Part İmparatorluğu
Part İmparatorluğu, Arsakes İmparatorluğu[3] (Orta Farsça: اشکانیان Eşkâniân) olarak da bilinen, eski İran'da önemli bir siyasi ve kültürel güç olup Medler'den ve Ahamenişler'den sonra gelen üçüncü yerel hanedanlıktır. Hanedanın adı, MÖ 247 yılında, Helenistik krallık Selevkoslar'ın yönetiminde bir satraplık konumunda olan İran'ın kuzeydoğusundaki Parthia bölgesini ele geçirdikten sonra bağımsızlığını ilan eden Parni kabilesi lideri I. Arsakes'tan gelmektedir. Arsakes'in adı onursal bir unvan olarak kendisinden sonra gelen bütün Part kralları tarafından kullanıldı.
Part İmparatorluğu | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 247-MS 224 | |||||||||
 MÖ 94'te Part İmparatorluğu, en geniş haliyle, II. Mithridatis (MÖ 124–91 ) döneminde | |||||||||
| Başkent | Tizpon[1] Ekbatan Susa Nisa Rey | ||||||||
| Resmî dil(ler) | Partça Koini Grekçesi | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Aramice (lingua franca)[2] | ||||||||
| Hükûmet | Feodal monarşi | ||||||||
| Hükümdar | |||||||||
| |||||||||
| Tarihî dönem | Klasik Antik Çağ | ||||||||
| |||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||
| MS 1 | 2.800.000 km2 | ||||||||
| |||||||||
Selevkoslar'ın hakimiyeti altında bulunan İran'ı, MÖ 3. yüzyılın sonlarına doğru ele geçirmeye başlayan Partlar, I. Mithridatis döneminde Mezopotamya'yı Selevkoslar'ın elinden alarak imparatorluğu büyük ölçüde genişletti. MÖ 140'tan itibaren çok uluslu bir imparatorluk haline gelen Part İmparatorluğu'nun genişlemesiyle birlikte, başkent günümüzde Türkmenistan sınırları içinde bulunan Nisa’dan, Dicle kıyısındaki günümüzde modern Bağdat’ın güneyinde yer alan Tizpon'a taşınmıştır. Tizpon'un yanı sıra belirli dönemlerde Ekbatan ve Susa gibi şehirler imparatorluğa başkentlik yaptı. Partlar'ın zirve zamanında yönettiği bölgeler arasında İran'ın tamamı ile günümüz ülkelerinden; Irak, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Türkmenistan, Tacikistan, Pakistan ve Afganistan'ı kapsıyordu.
Ahameniş İmparatorluğu'nun mirasçıları olduğu iddiasıyla "Şehinşah" (Kralların Kralı) olarak adlandırılan Part hükümdarları, II. Mithridatis döneminden itibaren hem Yunanların hem de Ahamenişlerin soyundan geldiklerini iddia etmeye başladı. II. Mithridatis döneminin son yıllarında MÖ 95 yılından itibaren "Partların karanlık çağı" adı verilen bir karışıklık dönemine giren imparatorluk, II. Orodes'in MÖ 57'de kontrolü kesin olarak sağlamasından sonra tekrar büyük bir güç haline geldi.
Partların ilk düşmanları batıda Selevkoslar ve doğuda İskitlerdi. İmparatorluk batıya doğru genişledikçe Ermenistan Krallığı ve Roma ile çatışmaya başladı. Roma ve Partlar, Ermenistan'a sahip olmak için birbirleriyle yarıştı. Ağır süvariyi icat eden Partlar, bundan dolayı Roma İmparatorluğu'nun doğudaki en büyük düşmanıydı. Partlar MÖ 53'te Carrhae Muharebesi'nde Romalı prokonsül Marcus Licinius Crassus'u büyük bir yenilgiye uğrattılar. Birkaç yüzyıl boyunca Roma-Part savaşları sırasında Romalılar Mezopotamya'yı işgal ederek Seleukia ve Tizpon şehirlerini ele geçirdiler ancak hiçbir zaman ellerinde tutamadılar. Persis Eyaletinin satrabı olan I. Erdeşîr'in ayaklanıp IV. Erdevân'ı 224'te öldürmesiyle Part İmparatorluğu yıkıldı ve İran ile Yakın Doğu'nun çoğunu, 7. yüzyılda Müslümanların fethetmesine kadar yöneten Sasani İmparatorluğu kuruldu. Son Part Kralı VI. Vologases son sikkesini 228 yılında bastırdı. Akdeniz Havzası'ndaki Roma İmparatorluğu ile Çin'deki Han Hanedanlığı arasındaki İpek Yolu ticaret yolunda bulunan imparatorluk, büyük bir ticaret merkeziydi.
