Aleksandr Griboyedov
Aleksandr Sergeyeviç Griboyedov (Rusça: Алекса́ндр Серге́евич Грибое́дов} veya alternatif yazımla Griboedov; 15 Ocak 1795 - 11 Şubat 1829, Tahran, İran) Rus oyun yazarı, besteci, şair ve diplomat. Yazar olarak günümüze kadar gelmiş olan ünü özellikle şiir olarak yazmış olduğu komedi oyunu olan "Góre ot Oumá (Akıldan Bela)" dolayısıyladır. Kafkasya'da Rus-İran Savaşı (1826–1828)'na ve Türkmençay Antlaşması'na yaptığı katkılar dolayısıyla Rusya İmparatorluğu'nun Kaçar Hanedanı idaresinde olan İran'a Tahran elçisi olarak görevlendirildi. Bu görevde iken Rusya'nın Türkmençay Antlaşması ile İran'a ait Kafkasya topraklarını eline geçirmesini protesto eden büyük bir gösteri yapan halk kitlesinin Rusya elçilik binasını ellerine geçirilmeleri sırasında bu ayaklanmacılar tarafından öldürüldü.
| Aleksandr Griboyedov | |
|---|---|
 Aleksandr GriboyedovRessam: Ivan Kramskoi | |
| Doğum | 15 Ocak 1795 Sankt-Peterburg, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 11 Şubat 1829 (34 yaşında) Tahran, İran |
| Meslek | Oyun yazarı, besteci, şair ve diplomat |
| Milliyet | Rus |
| İmza |  |
Yaşamı
değiştirAleksandr Sergeyeviç Griboyedov 15 Ocak 1795'te bir küçük asilzadenin oğlu olarak Moskova'da doğdu. 1810-1812'de Moskova Devlet Üniversitesi'nde bilim ve hukkuk uzerinde üniversite eğitimi yaptı. Fakat Napolyon Bonapart'n Rusya Seferi bu üniversite eğitimini aksattı. Sonra bir "husar (hafif süvari) alayı"'na subay olarak alındı. Fakat Rus orduları Avrupa'da Napolyon'a karsi iki kez savaşmak zorunda kalmakla beraber Griboyedov'un birliği hiç muharebeye katılmadı. 1816'ya kadar bu birlikte subaylık yaptı.
St Petersburg'a geçerek orada imparatorluk "Hariciye Bakanlığı"'nda bir memur olarak çalışmaya başladı. Bu arada edebiyata merak sardı. 1816'da ilk şiir şeklinde "Genç Çiftler (Молодые супруги)" adlı komedisi sahnelendi. Sonra da aynı geleneksel Şişkov-tarzı komediler de yazdı. Bunların yanında nesir denemeleri ve şiirler de yazdı. Bunların pek değerli olmadıkları kalıcı olmamalarından açıktır. Bu arada masonlar ve diğer edebiyat sosyetesi çevrelerine katıldı ve bu çevrelerde gayet "atılgan" bir genç edebiyatçı olarak isim yaptı.
1818'de Rusya'nın İran'a gönderdiği diplomatik heyete bir diplomat delege olarak katıldı. Ama heyet Iran'a daha girmeden Tiflis, Gürcistan'da bulunan ve İran Kaçarlara karşı (1805–1813) savaşı ve Osmanlılara karşı (1807–1812) savaşından sonra Rusların eline geçen güney Kafkaslardaki orduları ve idareyi ele alan General Aleksey Petroviç Yermolov'un karargahında generalin Genel Sekreteri olarak çalışmaya başladı. 1822'de şiirsel bir komedi olan ve en popüler ve beğenilen oyun eseri olan ve Rusya bürokrasisini hiciv eden "Góre öt Oumá (Akıldan Bela)" adlı eserini yazdı. Bu eser sansür yüzünden sahnelemedi ama gizli basılmış bir yazı şeklinde çok yaygınca okundu. Bu eserin basımı ancak 1833'te Griboyedov'un ölümünden sonra yapılabildi. Buna rağmen 1823-1825 döneminde bu edebiyatta başarısı dolayısıyla Gürcistan'daki görevinden izinli olarak Moskova ve St Petersburg'da kaldı.
