Gönüllü

Gönüllü, içinde bulunduğu toplulukta herhangi bir karşılık ya da çıkar beklemeksizin bir işi yapmayı kendiliğinden üstlenen kişidir.

Kamerun'da bir temizlik gününde çalışan gönüllüler (17 Aralık 2005)

Gönüllüler, faaliyetlerini resmî veya özel herhangi bir kurum veya kuruluşa bağlı olarak gerçekleştirebilir veya bir kuruluştan bağımsız olarak bireysel çabalarla da sürdürebilirler. Gönüllülerin eylemleri; gerek ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını karşılamaya, gerekse bu ihtiyaçların oluşmasının temel nedenlerini ortadan kaldırmaya yönelik çok yönlü bir süreci kapsar.

Kişinin içinde yaşadığı çağ; üyesi olduğu toplumun dinî, kültürel, sosyo-ekonomik değerleri ve yaşadığı yerin coğrafi özellikleri gönüllülük alanlarını belirler. Örneğin birtakım doğal afetlere coğrafi olarak maruz kalan ülkelerde afet gönüllülüğü yaygındır. Türkiye'de bayramlarda geleneksel olarak yapılan yardımlar ve kan bağışı gibi faaliyetler en yaygın gönüllülük alanlarındandır.

Gönüllülerin eylemleri, ilgili taraflara fayda sağlamanın yanı sıra toplumsal dayanışma ve barış yaratılmasında ve toplumun genel refahına katkı sağlamakta; ayrıca bireysel olarak kendilerinin katılım, uyum sağlama, empati kurma gibi becerilerini geliştirmede etkilidir. En önemli ve somut gönüllülük kurumlarına Vikipedi ve Türkiye'den Kızılay, AKUT, Lösev ve TEGV örnek gösterilebilir.

Etimoloji

Gönüllü sözcüğünü kökeninde yer alan "gönül" kelimesi, yüreğin manevi (soyut) yönü ya da yürekte bulunduğu varsayılan duygu kaynağı olarak tanımlanmaktadır. Türkçe'deki gönüllülük kelimesinin İngilizce'deki karşılığı olan, "bireyin maddi bir çıkar beklemeksizin çevresine yarar sağlamak için kendi iradesiyle doğru olduğunu düşündüğü faaliyetlerde bulunması" anlamındaki "volunteer" kelimesinin, Fransa'da acil durumlarda askerî hizmet için harekete geçen sivilleri tanımlamak için 1750'ye kadar kullanılmış olan "voluntaire" kelimesinden türediği düşünülür. Bu Fransızca sözcük ise Latincede kişinin özgür iradesi anlamında kullanılan "Latin voluntarius" sıfatına dayanır.

Gönüllülüğün farklı dillerde ifade ediliş biçimleri için bireyler arası çalışmaya ve üretime yani kollektivizm kavramına vurgu yapan sözcükler kullanılmaktadır. Norveççede kolektif gönüllü çalışma için kullanılan "dugnad", Arapçada bir şey bağışlamak anlamına gelen "tatawa", Güney Afrika'da "insan ancak başka insan aracılığıyla insan olur" anlamına gelen "ubuntu" sözcükleri gönüllülük anlamı içerir. Hindistan'da gönüllü teriminin karşılığı "sosyal çalışma" anlamındaki bir sözcüktür ve Rusya'da hiçbir spesifik kelime gönüllüleri tanımlamak için kullanılmamaktadır.

Gönüllülüğün tarihi

Türkiye'de gönüllü mahalle tulumbacıları, 1870

İnsanlar tarihin her devrinde başkalarına fayda sağlamak için karşılık beklemeden çabalar göstermiştir. Örneğin Hindistan'da insanlığın hizmetinde çalışmayı teşvik eden shramdaan ("emek" anlamındaki shram ve "bağış" anlamındaki Daan kelimlerinden oluşur) geleneği, uzun bir geçmişe dayanır. İngiltere'de 12. yüzyılda 500'den fazla hastanenin gönüllüler tarafından işletilmiştir. Türkiye'de batı tipi belediye teşkilatları kurulmadan önce mahalleler, gönüllülük esasına dayanan vakıf ve loncalar tarafından görülmüştür Yangınlara müdahale eden mahalle tulumbacılar, güvenlik sağlayan mahalle bekçileri, sağlık hizmeti sunan mahalle tabipleri de gönüllü çalışan kimselerdi.

