Eski Uygur Türkçesi

Eski Uygur Türkçesi
Eski Uygur Türkçesi
Eski Uygurca
Bölge	Hami, Turfan, Kansu
Ölü dil	14. yüzyıl
Dil ailesi	Türki diller Şaz Türkçesi Sibirya kolu Eski Uygur Türkçesi; ; ;
Yazı sistemi	Orhun alfabesi, Eski Uygur alfabesi
Dil kodları
ISO 639-3	oui

Eski Uygurca veya Eski Uygur Türkçesi, 9. yüzyıl ila 14. yüzyıl aralığında çeşitli devletlerde konuşulmuş ve yazılmış olan, Türki diller ailesinin Sibirya koluna mensup bir dil. Eski Türkçenin Göktürkçeden sonraki ikinci bölümünü oluşturmuştur.

Dil, isim benzerliğine karşın, günümüzde Türk dillerinin Çağatay grubuna ait modern Uygurca'nın atası değildir ve bu modern dilin Karahanlılar'ın konuştuğu dilden türediği düşünülmektedir.^[2] Ancak Kansu'da konuşulan Batı Yugurca'nın Eski Uygurca'dan türediğine inanılmaktadır.

Tarih

Dönem

Bu dönemde Türk halkları birçok kültür ile etkileşim içine girmişlerdir. Bu durum dilin yapısında da kendisini göstermiştir. Yine bu dönemde, değişik kültürlerle etkileşimle birlikte, dilde ilk kez yabancı kaynaklı sözcükler girmeye başlamıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} Sanskritçe, Soğdça, Toharca, Çince sözcükler bunlardan bazılarıdır.^[3]

Dil özellikleri

Uygurlardan kalan eserler dört gruba ayrılarak incelenebilir:^[4]

Manici çevreye ait metinler.
Burkancı (Budist) çevreye ait metinler.
Hristiyan çevreye ait metinler (İncil çevirileri).^[5]^[6]
Müslüman çevreye ait metinler.

Eski Türkçenin gramerini yazmış olan Annemarie von Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ana ağız grubuna ayırır. KökTürkçedeki ń sesini n'ye çeviren metinler n ağzını, y'ye çeviren metinler y ağzını oluştururlar. Eski Uygur Türkçesi dönemi, yazı dili olarak Göktürkçeye dayanan, onun devamı olan bir dönemdir. Başka bir deyişle GökTürkçe ile Uygurca aynı yazı dilinin iki koludur. Eski Uygur Türkçesinde görülen az sayıdaki ses ve biçim farklılıklarından bir kısmı ağız farkından, bir kısmı da zaman farkından kaynaklanmaktadır. GökTürkçe ve Uygurca arasındaki asıl önemli fark, söz varlığında ortaya çıkar. GökTürkçenin söz varlığında Türkçe kökenli sözcükler egemendir; Çince veya Soğdakçadan girmiş olan alıntı sözcükler çok azdır. Göktürk metinlerinde bozkır yaşayışı, savaşçılık ve devlet düzeniyle ilgili sözcükler ağırlıktadır. Uygur metinlerinde ise Maniheizm ve Burkancılıkla ilgili sözcükler egemendir. Bunlar da Sanskritçe, Çince ve Soğdakçadan alınmıştır. Çok defa da kavramlara Türkçe karşılıklar bulunmuştur. Temel söz varlığı ise her iki dönem metinlerinde aynıdır.^[4]

KökTürkçede sadece kişi, konçuy gibi insanla ilgili sözcüklerde kullanılan +lAr çokluk eki, Eski Uygurcada her türlü isim, zamir ve sıfatta kullanılabilen, genel çokluk eki biçimine evrilmiştir ve çokluk eki uyumuna uygundur.^[7]

Söz varlığı

Morris Swadesh'in 100 temel sözcüğünün Uygurcadaki karşılıklarından bazıları şöyledir:^[4]

ad: ad/at
ağaç: ıgaç/sögüt
balık: balık
diş: tiş
erkek: er/erkek
vermek: birmek

Ahmet Caferoğlu'nun, Eski Uygur Türkçesi sözlüğünde^[3],günümüz Türkçe karşılıklarını da verdiği bazı sözcükler şunlardır:

töpü: tepe
til: dil
yastuk: yastık
köl : göl
bilig : bilgi^[3]

Alfabe

Orhun alfabesi

GökTürkçe gibi, ilk yıllarında Orhun alfabesi ile kayda alınmıştır.

