Köl İç Çor Yazıtı

Küli Çor ya da Köl İç Çor yazıtı, İkinci Göktürk Devleti'nin kuruluşunda büyük katkılar sağlamış, Çorluk ve çeşitli görevlerde bulunmuş, önemli bir devlet adamı olan İşbara Bilge Köl İç Çor adına dikilmiş olan yazıttır. Kitabenin dikiliş tarihine dair çeşitli görüşler olmakla beraber 720'li yıllarda dikildiği tahmin edilmektedir.

Küli Çor yazıtı, ön yüz.

Küli Çor Yazıtı, 1912 yılında W. Kotwicz tarafından Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’un 200 km güneybatısında, Töv Aymag sınırları içerisinde, Delgerhan sum’unun 30 km kuzeyinde, İh–Höşööt (Ikhe–Khushotu) denilen yerde bulunmuştur.

Yazıt

Köl İç Çor Yazıtı

Boyutları

Anıtın uzunluğu en yüksek ve en alt noktası arasında 194 cm ve tepesindeki en alt noktadan ayağa kadar 170 cm’dir. Eni ortasında 60 cm, kalınlığı ise 16 cm'dir. İki parçadan oluşan taş bir kaide üzerine oturtulmuştur.

Yazıtın Dili

Yazıt Köktürkçe yazılmış olup yazıtın kuzey yüzünde yazı bulunmamaktadır. Yazılar Çin yazısı gibi yukarıdan aşağıya doğru yazılmıştır.

Yazıtın İçeriği

Yazıt otuz satırdan oluşmaktadır. Burada ilk üç satırı verilmiştir.

1 ... Gösterdiği yiğitlikler ve kahramanlıklar için İlteriş Kağan ona “Başkomutan yeğen Tonyukuk” adını vermiş.

2 ... Orduyu toplama emrini vermiş (?). İşbara yeğen Küli Çor olmuş. Yan! ....Tonyukuk.

3 ... Kapgan Kağan ülkesinde kocadı ve iyi gün gördü. Ulu (Koca) Küli Çor seksen yaşında öldü.

Keşif ve çeviri

Bölge

Moğolistan'ın Ulan Batur kentinin 200 km güneybatısında, Tuv Eyaletindeki Delgerhaan sum'un Ih-hoshoot bölgesinde yer almaktadır. Konum: N46°54' - E104°33'