Köken ve kuruluş
değiştir,_Nisa_mint.jpg)
Antik Yunan döneminde yaşamış olan tarihçi, coğrafyacı ve filozof Strabon, Parthia'yı fetheden ilk Arsakes, yarı göçebe Parni kabilesine ait bir İskittir demektedir. I. Arsakes, Part İmparatorluğunu kurmadan önce İranlılardan oluşan ve Dahae Konfederasyonunu oluşturan antik bir Orta Asya kabilesi olan Parni kabilesinin şefiydi. Doğu İran dili konuşan Parniler, İlk olarak Ahamenişlerin sonrasında Selevkosların hakimiyetindeydiler. Andragoras adındaki Parthia satrapının Selevkoslara karşı ayaklanması sonucu Selevkosların bölgedeki hakimiyeti kaybetmesini büyük bir fırsat olarak gören Parni kabilesi lideri I. Arsakes, Parthia'yı ele geçirdi.[4]
Genişleme
değiştir
Selevkos kralı III. Antiohos, MÖ 210 VE 209'da Parthia ve Baktriya'yı geri almak için büyük bir sefer düzenledi. Ancak başarısız olarak II. Arsakes ile anlaşma yapmak zorunda kaldı. I. Phraates, Selevkosların müdahalesi olmadan imparatorluğu yöneten ilk Part hükümdarıydı. Part İmparatorluğunu genişleterek Kafkasya'ya Sedd-i İskender'e kadar dayandırdı.[5] Ancak Partların en büyük genişlemesi ve en büyük sınırlara sahip olması MÖ 171-138 tarihleri arasında hüküm süren kardeşi I. Mithridatis döneminde gerçekleşti. Selevkoslara sırtını dönmeye başlayan I. Mithridatis, MÖ 148 yılında Medya bölgesi ve Ekbatana şehrini ele geçirdi. Bu başarıları Partların, MÖ 141 yılında Mezopotamya'daki Babil şehrini ele geçirmesi olayı izledi.[6] I. Mithridatis ilk sikkelerini Babil'de bastırdı ve resmi bir tören yaptırdı. Hirkana'ya geri çekilirken Susa şehrini de ele geçirdi. MÖ 139 yılına gelindiğinde tüm İran platosu Partların eline geçmişti. Bununla birlikte artık Partlar, Mezopotamya'dan Hindistan'daki İndus Nehrine kadar uzanan geniş bir coğrafyada hüküm sürmeye başladı.
Hekatompilus, Partların ilk başkenti idi, Mithridatis, Selevsiya'da, Ekbatan'da, Tizpon'da ve Arsakes krallarının mezarlarının bulunduğu yeni kurduğu Mithradakert'de (Nisa, Türkmenistan), kraliyete ait özel binalar kurmuştu. Ekbatana, kraliyet ailesinin yaz mevsimleri için gözde şehri olmuştu. Tizpon ancak Gotarzes döneminde başkent olacaktı. Selevkos kralı II. Demetrius Nikator, MÖ 140 yılında Partlara karşı bir ordu topladı ancak Selevkoslar mağlup edilerek II. Dimitrios, Part orduları tarafından ele geçirilip Hirkanay'ya götürüldü.[7] I. Mithridatis, konuğuna burada çok iyi davranarak kızı Rhodgune'yi onunla evlendirdi. Selevkos kralı VII. Antiohos, MÖ 130 yılında Mezopotamya'yı geri almak için sefere çıktı. Part komutanı Indates, Büyük Zab'ta yenilgiye uğradı ve Antiohos Babil'i ele geçirdi. Ordularını, Medya bölgesine ilerlettikten sonra Partlar ateşkes isteğinde bulundu. Ancak Antiohos'un bazı şartları vardı. Arsakesliler, Parthia dışındaki tüm toprakları Selevkoslara bırakacak, yüklü miktarda haraç ödenecek ve II. Demetrius Nikator serbest bırakılacaktı. Partlar, Demetrius'u serbest bıraktı ancak diğer şartlar kabul edilmedi. Antiohos, MÖ 129 yılında Medya'da bir isyanı bastırmakla meşgul iken bölgeye giren Part ordusu, Ekbatan Muharebesi'nde Antiohos'u öldürdü. Ceset, gümüş bir tabut içinde Suriye'ye gönderildi.[8]
Part-Roma savaşları
değiştir
