Belkıs

Başlığın diğer anlamları için Belkıs (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Saba Melikesi Belkıs (Habeşçe: Nigist Saba), günümüz Habeşistan (Etiyopya) veya Yemen'in olduğu topraklarda hüküm sürdüğü farz edilen, tarih öncesi Saba Krallığı'nın (İbranice Sh'va veya Seba שבא, Arapça Saba veya Sebe سبأ, Habeşçe ሳባ) hükümdarıdır. Modern arkeoloji bu krallığın mevcudiyeti konusunda şüphecidir. Kitabı Mukaddes'te kraliçenin isminden bahsedilmez. Habeş kültüründe "bu şekilde değil, böyle değil" gibi anlamlara gelen Makeda ismiyle anılır. İslam kültüründe Belkıs olarak bilinir. Ayrıca bazı kaynaklarda Lilith, Nikaule veya Nicaula (Nikola) olarak da geçer.

Seba Melikesi Belkıs Süleyman'ı ziyaret ederken

Eski Ahit'e göre

Saba Kraliçesi (Melikesi), İsrail Kralı Solomon'un (Süleyman Peygamber) bilgeliğini duydu ve onu sorularıyla test etmek amacıyla beraberinde baharat, altın ve değerli taşlardan müteşekkil birçok hediye ile yola çıktı (1. Krallar 10:1-13 ve 2. Tarihler 9:1-12). Kraliçe, Süleyman'ın bilgeliği ve serveti karşısında hayrete düştü ve Süleyman'ın tanrısına dua etti. Süleyman kraliçeye hediyelerle karşılık verdi ve "ne isterse alabileceğini" söyledi. Kraliçe zaten çok zengindi ve Süleyman'a hediye olarak 4,5 ton altın getirmişti (1. Krallar 10.10).

Süleyman'ın Özdeyişleri'nde Saba Kraliçesi ile Süleyman arasındaki ilişkiye dair bazı göndermeler vardır ve bunlar zaman zaman ikilinin birbirlerine âşık oldukları şeklinde yorumlanır.

Sonraki dönem Yahudi efsanelerinde

Yahudi tarihçi Josephus Antiquitiesde Saba Kraliçesi'nin öğrenmeye olan tutkusundan bahseder. Onu "Nikaule" olarak adlandırır. Muhtemelen bu ismi Herodot'un Nitocris'ine benzeterek oluşturmuştur.

Sonraki dönemlerde yazılan Targumlarda yer alan Yahudi efsanelerinde Belkıs daha öyküsel (mitolojik) bir anlatımla ifade edilmiştir. Saba Kraliçesi'nin testlerinden oluşan manilerin derlenmesi için büyük çaba sarf edilmiştir.

Saba Kraliçesi bazı öykülerde Lilith olarak adlandırılmıştır.

Günümüz Afrika kültüründe

Afrikalı ve Afrika kökenli Amerikalı akademisyenler, uzun süredir Saba Kraliçesi'nin "siyahî" kimliğinden soyutlanmaya çalışılmasından rahatsızlık duymaktadırlar. Saba Kraliçesi'nin Kitabı Mukaddes'te bahsi geçen iki siyahî kraliçeden biri olduğu düşünülmektedir. Diğer siyahî kraliçe Kandake'dir. Josephus, Saba Kraliçesi'nden "Mısır ve Habeşistan Kraliçesi" olarak bahseder. İlk papazlardan Origenes ve Jerome onu, "Siyah Afrika milletlerinin kraliçesi" olarak tanımlamışlardır. Strabo'ya göre Habeşistanlılar M.Ö. 2. yüzyılda, doğu Afrika sahillerinde ve Arap sahil şeridinde de yaşamışlardır. Ayrıca Homer şöyle demiştir: "Mısır'a komşu olan Etiyopyalılar (Habeşistanlılar) ikiye ayrılır; bir kısmı Asya'da yaşar, diğerleri Libya'da (Afrika) yaşar. Aslında birbirlerinden hiçbir farkları yoktur". Birçok müslüman tarihçi eski çağlarda Arabistan'ın Habeşistan'ı da kontrol ettiğini ileri sürmüşlerdir. Aslında Etiyopya Arabistan'ın güney ucunu (bugünkü Yemen) kontrol altında bulundurmuştur. Mısır'ın güneyinde veya Afrika veya Arabistan sahil şeritlerinde yaşayan siyahi halkın tamamına Etiyopyalı denir.