Tam metin

Eski Türkçe aslı: ...üčün (apa) tarqan Čїqan Toňuquq atïγ bermiš ...quda jegtürmiš Išbara Čїqan Küli Čur bolmïš... .../qaγan/ elinte aqarïp edgü beŋi körti Uluγ Küli Čur sekiz on yašap yoq bol/tï/ özlüki boz at erti kedim b... alïpï erdemi anta ükü еgіdi Türük budunqa u... saγïrač uluγïn yaγïtuqda /Küli / Čur/.. sančïp ölürüp oγulïn kisisin bulun... ... elig tutdï /ker.?./ ...erti Küli Čur Türük budun ... ...γanïŋa el/iŋe/ ......bilgesin üčün alpïn erdemin /üčün qazγantï qa/... el...č.. ...Ïšbara Bilge Küli Čur kiši ....in ...erti süŋüš bolsar čerïγ iter erti ab ablasar erimeli teg erti ...sančdï Кečinde tümen süke süŋüšdi Küli Čur oplayu tegip süsin ...ïtï ..... /Beš/balïqda törüt sü/ŋüš/ süŋüšdükde Küli Čur oplayu tegip süsin bulγayu ...Tab/γačqa bunča süŋüšüp alpïn erdemin üčün üküs bunča tutdï Küli Čur Teŋiri tutdï ...oγulïn ...dunïn udïz... ... Küli Čur tarduš budunïγ ïtï ayu olurtï .../qadam/ er yarïγ üzlekin binip /oplayu tegip/ üč erig sančdï ...süŋüšdükde Küli Čur üzleki jegren at binip ...anta kerü barïp Yenčü ügüzüg keče Temir Qapïγqa Tezikke tegi sü/ŋüšdükde/ qazγantï Toquz Oγuzqa jeti süŋüš süŋüšdükde ...a tükedi Qïtaň Tatabï .../tegi/ süŋüšdükde bes süŋüš süŋüšdükde Küli Čur anča bilgesi čabïsï erti alïpï bökesi erti .../Kü/li Čur jeti yašïŋa jegir ölürti /toquz yašïŋa / azïqlγï toŋuz ölürti Qarluq yaγïtuqda Tezde süŋüšdükde ... anta kisre Qarluqqa yem (d?) süŋü/šdükd/e Edil aqïn binip oplayu tegip sanča ïdïp toplayu inti yana aγïtïp ...sü sürti Qarluqïγ kečіgintükin sančdï Qarluq tapa ... γalï barïp Azïn erig yana binip süsi kegürti Qarluq atlantï anča sün .../Qa/rluq jegiren ermeli arqašïn sïyu urtï Qarluq anïn turup ... Elteber özi kelti Еsir Erkin oγulï Jegen Čur kelti .../erin/ sančγalï süledi süŋüšip süsin sančdï elin altï oγulïn kisisin bulandï ..γ...a Išbara Bilge Küli Čur ...üke tusu bol..q öde ülügi anča ermiš erinč yaγïqa yalŋus oplayu tegip oplayu kirip üze qïšqa kergeg boltï ...qaγan inisi El Čur tegin kelip ulayu törüt tegin kelip Išbara Bilge Küli Čurïγ yoγlatï bedizin bedizti olurtï ...sin bu...m qazγantï artuq yïlqïγ igiti ...k tegin kelti /Tarduš/ .. Čurïŋ oγulï Jegen Čur kelti ...in üčün bunča qoburïp yoγladï Ebiztir bitidim ...qa bilmez biligin biltükmen ödkümen bunča bitig bitidim ...tutdï...

Türkçe çevirisi: ve sonra ona – (Apa) Tarkhan Chykan Tonyukuk ismi verildi. sonra Isbara Chykan Kuli-Chur'un liderliğinde galip geldiler. Elteris Kağan döneminde yaşlanıp ebedî şan ve şöhrete kavuşan Büyük Kuli Çur, seksen yaşında vefat etti. … hızlı Beyaz At vardı… büyük ve güçlüydü, Türk halkı arasında meşhur oldu … kavga ederken… Kuli-Chur… mızrakla bıçaklayarak öldürdü. Oğullar, insanlar… … ülkeyi yönetti… Kuli-Çur. Türk halkı…. …kağana, ülkeye… zekâsı ve büyük gücü sayesinde ülkeyi yönetti… …Isbara Bilge Kuli – Chur:… … Savaşta muharebeye önderlik etti. Av zamanı geldiğinde avı yönetti. …Kechin’de muharebede çok sayıda (ondalık) orduyla karşılaştı. … Beşbalık'ta dört savaşta dört kez saldırdı… …Tabgaçlar ile yaptığı savaşlarda birçok kez büyük bir savaşçı olarak ün kazandı. O kadar çok şey fethetmişti ki! Kuli Chur Tengri'yi eğdi. …oğulları, insanlar… … Kuli Chur, Tarduş halkını yönetiyordu. … hızlı bir atın üstündeki bir savaşçının zırhıyla üç askeri (düşmanı) mızrakla ısırdı… savaşta hızlı bir doru ata bindi… ...sonra İnci nehrini yüzerek geçti, Demir Kapılara ulaştı ve Tezhik ile savaştı ve onları alt etti. Dokuz Oguz ile yedi savaş yaptı. … Kitan ve Tatabılarla yapılan beş savaşta Kuli-Çur en bilge konuşmacı, en büyük komutandı. … Kuli-Chur yedi yaşındayken bir tilkiyi öldürdü, dokuz yaşındayken bir yaban domuzu öldürdü. Karluklar fethedildiğinde, Tez'deki savaşlarda …Karluklarla savaşırken yine beyaz atlı Edul'a binip hücuma geçti ve düşmanı yendi… … mızrakla savaştı. Karlukları ısırdı. Karluklara doğru yeni bir ordu ilerledi. Karluklar en güçlü ordularını ortaya koydular… …Karluk bir vuruşla koyu bir atın sırtını kırdı. Karluklar…Elteris geldi. Oğlu Esir Erkin Yeğen Çor geldi. …ordularıyla savaştı ve onları ısırdı. Ülkelerini fethetti. Çocuklarını ve eşlerini hapse attı. Esbar Bilge Kuli-Chur …yardım ihtiyacı hissedip tek başına saldırıya geçti ve ölümle burun buruna geldi. …kağan, küçük kardeş El Chur geldi. Dört asil kişi Esbara Bilge Kuli-Chur'un cenaze törenini düzenledi. Cenaze kompleksi inşa edildi. …hüküm sürdü… …tegin geldi. (Tarduş) oğlum... Chora Yegen Chur geldi... …törene çok sayıda insan geldi. Ben, Ebizter, yazdım. …bu fani dünyada bilinmeyen şeyleri öğrenmek için yazdım bütün bunları. … eğildi…