Romalılar ve Partlar arasındaki çekişmelerin temelinde Armenia topraklarının paylaşılamaması yatmaktaydı. II. Mithridatis'in Ermenilere boyun eğdirmesiyle birlikte Roma'nın Kilikya proconsulü Lucius Cornelius Sulla, Fırat Nehri kıyısında Melitine'de Part elçisi Orobazos ile görüşerek bir uzlaşma sağladı. Bundan böyle Fırat Irmağı Romalılar ve Partlar arasındaki sınırı belirleyecekti.[9] Armenia Krallığı'nda başgösteren taht kavgaları sırasında Romalı general Pompeius güçlerinin Fırat'ın doğusuna geçmeleriyle Partlar ve Romalılar arasındaki çekişmelerin temeli atılmış oldu. Romalılar ve Partlar arasında sınır ihlaline dair bir uzlaşma sağlansa da Part kralı Roma'nın üstünlüğünü kabul etmiş oluyordu. Romalılar ve Partlar arsındaki bu uzlaşma Roma'nın triumvirlerinden Marcus Licinius Crassus ’un Part seferi ile bozulmuştur. Part kralı Orodes'in komutanlarından Surena MÖ 53’te Carrhae Muharebesi’nde Romalıları büyük bir bozguna uğrattı. Rustaham Suren Pahlav olarak da bilinen Surena (MÖ 83-53) Suren hanedanına bağlı Partlı bir liderdi. Marcus Licinus Crassus’un öldürülüp 40 bin Romalı askerin bir kısmının imha edip bir kısmının esir alınmasıyla Crassus’un mağlubiyeti Romanın en büyük yenilgilerinden biri olarak tarihe geçti.[10][11][12][13]
Roma’daki iç savaşta Pompeius'u mağlup eden Caesar, Part seferini gerçekleştiremeden MÖ 44’te bir suikaste kurban gitti. MÖ 36’da Romalı Marcus Antonius’un başarız bir Part seferi bilinmektedir. Roma İmparatoru Augustus dönemi’nde MÖ 21-20 yılında Tiberius Nero komutasındaki Roma ordusu, Carrhae Muharebesi’nde kaybedilen Roma sancaklarını ve hala yaşayan Romalı esirleri geri almak ve Armenia’yı bağımlı bir krallık yapmak amacıyla Partlar üzerine sefere çıktı. Bu iki istek de Partlar tarafından barışçıl bir şekilde kabul edildi. Zaman zaman Romalılar üstünlük kazansalar da MS 116, 161 ve 217 yıllarında düzenledikleri büyük seferlerin hiçbirinde Parthia’yı tam olarak ele geçiremediler. Roma imparatoru Trajan’un 114-115 yıllarında Doğu, Güneydoğu Anadolu ve Yukarı Mezopotamya’ya sefer düzenlediği, Armenialılar ve Partları kontrol altına aldığı bilinmektedir. MS 116’da Susa’yı ele geçiren Trajan, bir suikaste kurban giderek öldürülen Part kralının ardından yeni Parthia kralı olarak taçlandırılmıştır. Bu sefer esnasında Roma senatosu Trajan’a “Parthicus” (Part Fatihi) unvanını vermiştir.[14]
Marcus Aurelius Dönemi'nde de Part kralı III. Vologases'in Romalıların Kapadokya valisini yenilgiye uğratması üzerine, Aurelius kardeşi Lucius Verus'u Doğu'ya gönderdi ve Romalılar bölgede yeniden egemenliği sağladılar. Seleukeia ve Ktesiphon ele geçirildi. Septimius Severus dönemi'nde MS 197'de Mezopotamya ele geçirildiği esnada, Romalılar bir kez daha Fırat'ı geçmişler ve Seleukeia ve Ktesiphon'u ele geçirmişlerdi.[15] Septimius Severus'un oğlu İmparator Caracalla Partlara karşı bir fetih hareketi amacıyla 214'te doğuya doğru hareket etti. 214-215 kışını Nikomedia'da geçirdikten sonra 215 Mayısında Antiokheia'ya geldi. Part İmparatorluğunda V. Vologases ile V. Erdevân iktidar mücadelesinde olduklarından iç savaş yaşıyordu. Caracalla, Erdevân'a onun kızıyla evlenmek istediğini ve onun Roma dostu olmasını önerse de V. Erdevân bu teklifi reddetti. İmparator Caracalla kışı geçirmek için Edessa'ya çekildi, Partlara karşı yeni bir seferin hazırlıklarına başladı. Fakat Edessa'dan Karhaia'a giderken yolda muhafız subaylarından biri tafarından öldürüldü. Caracalla'nın ardından imparator ilan edilen Macrinus, Nisibis yakınlarında Partlar ile giriştiği savaşta Partların karşısında çok zorlandı ve 217 yılının sonbaharında 200 milyon sestertius haraç ödeyerek barışı kabul etti.