18.ve 19. yüzyıl

Gönüllü kelimesi, "askeri hizmet için kendini sunan" anlamında bir isim olarak 1755 yılında Fransa'da kayıtlara geçmişti. Gönüllülük kavramı 19. yüzyılda ABD'de olgunlaştı. Bir misyoner kuruluş olan ve kısa sürede tüm dünyada teşkilatlanan Genç Hristiyan Erkekler Birliği (YMCA) tarafından 1851 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nde muhtaç durumda kişilere yardım amaçlı gönüllü çalışmalar başlatıldı. Amerikan İç Savaşı sırasında askerlere yardım amacıyla gönüllüleri örgütleyen Clara Barton, 1881 yılında Amerikan Kızıl Haç'ı kurdu ve 1889 yılında Johnstown'daki sel felaketi sonrasında sel mağdurlarına yönelik afet yardım operasyonları için gönüllü seferberlik başlattı.

I. Dünya Savaşı sonrası

Gönüllülüğün kurumsallaştırılmasına dair ilk adımlar I. Dünya Savaşı sonrasında Pierre Ceresole ve Hubert Parris adlı iki pasifistin girişimiyle hayata geçiridi. Cereseol ve Parris 1920 yılında savaşta zarar gören bir köyü yenilemek için ilk uluslararası gönüllülük faaliyetini düzenledi. Gençlerin kültürlerarası dostluklar kurması ile ileride olası çatışmaların önleneceği düşüncesi çeşitli kurumların gençler için uluslararası gönüllü hizmet programı başlatmasını sağladı. Bu kurumlardan üçü, hâlen faaliyetlerine devam etmektedir: Uluslararası Sivil Hizmet (Service Civil International), Barış için Gençlik Hareketi (The Youth Action for Peace) ve Uluslararası Uzlaşma Birliği (Internationaler Versöhnungsbund). Ancak 1930'lardaki ekonomik durgunluk, uluslararası gönüllülük programlarının hükûmetler tarafından gençlerin işsizliği ile ilgili bir araç olarak kullanılmasına sebep oldu. 1931'de Almanya'da başlatılan gençlik programı, 25 yaş altındaki işsiz gençlerin 20 haftaya kadar gönüllü çalışmalarda yer almasını öngörüyordu. Nasyonal Sosyalist Parti iktidara geldiğinde yerini zorulu Reichsarbeitsdienst kurumuna bıraktı; gençler askeri ve tarımsal inşa işlerinde çalıştırıldı.

II. Dünya Savaşı sonrası

II. Dünya Savaşı'ndan sonra Avrupa'nın durumu; birinci savaştan sonraki durumun benzeriydi: pek çok inşa faaliyetine ve farklı milletler arasında yeni köprüler kurulmasına ihtiyaç vardı. Geçmişteki deneyimlerden yararlanarak birçok uluslararası gönüllülük programı başlatıldı. Başlangıçta programların odağında inşa faaliyetleri vardı ama 1950'nin ikinci yarısından itibaren birçok kurum yeni çalışma alanlarına yöneldi. Sosyal bakım alanında (yaşlı, engelli bakımı, çocuk ve gençlik merkezleri, hastaneler) desteğe çok büyük ihtiyaç vardı. 1968 öğrenci olayları ile birlikte hükûmet-dışı gönüllülük kurumlarında anti-nükleer hareketler ve barış girişimleri gibi siyasi hareketlerle işbirliği eğilimi görüldü. Zorunlu askerliğin 1955'ten itibaren yeniden yürürlüğe girmesinden sonra gençlerin muhalefeti ile karşılaşan birçok Batı Avrupa ülkesinde sivil hizmet kavramı ortaya çıktı. Aynı dönemde Doğu Avrupa'da ise gönüllülük dahil her türlü boş zaman faaliyeti ve örgütlenmeler devlet kontrolündeydi ve gönüllü faaliyetlere katılım azdı.

Uluslararası Gönüllü Hizmet alanında aktif rol alan ilk ulus-ötesi kurum, 1948'de Uluslararası Gönüllülük Hizmetleri Eşgüdüm Komitesi'ni kuran UNESCO oldu. Avrupa Konseyi ile Avrupa Komisyonu, 1990'lardan itibaren bu alanda etkin rol aldı. 1990'lardan itibaren Avrupa Komisyonu, gençler için gönüllük hizmetleri projelerini destekledi. 1996'da 18-30 yaş arası gençler için Avrupa Gönüllü Hizmeti Programı'nı başlattı.

