early Years of Meteor Observations in the USA". American Meteor Society (İngilizce). 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  44. ^ a b "C&MS: Leonid History". web.archive.org. 22 Ocak 2009. 5 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  45. ^ The American Journal of Science and Arts (İngilizce). S. Converse. 1834. 
  46. ^ "Welcome astroprofspage.com - BlueHost.com". web.archive.org. 4 Mart 2016. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  47. ^ "Re: Fireball Reporting (was Re: (meteorobs) Pre-Moon Observations)". web.archive.org. 1 Ekim 2011. 9 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  48. ^ "Fireball over Adriatic Sea on August 18 | IMO". 21 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  49. ^ a b Belton, M. J. S. (6 Eylül 2004). Mitigation of Hazardous Comets and Asteroids (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82764-5. 
  50. ^ Ridpath, Ian, (Ed.) (15 Şubat 2018). A Dictionary of Astronomy (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780191851193.001.0001/acref-9780191851193. ISBN 978-0-19-185119-3. 31 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  51. ^ Rogers, John J. W. (18 Kasım 1993). A History of the Earth (İngilizce). CUP Archive. ISBN 978-0-521-39782-7. 
  52. ^ "Loading..." www.myetymology.com. 17 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  53. ^ Adushkin, V. V.; Nemchinov, I. V. (1 Ocak 2008). Catastrophic Events Caused by Cosmic Objects. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  54. ^ "Fireball FAQs". American Meteor Society (İngilizce). 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2023. 
  55. ^ Kanipe, Jeff (1 Eylül 2006). "A cosmic connection". Nature (İngilizce). 443 (7108): 141-143. doi:10.1038/443141a. ISSN 1476-4687. 11 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  56. ^ "Fireballs and Meteorite Falls | IMO". 9 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  57. ^ "Fireball FAQs". American Meteor Society (İngilizce). 16 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  58. ^ "Leonid MAC - Facts on meteors and meteor showers". leonid.arc.nasa.gov. 27 Kasım 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  59. ^ Hamacher, Duane W. (1 Ocak 2012). "On the Astronomical Knowledge and Traditions of Aboriginal Australians". Doctor of Philosophy Thesis, Department of Indigenous Studies, Macquarie University. 11 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  60. ^ Vaivads, Andris (2002). "Auroral Sounds". 30 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2011. 
  61. ^ "Auroral Acoustics". Laboratory of Acoustics and Audio Signal Processing, Helsinki University of Technology. 12 Mayıs 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2011. 
  62. ^ Silverman, Sam M.; Tuan, Tai-Fu (1973). Auroral Audibility. Advances in Geophysics. 16. ss. 155-259. Bibcode:1973AdGeo..16..155S. doi:10.1016/S0065-2687(08)60352-0. ISBN 9780120188161. 
  63. ^ Keay, Colin S. L. (1990). "C. A. Chant and the Mystery of Auroral Sounds". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 84: 373-382. Bibcode:1990JRASC..84..373K. 
  64. ^ "BBC News | Sci/Tech | Sound of shooting stars". news.bbc.co.uk. 10 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  65. ^ Whipple, Fred L. (1 Mayıs 1951). "A Comet Model. II. Physical Relations for Comets and Meteors". The Astrophysical Journal. 113: 464. doi:10.1086/145416. ISSN 0004-637X. 4 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  66. ^ "Spring is Fireball Season | Science Mission Directorate". science.nasa.gov. 3 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  67. ^ "What's Hitting Earth? | Science Mission Directorate". science.nasa.gov. 4 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  68. ^ "The Peekskill Meteorite October 9". aquarid.physics.uwo.ca. 6 Haziran 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  69. ^ Brown, P.; Ceplecha, Z.; Hawkes, R. L.; Wetherill, G.; Beech, M.; Mossman, K. (1 Şubat 1994). "The orbit and atmospheric trajectory of the Peekskill meteorite from video records". Nature. 367: 624-626. doi:10.1038/367624a0. ISSN 0028-0836. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  70. ^ Wlotzka, Frank (Aralık 1993). "The Meteoritical Bulletin, No. 75, 1993 December". Meteoritics (İngilizce). 28 (5): 692-703. doi:10.1111/j.1945-5100.1993.tb00641.x. 11 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  71. ^ Yeomans, Donald K.; Chodas, Paul; Chesley, Steve (23 Ekim 2009). "Asteroid Impactor Reported over Indonesia". NASA/JPL Near-Earth Object Program Office. 26 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2009. 
  72. ^ "W. L. Eccles Observatory, November 18, 2009, North Camera". YouTube. 18 Kasım 2009. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2011. 
  73. ^ "W. L. Eccles Observatory, November 18, 2009, North West Camera". YouTube. 18 Kasım 2009. 13 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2011. 
  74. ^ Yeomans, Don; Chodas, Paul (1 Mart 2013). "Additional Details on the Large Fireball Event over Russia on Feb. 15, 2013". NASA/JPL Near-Earth Object Program Office. 6 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2013. 
  75. ^ JPL (16 Şubat 2012). "Russia Meteor Not Linked to Asteroid Flyby". Jet Propulsion Laboratory. 17 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2013. 
  76. ^ "Meteorite slams into Central Russia injuring 1100 - as it happened". Guardian. 15 Şubat 2013. 9 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2013. 
  77. ^ reports, Staff. "Once in a lifetime: Bright meteor streaks across St. Louis nighttime skies". STLtoday.com (İngilizce). 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  78. ^ Elizabeth Wolfe; Saeed Ahmed (12 Kasım 2019). "A bright meteor streaks through the Midwest sky". CNN. 12 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2019. 
  79. ^ The Oxford Illustrated Dictionary. 1976. Second Edition. Oxford University Press. p. 533
  80. ^ "Woods Hole Coastal and Marine Science Center | U.S. Geological Survey". www.usgs.gov. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  81. ^ Brown, Peter; Spalding, Richard E.; ReVelle, Douglas O.; Tagliaferri, Edward; Worden, Simon P. (21 Eylül 2002). "The flux of small near-Earth objects colliding with the Earth". Nature. 420 (6913): 294-296. Bibcode:2002Natur.420..294B. doi:10.1038/nature01238. PMID 12447433. 
  82. ^ French, Bevan M. (1998). Traces of Catastrophe: A Handbook of Shock-Metamorphic Effects in Terrestrial Meteorite Impact Structures (PDF). LPI Contribution No. 954 (İngilizce). Houston: Lunar and Planetary Institute. s. 97. 11 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Mayıs 2023. 
  83. ^ "Northwest Africa 869". Meteoritical Bulletin Database. The Meteoritical Society. 3 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  84. ^ "Impact crater: Identifying impact craters" (HTML) (İngilizce). İngilizce Vikipedi. 13 Ağustos 2012. 11 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2012. 
  85. ^ McSween, Harry (1999). Meteorites and their parent planets. 2nd. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521583039. OCLC 39210190. 

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Meteoroit ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
 
Vikisözlük'te meteoroid veya meteor ile ilgili tanım bulabilirsiniz.


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Meteoroit&oldid=34543124#Meteorlar" sayfasından alınmıştır