Kırım Tatarcası
Kırım Tatarcası (Qırımtatarca, Qırımtatar tili, Tatar tĭlĭ, Tatarşa veya Kırım Tatarşa)[5] ya da Kırımca (Qırımca, Qırım tili), Türk dillerinin Kıpçak koluna ait bir dildir. Ancak bazı Oğuz grubuna ait özelliklere de sahiptir. Romanya'nın Dobruca yöresinde konuşulan şekline Dobruca Tatarcası adı verilir.
| Kırım Tatarcası | |
|---|---|
| Kırım Türkçesi, Kırımca | |
| qırımtatarca, qırımtatar tili, tatarşa, qırımca, qırım tili | |
 | |
| Telaffuz | [qɯrɯmtɑtɑrˈd͡ʒɑ] |
| Bölge | Kırım |
| Etnisite | Kırım Tatarları |
| Konuşan sayısı | 475,540 (2006)[1] |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi Latin alfabesi Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Rusya
|
| Tanınmış azınlık dili |  Romanya[4] |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | crh |
| ISO 639-3 | crh |
 Kırım Tatarcası'nın konuşulduğu yerler. | |
Ana unsurlarını Kıpçakçadan almış, ama başka Türk lehçeleriyle de etkileşimde bulunmuştur. Osmanlı Devleti ile sıkı ilişkileri olan Kırım Hanlarının ve ileri gelenlerinin genellikle İstanbul'da eğitim almaları Oğuz lehçelerinin etkilerini getirmiştir. Gaspıralı'nın çalışmaları ile bu etkiler iyice yerleşmiştir. Rus idaresine girilmesi ile de Rusçadan etkilenmiştir. Ayrıca sürgün zamanından dolayı Özbekçeden alınmış etkileri de görülmüştür.
Konuşanların sayısı
değiştirBugün Kırım'da 260.000'den fazla Kırım Tatarı yaşıyor. Orta Asya'da (çoğunlukla Özbekistan'da) yaşayan yaklaşık 150.000 Kırım Tatarı var; bunların ataları İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyetler Birliği tarafından Kırım'dan buraya sürgün edildi. Bu Orta Asya topluluklarında Kırım Tatarcasını hâlâ konuşabilen tek insanlar ağırlıklı olarak yaşlı nesildendir.[1]
Kırım Tatarcası, nesli tükenmeye yakın bir dil olarak düşünülür.[6] 2013 itibarıyla Kırım Tatar çocuklarının sadece yüzde 16'sının Kırım Tatarcasında verilen anadil eğitimine erişime sahip olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye Hükûmeti, Kırım Tatarcası anadil eğitimini veren okulları modern hâle getirme açısından Ukrayna'ya yardım sağlamıştır.[7]
Türkiye'de yaşayan Kırım kökenlilerin arasında Kırım Tatarcasını hâlâ konuşabilen 2.000 kişi olduğu tahmin edilmektedir.[1] Romanya (22.000 kişi), Bulgaristan (6.000 kişi) ve Amerika Birleşik Devletleri'nde de küçük Kırım Tatar toplulukları bulunmaktadır.[1]
Kırım Tatarlarının neredeyse hepsi iki veya ikiden fazla dil bilir; birçoğu da anadilleri olarak yaşadıkları ülkelerin resmî dillerini (Rusça, Türkçe, Rumence, Özbekçe, Bulgarca veya Ukraynaca) konuşur.
Yasal statüsü
değiştirKırım Yarımadası, Dünya'daki çoğu ülke tarafından Ukrayna'ya ait bir toprak olarak tanınır, fakat Rusya'nın 2014'te Kırım'ı ilhak etmesinden beri Kırım, de facto açıdan Rusya Federasyonu'nun bir parçası olarak yönetilmektedir.
Rus hukukunda, Nisan 2014 Kırım Cumhuriyeti Anayasası ve 2017 Kırım dil yasasına göre[8] Kırım Tatarcası, Rusçayla Ukraynanın yanında devlet dili statüsüne sahip; Rusya Federasyonu'nun devlet dili ise, etnik gruplar arası iletişim için kullanılan Rusçadır ve Rusçanın seçimlere ve referandumlara ilişkin yayınlarda kullanılması şarttır.[8]
Ukrayna hukukunda, Kırım Özerk Cumhuriyeti Yüksek Kurulunun Rusça olarak yayınladığı Anayasa'ya göre,[9] Rus ve Kırım Tatar dilleri "koruma altına alınmış" (Rusça: обеспечивается ... защита) statüsündedir; her vatandaş, "pasaport, doğum sertifikası ve diğer" hükûmet belgelerini Kırım Tatarcasında almayı talep etme hakkına (ходатайство) sahiptir, fakat Rusça, etnik gruplar arası iletişimin ve kamusal hayatın dilidir. Ukrayna Anayasası'na göre Ukraynaca, Ukrayna Devleti'nin resmî dilidir. Rusçayla Kırım Tatarcasının tanınması, siyasi ve yasal tartışmaların konusu olmuştur.