Çar I. Nikolay'a karşı hazırlanan bir askeri ayakalnma olan Aralıkçılar İsyanı'na katılmıştı. Ama bu isyana ait kendi elinde bulunan ve I. Nikolay'ı gayet yerici şekilde tenkit eden mektububunun elindeki bazi nüshalarini General Yermolov'un ikazı üzerine imha etmişti ve diğer nüshalar devlet merkezinden gönderilmiş ve yerlerin ulaşmamışlardı. Buna rağmen ayaklanmacı elebaşları diğer subaylara yakınlığı bilinen Griboyedov tutuklandı ve St Petersburg'da hapse atıldı. Ama yapılan sonucsuz araştırmalar sonunda aklandı. Tiflis'e eski görevine döndü. Bu arada I. Nikolay General Yermolov'u görevden almış yerine görevi general İvan Paskeviç'e verilmişti. General Paskeviç ise, Griboyedov'un kuzeni olduğu için onun Aralıkçılara olan bağlantıları Gürcistan'da araştırılmadı.
Rus-İran Savaşı (1826-1828) sırasında General Paskeviç önce Rus ordularının ikinci komutanı idi. O yıl sonu Gence üzerinden hücum ederek İran'ın Karabağ'daki Suşa kalesi kuşatmasını durdurdu. General Paskeviç ertesi yıl 1827'de Kafkasya'da Rus ordularının başkomutanı oldu ve o yıl Revan üzerine yürüdü ve doğu Ermenistan'ı eline geçirdi. General Paskeviç'in Genel Sekreteri olarak Griboyedov'un bu savaşa katkısı oldu. İranlılar barış istemek zorunda kalıp çok ağır şartları gerektiren Türkmencay Antalaşması imazalamak zorunda kaldılar. 1828'de imzalanan Türkmençay Antlaşması müzakerelerinde Griboyedov'un önemli diplomatik rol oynadığı kabul edilmektedir. .[1]
Ölümü
değiştir
Bundan sonra, Griboyedov kuzeni ve komutanı olan General İvan Paskeviç tavsiyeleri ile ilk Rus İmpoaratorluğu elçisi olarak 1828'de İran'a Tahran'a gönderildi. İran'a gitmekte iken uğradığı Gürcistan'ın başkenti olan Tiflis'te arkadaş olduğu "Prens Cavcavadze"'nin 16 yaşında olan Nıno adlı kızı ile evlilik yaptı ve onu da beraberinde Tahran'a götürdü.[2]
Tahran'daki İran Şahlığı'nın başında Kaçar Hanedanı'ndan Feth Ali Şah Kaçar bulunmaktaydı. 1828'de İran'da Türkmençay Antlaşması ile Rusya'ya kaybettiği büyük topraklar dolayısıyla Rusya aleyhinde büyük bir husumet bulunmaktaydı. En ufak bir kıvılcım bu husumetinin ayaklanmalar çıkmasına neden olacaktı. Nitekim Şubat 1829'de Griboyedov Tahran'a geldiğinde ortays çıkan bir olay Tahran'da büyük ayaklanmalara neden oldu. Ayaklanmaya neden olan olay İran Şah Feth Ali Şah'ın sarayında iki Ermeni asıllı cariye ile bir hadim harem ağasının kaçıp Rusya elçiliğine sığınmaları ile başladı. Şah yeni Rus elçisi olarak Tahran'a gelmiş olan Griboyedov'dan bu cariyelerin ve harem ağasının İran'a teslim edilmelerini talep etti. Griboyedov'da "Türkmençay Antlaşması" şartı olarak Rusya'nın İran'da bulunan Ermeni ve diğer Hristiyanları koruma hakkı olduğunu ve aynı antlaşmada İran'da bulunan Ermeni'lerin Rusya'ya geri gönderilmesi şartı da bulunduğunu ileri sürerek bu talepleri reddetti. Rus Elçiliği Tahran'da bulunan bir Kazak gücü ile korunmakta idi ve elçilik bir halk kuşatmasına karşı tedbirler almıştı.[1]