İslami kaynaklarda

Belkıs
Saba Melikesi
Eş(ler)i	Süleyman
Dini	İslam

Saba Melikesi'nden Kur'an'da Neml Sûresi 22 - 44. ayetlerde bahsedilir.

Kur'an'da melikenin ismi geçmez ama Arap kaynaklarında "Belkıs" olarak adlandırılır. Kur'an'daki öyküsü Eski Ahit'e benzer niteliktedir. Hüdhüd kuşu, hayvanlarla konuşabilen Süleyman Peygamber'e Saba adlı bir ülkeye gittiğini ve oradaki halkın güneşe taptıklarını söyler. Süleyman melikeye kendisine itaat etmeye davet eden bir mektup gönderir. Melike adamlarına danışır. Onlar "Biz güçlü kuvvetli kimseleriz, zorlu savaş erbabıyız; buyruk ise senindir, artık ne buyuracağını sen düşün" derler. Melike, elçileriyle Süleyman'a hediyeler gönderir. Süleyman hediyeleri önemsemez ve Allah'ın kendisine çok daha iyilerini bahşettiğini söyler.

Cinlerden biri gidip melikenin tahtını getirebileceğini belirtir. Süleyman'ın bilgili adamlarından biri de "Gözünü açıp kapamadan ben onu sana getiririm" der. Bu zatın, Süleyman'ın veziri Âsaf bin Berhiyâ veya Hızır olduğu rivayet edilir. Kimin getirdiği belirtilmez.

İran minyatüründe Belkıs

Melike gelince önceden getirilmiş olan tahtı bazı değişikliklere uğratılır ve kendisine gösterilir. Senin tahtın böylemi? sorusuna Melike "tıpkı aynısı" diye cevap verir. (Neml 41-42) Daha sonra Süleyman'ın camdan köşküne girince zemini su sanarak eteklerini toplar. Süleyman onun su değil billur olduğunu belirtir. Rivayete göre Süleyman Peygamber bilgisine çok güvenen melikeyi şaşırtmak için camdan zeminin altından su akıtmış ve içine balıklar koymuştur.

Melike "Rabbim! Ben gerçekten kendime yazık etmişim. Süleyman'la beraber âlemlerin Rabbi olan Allah'a teslim oldum" der ve İbrahim geleneğinden gelen tek tanrılılığı kabul eder.

Saba melikesi Belkıs Himyeri kraliçesi Belkis Bint Hedhad bint Şürahbil ile karıştırılmış ve bu karışıklık Kur'an yorumlarına girmiştir. Miladi 330-345 yılları arasında hüküm sürmüş olan bu kraliçe ile ondan 13-14 yüzyıl önce yaşayan İsrail Kralı Süleyman arasında bir ilgi olamaz.

Bazı efsanelerde Belkıs'ın kocasının Yasir Yan'am olduğu, Belkıs'ın güneşin kız kardeşi olduğu ve babasının annesini kurtaran El Hadhad isminde bir cin olduğu söylenir. Belkıs'ın annesinin bir cin olduğu, cinlerle evlenmenin caiz olup olmadığı gibi konular birçok tefsir ve fıkıh kitabının konusu olmuştur.

Günümüz Arap kültüründe

Bazı Arap akademisyenleri Saba Melikesi'nin eski Arap kaynaklarında anlatıldığı üzere Yemen'de değil, kuzeybatı Arabistan'da olduğunu düşünmektedirler. Kuzeybatı Arabistan'da, güneyli Arap krallıklarının kurduğu ticaret kolonilerinin olduğunu belirtmektedirler. Bazı modern arkeolojik kalıntılar bu kolonilerin varlığını doğrular niteliktedir ancak Saba Melikesi Belkıs'ın oradaki varlığı ispatlanamamıştır.

Habeşistan kültüründe

Aksum, Tigray Bölgesi, Etiyopya'daki Dungur Harabeleri (Sheba Sarayı Kraliçesi olarak da bilinir)

Habeşistan'daki kraliyet ailesi, soylarını doğrudan Süleyman'a ve Saba Melikesi Makeda'ya dayandırmaktadırlar. Makeda isminin kökeni kesin olmamakla birlikte başlıca iki görüş ileri sürülmektedir. Bunlardan birincisi Yeni Ahit'te bahsi geçen "Candace" isimli Habeş kraliçesinin isminin zaman içerisinde bozularak bu şekle dönüştüğüdür. Diğer bir iddia, bu ismin kökeninin Makedonya'lı Büyük İskender olduğu yönündedir.