Part sikkeleri
değiştir
Part sikkeleri esas itibarıyla İran topraklarında tedavüldeydi. Ancak Partların ticaret faaliyetlerinin gelişmesiyle Part sikkeleri, Partların komşu oldukları bölgelerde de ele geçirilmiştir. Volga boyunda, Kafkaslarda ve Çin gibi pek çok yerde Part sikkelerine rastlanmıştır. Yaklaşık 50 Part kralı sikke bastırmıştır. Part sikkelerinin 14'ten fazla darphanede basıldıkları anlaşılmaktadır. Drahmiler çeşitli darphanelerde basılmasına rağmen, tetradrahmiler sadece Tigris kıyısındaki Seleukeia'da basılırdı. Sikkelerde görülen yazı esas olarak Eski Yunancadır. Thykhe ve kralın başı arasında bulunan Yunan numaraları, Selevkos erasına göre sikkenin basıldığı yılı vermektedir.
Part sikkelerinin ana birimi 4 gr ağırlığındaki gümüş drahmidir. Dört drahmi ağırlığında basılan gümüş sikkelere ise Tetradrahmi denirdi. 48 bronz Part sikkesi 1 gümüş drahmiye eşitti. Başlangıçta sikkelerdeki gümüş oranı %95 gibi oldukça yüksek bir oranda iken son dönemlerde %60 oranında bakır ve diğer metal alaşımlar hazırlanmıştı. Altın sikke basmayan Partlar, altını sadece mücevher için kullanmaktaydı. Bronz sikkeler ise günlük alışveriş ve daha ufak çaplı ticarette kullanılırdı.
Gümüş drahmi ve tetradrahmilerin ön yüzünde sikkeyi bastıran kralın başı bulunsa da arka yüzde hanedanın kurucusu I. Arsakes'in adı yer almaktaydı. II. Mithradates döneminden itibaren Part sikkelerinde görülen ilginç bir özellik, kral portrelerinde kralların alınlarında bir nokta gibi betimlenen krali siğil/yumrulardır. Bunlar 18 kralın sikkesinde görülür. Bir görüşe göre bunlar iyi huylu ırsi bir tümördür. Partlar muhtemelen bunu asil bir kana sahip ve hanedan üyesi olmanın bir göstergesi olarak kabul ediyorlardı.
Galeri
değiştir
Kaynakça
değiştir- ^ Fattah, Hala Mundhir (2009). A Brief History Of Iraq. Infobase Publishing. s. 46. ISBN 978-0-8160-5767-2.
- ^ Chyet, Michael L. (1997). Afsaruddin, Asma; Krotkoff, Georg; Zahniser, A. H. Mathias (Ed.). Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff. Eisenbrauns. s. 284. ISBN 978-1-57506-020-0.
- ^ Parthia Latincedeki Parthia sözcüğünden, o da Eski Farsçadaki Parthava- sözcüğünden gelir. Fars sözcüğünün (İngilizce: Persia) türediği Parsa kökünün bir farklı diyalekt çeşididir. Aşkanian, Sasani kroniklerinden geliyor gibi gözükmektedir. Bu şekilde Firdevsî'nin epik şiiri Şehnâme'sinde geçmektedir.
- ^ Curtis 2007, ss. 7–8; Brosius 2006, ss. 83–84
- ^ Bivar 1983, s. 31
- ^ Garthwaite 2005, s. 76; Bivar 1983, s. 35
- ^ Brosius 2006, s. 89; Bivar 1983, s. 35; Shayegan 2007, ss. 83–103
- ^ Shayegan 2011, ss. 145–150
- ^ Kennedy 1996, ss. 73–78; Brosius 2006, s. 91; Sheldon 2010, ss. 12–16
- ^ Bivar 1983, ss. 48–49; see also Katouzian 2009, ss. 42–43
- ^ Bivar 1983, ss. 48–49; also, Brosius 2006, ss. 94–95 mentions this in passing.
- ^ Katouzian 2009, ss. 42–43; Garthwaite 2005, s. 79; Bivar 1983, ss. 52–55; Brosius 2006, s. 96
- ^ Bivar 1983, ss. 55–56; Brosius 2006, s. 96
- ^ Bivar 1983, ss. 90–91; see also Brosius 2006, s. 137 and Curtis 2007, s. 13
- ^ Brosius 2006, s. 100; Curtis 2007, s. 13; Bivar 1983, s. 94; Katouzian 2009, s. 44
Ayrıca bakınız
değiştir