Kimlik

Küli Çor yazıtının ilk satırı eksik olduğundan, "üčün" edatıyla başlayan kısmı "apa tarqan čıqan tonyukuk atıγ bermiš" bölümü takip eder. "apa tarqan čıqan tonyukuk adını verdi" şeklinde tercüme edilir. Dolayısıyla, Küli Çor'un kahraman adını (er at) almadan önceki adının Tonyukuk olduğu ileri sürülebilir. Zira yazıtın batı yüzünün ikinci satırında, satırın eksik başlangıcı "quda jegtürmiš Išbara Čїqan Küli Čur bolmïš" şeklinde okunabilir ki bu da "(olduğu zaman) (olduğu için) (daha iyi) yaratıldığı için, Išvara Čıqan Küli Čor unvanını aldı" anlamına gelir. Yazıt kahramanının başkahramanının adının Küli Çor olduğu anlaşılmaktadır. Gerard Clauson, yazıtın ilk üç satırının Küli Çor'un kimliği hakkında bilgi verdiğini belirtmektedir. Yazar, Küli Çor'un kişisel adının Tonyukuk olduğunu düşünmüştür, ancak bu kişi gerçekte bilinen Tonyukuk değildir, bilinen unvanı Boyla Baγa Tarqan olduğundan ve özellikle üçüncü satırda geçen Kapgan Kağan ismine dayanarak, Küli Çor'un 716'dan sonra ölmesi mümkün değildir. Türklerde Kül Tigin olarak tanık olunan "Köl" ve Moğollarda evin en küçük erkek çocuğuna verilen "otčigin" unvanının elde edilmesi mümkün olmamıştır. Küli Çor yazıtının ilk satırındaki isim veya unvan birliğinin, her ikisi de bilinen Tonyukuk ile ilişkili olmasa da, hem Tonyukuk hem de Küli Çor yazıtlarında geçen Tonyukuk ismiyle birlikte düşünülmesi gerektiğini belirtmekte fayda var. ñ ile yazılmamış, ancak n ve y'ye karşılık gelen işaretler kullanılmıştır. Bahsedilen görüşlere dayanarak, Tonyukuk yazıtlarında gözlenen "Toñuquq Boyla Baγa Tarqan" unvan birliğinin Tonyukuk'a atıfta bulunduğu ve Küli Çor yazıtında bahsedilen Chykan Tonyukuk'un Tonyukuk ile ilişkili olmadığı ve Küli Çor'un kahraman ismini almadan önce çocukluk adı olduğu ileri sürülebilir.

Kaynakça

• W. Koticz et A. Samo!lov!ch, Le Monument turc d'Ikhekhuchotu en Mongol!e centrale, Roczn!k Or!entalycznyIv (1926), 1928 pp. 60–107.
• S.E. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoi pismennosti Mongolii kirgizii, Moskva-Len!ngrad 1959, s. 25-30.
• T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University, Bloomington 1968, s. 257-258, 293-295.