Habeş efsanesi Kebra Negastın ('the Glory of Kings'), Makeda ve onun soyundan gelenleri anlattığı ileri sürülür. Kral Süleyman'ın Makeda'yı baştan çıkarttığı, ondan bir oğlu olduğu ve bu çocuğun ilk Habeş Kralı I. Menelik olduğu söylenir. Süleyman'ın Habeşistan Kraliçesi tarafından ziyaret edildiği iddiası, M.Ö. 1. yüzyıl Yahudi tarihçilerinden Flavius Josephus tarafından da desteklenir.

Uzun yıllar boyunca modern Habeşistan halkının, İbranice konuşan güney Arabistanlıların, İbranice konuşmayan yerel Habeşistanlı halkla karışması sonucu ortaya çıktığı kabul edilmiştir. Gerçekte tarih öncesi Aksum Krallığı (Habeşistan Krallığı), 7. yüzyılda İslam'ın yükselişine kadar Yemen dâhil güney Arabistan'ı kontrol etmiştir ve Tigrinya dili, Habeşistan dili gibi bu bölgede konuşulan dillerin hepsi İbranice kökenlidir. Habeşistan ve civar bölgelerinde tarih öncesi Arap toplumlarına dair kalıntılar bulunmakla beraber henüz Saba Melikesi öyküsünü doğrular hiçbir kanıta rastlanmamıştır. Ayrıca Saba'lı göçmenlerin modern Habeş Krallığı'nın oluşumunda rol aldığına dair bir kanıta da ulaşılmamıştır.

Habeşistan'daki Saba etkileri modern yazarlar tarafından daha da fazla sorgulanmıştır. Bu etkinin sanılandan çok daha az olduğu, yüzyıl veya birkaç on yıl içerisinde kaybolduğu, muhtemelen Aksum eyaletleri veya D'mt medeniyeti ile askerî veya ticarî bir ortaklıktan öteye gitmediği iddia edilmiştir.

Hristiyan tefsirlerinde

Saba Kraliçesi Belkıs'ın limandan ayrılışı, Claude Lorrain

Saba (Şeba) Kraliçesi, Matta İncil'inde "Güneyin Kraliçesi" olarak geçer (12.42). Luka İncil'inde İsa, kendisini reddeden çağdaşlarını, Saba Kraliçesi'nin ve Ninova'lıların (Musul yakınlarındaki bir Asur kenti) yargılayacağını belirtir.

Eski Ahit'teki Saba Melikesi öyküsünün tarihi ve metaforik boyutu, Hristiyan tefsirlerinde özellikle vurgulanmıştır. Saba Melikesinin hikâyesi, bir Hristiyan metaforu ve analojisi olarak kullanılır. Kraliçenin Süleyman'ı ziyareti, Kilise'nin İsa ile birleşmesi ile kıyaslanır ve metaforik bir ifadeyle Süleyman'ın 'Mesih' olduğu, Saba Melikesi'nin ise 'İsa'nın iradesine boyun eğen Yahudi halkı' olduğu belirtilir.

Saba Kraliçesi'nin saflığı ve temizliği; 'Meryem'in habercisi' ve 'Mecusilerin bebek İsa'ya getirdiği hediyeler ise (altın, buhur ve mür); Kraliçe'nin Süleyman'a götürdüğü üç hediyenin (altın, baharat ve değerli taşlar) birer yansıması' olarak tasvir edilir.

Orta Çağ'daki tasvirler

Süleyman ve Belkıs, St Oswald

Orta Çağ sanatında Saba Melikesi'nin ziyareti, 13. yüzyıl Amiens Katedrali'nin girişindeki "Tanrı'nın Anasının Kapısı"nda resmedilmiştir. Bu eser, Mecusilerin hediyelerine gönderme yapılan kapsamlı bir tasvirdir. Strazburg, Rochester ve Canterbury gibi 12. yüzyıl katedrallerinde de kapı ve pencere süslemelerinde Saba Melike'sinden esinlenerek yapılmış elementler göze çarpmaktadır.