Bu alfabede 38 harf vardır. Bunlardan dördü ünlü, otuz dördü de ünsüzdür. Üç tane de harf bileşiği vardır: lt, nç ve nt.

Göktürk (Orhun) Alfabesi
Kullanım			Latin harf çevirisi (transliterasyon) ve IPA çevriyazısı (transkripsiyon)
Ünlüler			A, E		/a/, /e/
			I, İ		/ɯ/, /i/, /j/
			O, U		/u/, /o/, /w/
			Ö, Ü		/ø/, /y/, /w/
Ünsüzler	Ünlü Uyumu	(¹) — Kalın, (²) — İnce ünlüler ile	B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
			D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
			G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
			L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
			N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
			R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
			S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
			T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
			Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Sadece (¹) — /q/ Sadece (²) — /k/	K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Tüm ünlüler ile	-Ç		/ʧ/
			-M		/m/
			-P		/p/
			-Ş		/ʃ/
			-Z		/z/
			-NG (eñ)		/ŋ/
	Birleşik Sesler	+ Ünlü	İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
			IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
			OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Ünsüz	-NÇ		/nʧ/
			-NY		/ɲ/
			-LT		/lt/, /ld/
			-NT		/nt/, /nd/
Sözcük ayırma imi			yok
(-) — Sadece sözcük sonunda

Eski Uygur alfabesi

Metin örnekleri

-	Sevgili^[8]
Transliterasyon: Kasınçıgımın öyü kadgurar men; Kadgurdukça Kaşı körtlem, Kavışıgsayur men. Öz amrakımın öyür men, Öyü evirür men ödü…çün Öz amrakımın Öpügseyür men. Barayın tiser Baç amrakım; Baru yime umaz men Bagırsakım. Kireyin tiser Kiçigkiyem; Kirü yime umaz men Kin yıpar yıdlıgım Yaruk teŋriler Yarlıkazunın. Yavaşım birle Yakışıpan adrılmalım Küçlüg priştiler Küç birzünin. Közi karam birle Külüşüpen külüşügin oluralım.	Türkiye Türkçesi: Yavuklumu düşünüp dertlenirim; Dertlendikçe Kaşı güzelim, Kavuşmak isterim. Öz sevgilimi düşünürüm, Düşünüp dururum… Öz sevgilimi Öpmek isterim. Gideyim desem Güzel sevgilim; Gidemem ki Sadık yarim. Gireyim desem Küçücüğüm; Giremem ki Misk amber kokulum. Işıklı tanrılar Buyursun. Yavaş huylum ile Birleşip ayrılmayalım. Güçlü melekler Güç versin. Gözü karam ile Gülüşüp oturalım.

Ayrıca bakınız

Dış Bağlantılar

Eski Uygurca çeviriyazım 8 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça

^ Marcel Erdal (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz Verlag. ss. 5-. ISBN 978-3-447-03084-7.
^ Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN 0520255607. 26 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2014.
^ ^a ^b ^c Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi
^ ^a ^b ^c Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 226, 272-283. ISBN 978-975-338-589-3
^ Witek, John. “Christianity in China: Universal Teaching from the West.” In China and Christianity: Burdened Past, Hopeful Future, ed. Stephen Uhalley, Jr. and Xiaoxin Wu, 2001, p. 16.
^ Sutin, Lawrence. All is change: the two-thousand-year journey of buddhism to the west, 2006, pp. 56-7.
^ Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ 25 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez
^ Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 230-231. ISBN 978-975-338-589-3

[Erdal1991-1] Marcel Erdal (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Otto Harrassowitz Verlag. ss. 5-. ISBN 978-3-447-03084-7.

[2] Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN 0520255607. 26 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2014.

[:0-3] Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi

[TDT226-4] Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 226, 272-283. ISBN 978-975-338-589-3

[5] Witek, John. “Christianity in China: Universal Teaching from the West.” In China and Christianity: Burdened Past, Hopeful Future, ed. Stephen Uhalley, Jr. and Xiaoxin Wu, 2001, p. 16.

[6] Sutin, Lawrence. All is change: the two-thousand-year journey of buddhism to the west, 2006, pp. 56-7.

[7] Erdem KONUR,"ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ 25 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkez

[TDT230-8] Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 230-231. ISBN 978-975-338-589-3

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]