Elçinin bu tutumu Tahran'da İranlılar arasında büyük infihale neden oldu ve büyük bir ayaklanmacı halk grubu elçiliği kuşattı ve elçilliğe hücuma geçti. Başlarında üniformasını giyinmiş ve silahlanmış olan Griboyedov olarak Kazak koruma birliği bu halk güruhunu durdurmaya yeltendi ise de kızgın İranlı halkın hücumuna karşı koyamadı. Griboyedov ve Kazak birliğinden kalan askerlar elçi odasına kaçıp orada kendilerini savunmaya başladılar. Fakat İranlılar çatıyi delip odaya girerek bu son savunmayı da ortadan kaldırdılar.[3] Bu hücum sonunda öldürülen ve başları kesilen diğer Rusların yanında elçi Griboyedov da bulunmaktaydi. Cesedi pencereden elçilik bahçesine atıldı. Kesilen kafası bir kebabçi tarafından vitrinde gösteriye konuldu. Öldürülen diğer Ruslarla birlikte elçinin cesedi üç gün Tahran'ın pazar yerleri ve sokaklarında sürüklenerek halka gösterildi ve bundan sonra cesetler şehir çöplüğüne atıldı. Saraydan kaçan hadım harem ağası elçi ile birlikte savaşmıştı ve kaçan üç Ermeni cariyenin akıbetlerinin ne olduğu bilinmemektedir. Griboyedov'un yeni evlendiği 16 yaşındaki Gürcü karısı Nino'ya dokunulmadı ise de karışıklık içinde hamile olan Nino çocuğunu kaybetti. Nino Tiflis'e dönüp orada br daha hiç evlenmeden 30 yıl daha yaşadı.[1]
Griboyedov'un cesedi Tahran'da bulunan bir İngiliz doktor tarafından elinde bulunan bir düello yarası ile tanındı. Cesedi bir araba ile Rusya'ya yollandı. Haziran 1829'da Griboyedov'un yakın arkadaşı olan ve kardeşini görmek için Gürcistan'a gelmiş olan ünlü Rus şairi Aleksandr Puşkin cesedi getiren arabayı (günümüzde Ermenistan'da bulunan) "Dilijan" mevkiinde karşıladı. Sovyet döneminde bu mevkiye bir anıt yapılmıştır. Puşkin Griboyedov'un cesedinin Tiflis'e taşınmasına refakat etti.[1]
Griboyedov'un cesedi Tiflis'te "St David Manastırı"'nda gömüldü.
Griboyedov için anıtlar
değiştirGriboyedov Rus İmparatorluk döneminde Sankt-Peterburg ve Moskova'da birer heykelli anıt ile anılmıştır. Sovyet Rusya döneminde 1923'te (o zamanki Leningrad'daki) anıtının önünde bulunan "Katerina Kanalı"'nın ismi anısına "Griboyedov Kanalı" olarak değiştirilmiştir. 1944'te Puşkin'in Griboyedov'un İran'dan getirilen cesedini karşıladığı (günümüzde Ermenistan'da bulunan) Dilican şehrinde bu olayı anan bir taştan bir anıt yapılmıştır. 1978'e kadar Ermenistan'da bulunan ve Türkiye sınırına yakın olan eski Ermeni adı "Aralıkh Kyolanlu" olan kasabaya "Griboyedov" adı verilmiştir.
Notlar
değiştir- ^ a b c d Hopkirk, Peter (2006). The Great Game (İngilizce). Londra: John Murray. ss. 113. ISBN 978-0-7195-6447-5. Erişim tarihi: 5 Nisan 2012.
- ^ ""Russiapedia" Aleksandr Griboyedov". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2022.
- ^ Baron K. K. Bode. Griboyedov'un ölümü http://feb-web.rü/feb/griboed/critics/vos29/bode_29.htm[ölü/kırık bağlantı] (İngilizce)
- İngilizce Wikipedia "Aleksander Griboyedov" maddesi Aleksander Griboyedov - Wikipedia, the free encyclopedia 12 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
değiştir
- Hopkirk, Peter (2006). The Great Game (İngilizce). Londra: John Murray. ss. 113. ISBN 978-0-7195-6447-5. Erişim tarihi: 5 Nisan 2012.
- Kelly, Laurence (2006). iplomacy and Murder in Tehran: Alexander Griboyedov and Imperial Russia's Mission to the Shah of Persia (İngilizce). Londra: Tauriş Parke Paperbacks. ISBN 9781845111960. Erişim tarihi: 5 Nisan 2012.
- "Russiapedia RT" websitesi "Aleksandr Griboyedov/" maddesi 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.