Rönesans tasvirleri

Mecusilerin Büyük Aşkının Üçlü Tablosu. Hieronymus Bosch, Museo del Prado, Madrid

Boccaccio'nun "De Mulieribus Claris" (Ünlü Kadınlar Üzerine) adlı eseri Josephus'un izinden giderek Saba Melikesi'nden Nicaula ismiyle bahseder. Christine de Pizan'ın "The Book of the City of Ladies" (Hanımefendiler Şehri'nin Kitabı) bu geleneği devam ettirir. Piero della Francesca'nın 1466 yılında yaptığı Arezzo'daki Gerçek Çarmıh Efsanesi'ne dair duvar resimleri, Saba Melikesi'nin Süleyman'ı ziyareti konusunu işleyen iki panel içermektedir. Gerçek Çarmıh Efsanesi, Saba Melikesi'nin hayran kaldığı Süleyman'ın sarayının kirişleri ile İsa'nin gerildiği çarmıh arasında bir bağlantı kurmaktadır. Hieronymus Bosch'un 1510 yılında yaptığı "Mecusilerin Büyük Aşkının Üçlü Tablosu", rönesans sanatçılarının Saba Melikesi'nin ziyareti ile Mecusilerin ziyaretini karşılaştırdıkları metaforik yaklaşımın devamı niteliğindedir. Bosch, Saba Melikesi'nin ziyaretini, Mecusilerden birinin yakalığına işlemiştir.

Modern teoriler

Saba Melikesi ile Süleyman'ın görüşmesinin nedeninin din, aşk, hayranlık vs. değil, ticaret olduğuna dair bir teori ileri sürülmüştür. Zira İncil'de Süleyman'ın Ezion-Geber'de bir deniz ticaret filosu oluşturduğu söylenir. Bu teoriye göre Süleyman önceleri kendisine aracılık eden güney Arabistan'daki Saba Krallığı'nı baypas ederek Doğu Afrika'ya rutin seferler düzenlemeye niyetlenmiştir.

Popüler kültürde Saba Melikesi

Betty Blythe Belkıs rolünde

Büyük Britanya'da "Eğer (bu böyle ise), ben de Saba Kraliçesi'yim" şeklinde halk arasında yaygın bir deyiş vardır. Bahsi geçen ifadeye inanılmadığını belirtir.

Yine Birleşik Krallık'ta abartılı giyinmiş ya da kendini beğenmiş birisiyle dalga geçmek amacıyla söylenen "Kim olduğunu sanıyor, Saba Kraliçesi mi?" şeklinde bir halk deyişi vardır.

Operalar

• George Frideric Handel, Solomon (Süleyman) (1749)
• Charles Gounod, Reine de Saba (Saba Melikesi) (1862)
• Karl Goldmark, Die Königin von Saba (Saba Melikesi) (1875)

Baleler

• Ottorino Respighi, Belkis, regina di Saba (Saba Melikesi Belkıs) (1930-31)

Filmler

• The Queen of Sheba (Saba Kraliçesi) (1921), Betty Blythe başrolde oynamıştır.
• Solomon and Sheba (Süleyman ve Saba) (1959), Yul Brynner ve Gina Lollobrigida başrollerde oynamışlardır.
• The Queen of Sheba Meets the Atom Man (Saba Melikesi'nin Atom Adamla Karşılaşması) (1963), yönetmen Ron Rice.
• Solomon and Sheba (Süleyman ve Saba) (1995), Halle Berry başrolde oynamıştır.

Kitaplar

• American Gods (Amerikan Tanrıları) (2002), Neil Gaiman.
• "Queen of Sheba and Biblical Scholarship" (Saba Melikesi ve Kutsal Kitap Akademik Uzmanlığı), Dr. Bernard Leeman, Queensland Academic Press 2005, ISBN 0-9758022-0-8
• "Sheba: Through the Desert in Search of the Legendary Queen" (Saba: Çölde Efsanevi Kraliçenin Peşinde) (2001), Nicholas Clapp
• The Temptation of Saint Anthony (Aziz Antonyo'nun Baştan Çıkarılması) (1874), Flaubert

Dış bağlantılar

• The Queen Of Sheba 30 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Michael Wood ve BBC tarafından hazırlanmıştır.
• Jewish Encyclopedia 20 Ekim 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yahudi ve Müslüman efsaneleri
• The Queen of Sheba, Minyatür resim sitesi
• Makeda, Queen of Sheba 10 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Torrey Philemon
• "Queen of Sheba mystifies at the Bowers" - Gladys Rama tarafından UC Irvine'nin 'Yeni U' isimli sergisinin değerlendirmesi.