Kırım Tatarlarının Özbekistan SSC'ne tehcir edilmesinden önce Kırım Tatarcası, Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin resmî bir diliydi.
Ağızları
değiştirKırım Tatarcasının; Yalıboyu, Tat (Bahçesaray) ve Çöl (Kuzey) olmak üzere başlıca üç ağzı vardır.[10]
Yalıboyu ağzı
değiştirYalıboyu ibaresi Kırım'ın güneyinde Karadeniz kıyısında kalan ve dağlardan dolayı da iç kesimlerle irtibatı daha az olan bölgeyi ifade etmektedir. Bu bölgede yer alan Sudak ve başka bazı kaleler Kırım Hanlığı topraklarında olmasına rağmen doğrudan İstanbul (Osmanlı) tarafından yönetilmekteydi. Bu nedenle Anadolu'da yaşayan pek çok insan memuriyet, askerlik ve çeşitli geçim vasıtaları temini amacıyla bu bölgeye yerleşmişlerdir. Ayrıca deniz yoluyla doğrudan Osmanlı limanlarıyla bağlantılı olmaları nedeni ile de önemli bir etkileşim olmuştur. Tüm bunların sonucunda ortaya çıkan Yalıboyu ağzı, Türkiye Türkçesine oldukça yakın özellikler göstermiştir. Bir anlamda Türkiye Türkçesinin bir ağzıdır denilebilir.
Bahçesaray ağzı
değiştirBu ağız bir yandan Kıpçak özellikleri taşırken bir yandan da gerek gramer gerekse kelime hazinesi bakımından Oğuz grubunun özelliklerini de oldukça fazla barındıran bir geçiş ağzıdır. Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Kabul edilen edebi dil Bahçesaray ağzıdır ve mahalli dilde yazılmayan eserlerin çoğu bu ağızda kaleme alınmaktadır.
Çöl ağzı
değiştirÇöl ağzı, Kırım'ın kuzeyinde kalan bozkır bölgesinde yaşayan halkın konuştuğu dildir. Tamamen kıpçak özellikler taşır. Nogayca ve Kazakçaya yakındır ve Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından anlaşılması daha zordur.
Eğitim
değiştirKırım'da Kırım Millî Üniversitesinde ve Kırım Devlet Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesinde Kırım Tatarca öğretmenlik ve edebiyat bölümleri mevcuttur. Ayrıca Kırım boyunca 16 adet ilk ve orta öğretim okulunda Kırım Tatarca dersleri seçmeli olarak verilmektedir.
Oğuz dilleri ve Kırım Tatarcası
değiştir| Kırım Tatarcası | Türkçe | Azerice |
|---|---|---|
| Uğız tilinde Tirkin şavdusunun 12.Oguzunda yaptu. | Oğuz dilinde Türkmence*nin 12.Oğuzunda 1225 yılında işgal edilmiştir. | Oğuz dilində Türkməncənin 12-ci Oğuzunda 1225-ci ildə işğal edilmiştir. |
Kaynakça
değiştir- ^ a b c d "Crimean Tatar" (İngilizce). Ethnologue. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2013.
- ^ a b Kırım ve Sivastopol'un kime ait olduğu konusu Mart 2014 tarihinden beri tartışmalıdır. Ukrayna ve uluslararası camianın büyük çoğunluğu bölgeyi Ukrayna'nın bir parçası olarak görürken, Rusya bu iki siyasi yapıyı Rusya Federasyonu'nun bir parçası olarak görmekte, bölgede de de facto kontrolü sağlamaktadır.
- ^ "To which languages does the Charter apply?". European Charter for Regional or Minority Languages. Council of Europe. s. 2. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2014.
- ^ "Reservations and Declarations for Treaty No.148 - European Charter for Regional or Minority Languages". Council of Europe. 31 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2016.
- ^ https://tatarcasozluk.com/kelime/kirimtatarca-qirimtatarca-kirim-tatarcasi-tatarca-tatarsa-kirim-tatarsasi/ [yalın URL]
- ^ "Tapani Salminen, UNESCO Red Book on Endangered Languages: Europe, September 1999". University of Helsinki, Finland. 15 Haziran 1997 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017.
- ^ "Crimean Tatar language in danger" [Kırım Tatar dili tehlikede]. Avrupa Times. 19 Şubat 2013. 15 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020.
- ^ a b "Закон Республики Крым «О государственных языках Республики Крым и иных языках в Республике Крым»" (PDF) (Rusça). 29 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020.
- ^ "Конституция Автономной Республики Крым". 16 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2007.
- ^ "Крымскотатарский язык". 13 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2020.
Dış bağlantılar
değiştir
- Kırımtatar Dili (Türkçe)
- Kırım Tatar dili dilsel yapısı 8 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Kırım Tatar Millî Meclisi 5 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Dobruca Kırımtatar Ağzı Sözlüğü