Chester Projesi
Chester Projesi ya da Chester İmtiyazı, 10 Nisan 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Ottoman-American Development Company arasında imzalanan demiryolu ve maden işletmeciliğine dair anlaşma. Amerika Birleşik Devletlerinin Yakın Doğu'daki ilk büyük ölçekli maden çıkarma anlaşması olan Chester Projesi adını emekli amiral Colby Mitchell Chester'den almakta olup Ottoman-American Development Company'nin sözleşme şartlarını yerine getirememesinden dolayı 18 Aralık 1923'te anlaşmanın Türkiye tarafından feshedilmesiyle uygulanamadan tarihe karışmıştır.[1][2]
Tarihçe
değiştir10 Nisan 1923'te yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin kongresinde onaylanan, ABD'nin petrol ve demiryollarını geliştirmesine izin verecekti. Amerika Birleşik Devletleri Senatosu anlaşmayı onaylamayı reddetti ve sonuç olarak Türkiye imtiyazı iptal etti.[3]
Bu çok önemli bir karardı ve ABD sermayesinin ilk kez büyük ölçekte Yakın Doğu'ya girişini işaret ediyordu. Aynı tip anlaşma (Bağdat Demiryolu), Osmanlı İmparatorluğu'nu I. Dünya Savaşı'na sürükleyen kaygının önemli bir nedeniydi. Almanya, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Alman şirketlerinin demiryolları inşa etmesine izin veren imtiyazlar elde etmişti.
ABD şirketi, demiryolu hatlarının her iki tarafında 20 kilometrelik bir bölge içinde bulunan petrol sahaları da dahil olmak üzere tüm maden kaynaklarının yanı sıra boru hatlarının döşenmesi gibi yan faaliyetlerde bulunma ayrıcalığına sahip olacaktı, inşaat için su gücünün kullanılması ve Karadeniz ve İskenderun Körfezi'nde liman ve terminal tesislerinin inşası için. Şirket, kamu arazilerinin kaynaklarını kullanabilir, kum alanı, çakıl, taş ocakları ve kereste dahil olmak üzere tazminatsız ve vergiden muaf tutulmuştur. Emekli Tuğamiral Colby Mitchell Chester ABD sendikasını yönetti, böylece sendikanın resmi adı Ottoman-American Development Company olmasına rağmen Chester İmtiyazı adı kullanıldı.
Türk hükûmetinin dış ekonomik etkilerden (Osmanlı seleflerinin büyük bir özerklik kaybına neden olan) özgür olma arzusuna rağmen, imtiyaz ilişkilerle ilgili müzakerelerin yürütüldüğü Lozan Antlaşması'nda Türk devleti ile Avrupalı güçler arasında ABD'nin desteğini garanti edeceği için onaylandı.[4]
Ayrıca, Türk hükûmetinin emperyalizm korkularını bastıran pragmatik gelişme ihtiyacı da bir etkendi. Demiryolu hibesi, eski Anadolu Demiryolunun Angora'dan (şimdi Ankara) Sivas'a uzatılması ve bir şubesi Karadeniz'deki Samsun limanına; Sivas'tan Erzurum'a ve oradan İran ve Rus sınırlarına uzanan bir hat, şubeleri Karadeniz'deki Tirebolu ve Trebizond (şimdiki Trabzon) limanlarına kadar uzanıyor; Bağdat Demiryolu üzerindeki Ulukışla'dan Kayseri üzerinden Sivas'a uzanan bir hat; Sivas'tan Harput'a ve oradan Musul'a, Bitlis ve Van'a şubeleri olan bir demiryolu ve Harput'tan İskenderun Körfezi'ndeki bir liman olan Yumurtalık'a demiryolu.
Planı hayata geçirmek için $300,000,000 dolara ihtiyaç duyulacağı tahmin ediliyordu. Anlaşma, kısmen ABD tarafındaki finansman sorunları nedeniyle ve kısmen de, Türk kontrolü ve İngiliz kontrolündeki Türkiye Petrol Şirketi'nin kontrolüne girmeyen Basra vilayetine doğru demiryolunun geliştirilmesi çağrısı nedeniyle çöktü (Basra, İngiliz mandasının bir parçası oldu).[5] Fransız Dışişleri Bakanlığı, Chester'ın iddialarıyla çeliştiği vatandaşlar adına, Ankara hükûmetine tüm prosedürü kasten düşmanca olarak nitelendirdiği bir not gönderdi. 1923'te Ankara Meclisi, imtiyaz sahiplerinin tahsis edilen süre içinde hibenin bazı şartlarını yerine getirmemeleri nedeniyle imtiyazın sona erdiğini aniden ilan etti; ancak sendikanın temsilcisi olarak Bay Clayton Kennedy, Ankara'ya bizzat gitti ve 1924'te bildirildiğine göre, soruyu yeniden açmayı başardı.[6]
Kaynakça
değiştir- ^ Yavuz, Bige Sükan (Kasım 1999). "Fransız Arşiv Belgelerinin Işığında Chester Demiryolu Projesi". Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 6 (24). Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü. ss. 527-561. doi:10.1501/Tite_0000000135. ISSN 1303-5290.
- ^ Armaoğlu, Fahir (2017). Türk Amerikan İlişkileri: 1919-1997. İstanbul: Kronik Kitap. s. 97. ISBN 9789752430259.
- ^ Mango, Andrew (2002). Atatürk. Internet Archive. Woodstock, N.Y. : Overlook Press. ISBN 978-1-58567-334-6.
- ^ Karpat, Kemal (1959). Turkey's Politics. Princeton: Princeton University Press. s. 100.
- ^ Barlas, Dilek. Etatism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in an Uncertain World. 1998. s. 90.
- ^ "https://web.archive.org/web/20081222153553/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,716998,00.html". 1 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2021.
|başlık=dış bağlantı (yardım)