Gönüllülük türleri

Kan bağışı yapan gönüllü, Solomon Adaları, 2013

Formel ve İnformel Gönüllülük

Resmî veya özel herhangi bir kurum veya kuruluşa bağlı olarak gerçekleşen gönüllülüğe formel gönüllülük; bir kurum veya kuruluştan bağımsız genellikle bireysel çabalarla sürdürülen gönüllülük aktivitelerine ise informel gönüllülük denmektedir.

Dünyada informel gönüllülüğün küresel düzeyde formel gönüllülükten daha yaygın olduğu düşünülmektedir. Çeşitli sivil toplum kuruluşları bünyesinde gerçekleşen gönüllülük faaliyetleri en bilinen formel gönüllülük alanlarıdır. Ayrıca kamu sektörü kapsamında yürütülen gönüllülük faaliyetleri ve özel sektörün sosyal sorumluluk projeleri kapsamında sürdürdüğü çalışmalar, formel gönüllülük alanlarıdır.

Seçim sandıklarında gözlemcilik yapan gönüllüler, Ankara, 2015

Sürekli ve süreksiz gönüllülük

Gönüllülerin bir sorunun çözülmesi ya da bir projenin gerçekleşmesi için uzun soluklu ve düzenli olarak katkıda bulundukları ve sorumluluğunu üstlendikleri işi sonuçlandırdıkları gönüllülük biçimi sürekli (uzun dönemli) gönüllülüktür. Gönüllülerin, bir sorunun çözülmesi ya da bir projenin gerçekleşmesi için kendilerine ihtiyaç duyulması durumunda hizmet sundukları gönüllülük biçimi, süreksiz (kısa dönemli) gönüllülüktür.

Uluslararası gönüllülük

Gönüllülerin kendi ülkeleri dışında bir ülkede gerçekleştirdikleri gönüllü eylemlerle kalkınmaya örgütlü bir şekilde katılmasıdır. Uluslararası gönüllülüğün örnekleri ilk olarak II. Dünya Savaşı'dan sonra Avrupa'da ortaya çıkmış; savaşın yarattığı tahribatın izlerini silmede görev alan topluluklara rastlanmıştır. Bu gönüllülük türü yaygın eğitim ve kültürlerarası öğrenme için önemli bir araçtır. Günümüzde STK'lar, üniversiteler, kamu kurum ve kuruluşları, inanca dayalı örgütler gençleri uluslararası gönüllüğe teşvik etmektedir.

Çevrimiçi gönüllülük

Bireylerin zamana ve mekana bağlı olmadan internet ortamı aracılığı ile gönüllü faaliyetlerde bulunması, çevrimiçi gönüllülüktür. Çevrimiçi gönüllüler, proje geliştirme ve yönetimi, tasarım, koordinasyon, bilişim teknolojilerinin geliştirilmesi, araştırma, yazı yazma, düzeltme ve çeviri yapma, eğitim ve rehberlik, danışma gibi faaliyetlerde yer alabilmektedir.

Mikro gönüllülük

Kısa Mesaj Servisini kullanarak bireylerin çok basit eylemlerle bir gönüllü çalışmaya kısa süreli destek olmasıdır.

Kurumsal sosyal sorumluluk

Özel şirketlerin ve kâr amacı güden organizasyonların gerçekleştirdiği formal gönüllülük faaliyetleri, kurumsal sosyal sorumluluk olarak adlandırılır.

Tanınmaları

Birleşmiş Milletler 2001 yılını Uluslararası Gönüllü Yılı seçmişti. Ayrıca yine Birleşmiş Milletler tarafından her yılın 5 Aralık günü de Uluslararası Gönüllülük Günü olarak seçilmiştir.

Türkiye'de Gençlik ve Spor Bakanlığı 2019 yılını Gönülülük Yılı ilan etti.

Dış bağlantılar

• Curlie'de Gönüllülük (DMOZ tabanlı)

Ayrıca bakınız

• Avrupa Gönüllü Hizmeti
• Türkiye Eğitim Gönüllüleri Vakfı
• Türkiye Gönüllü Teşekküller Vakfı
• Barış Gönüllüleri
• Gönüllü kuruluş
• Gönüllü toplum