Türk Kurtuluş Savaşı'nda Türk basını

Vikimedya liste maddesi
(Kurtuluş Savaşı'nda Türk basını sayfasından yönlendirildi)

Kurtuluş Savaşı'nda Türk basını, Mondros Mütarekesi ile Lozan Antlaşması arasında fiilen dört yıl süren (1919-1922) Türk Kurtuluş Savaşı esnasında İstanbul ve Anadolu'da yayımlanan gazete ve dergilerin siyasi tutumlarını ele alan bir konudur.

Türk Kurtuluş Savaşı sırasında Ankara Hükümeti'nin yanında yer alan yayın organlarından biri olan haftalık Güleryüz gazetesinin 26 Mayıs 1337 (1921) tarihli 4. sayısının kapağında, bir seyyar satıcının Galata Köprüsü üzerinde işgâl kuvvetleri subayına, üzerinde Mustafa Kemal Paşa'nın fotoğraflarının yer aldığı kartpostalları satmaya çalışması resmedilmiş. Satıcı "Çok bakma hemşehri rüyana girer" diyor.

Arka plan

değiştir

Osmanlı İmparatorluğu, I. Dünya Savaşı'ndan yenik çıkınca toprakları İtilaf Devletleri tarafından işgal edilmeye başlamıştı. Ülke bütünlüğünü korumak için Kuvâ-yi Milliye, Mîsâk-ı Millî sınırları içinde çok cepheli siyasi ve askeri bir mücadeleye girişti. 1919-1922 yılları arasında gelişen ve Türk Kurtuluş Savaşı (İstiklâl Harbi, Türk İstiklâl Harbi ya da Millî Mücadele) adı verilen ve Ankara Hükûmeti'nin galibiyetiyle sonuçlanan bu çetin mücadele 30 Ekim 1918'de Mondros Mütarekesi ile başlar ve 24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Antlaşması ile resmen sona erer.

Bu dönem zarfında hem İstanbul hem de Anadolu'da çıkan gazete ve dergilerin önemli bir kısmı Ulusal Bağımsızlık Savaşı'nın yanında yer almıştır. Mondros Mütarekesi şartları gereği işgâl atında olan İstanbul basını, uygulanan sansür nedeniyle başlangıçta Mustafa Kemal Paşa, Kuvâ-yi Milliye, Millî Mücadele ve Türkiye Büyük Millet Meclisi konularında yazılara yer verememişlerdi. Bazı gazeteler ise açıkça Millî Mücadele karşısında tavır almışlar, işgâlci emperyalist devletlerin görüşlerini ve çıkarlarını savunmuşlar, halkı işgâle karşı koymama hususunda ikna etmeye çalışmışlardı. Bunlardan bazıları yabancı devletlerin manda idaresine girilmesini savunuyorlardı. Bu tür gazetelere dönemin adından hareketle Mütareke Basını adı verilmiştir.[1]

Mütareke döneminde hem İstanbul hem de Anadolu'da çıkan azınlık gazeteleri İmparatorluğun parçalanması için büyük çaba gösterdiler, İmparatorluk topraklarının işgâlini alkışladılar, manda yönetimini desteklediler, Kuvva-yı Milliye'yi 'sorumsuz çeteler' olarak nitelendirdiler.[2]

Millî Mücadele'nin yanında yer alan basın

değiştir

İstanbul basını

değiştir
Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ahvâl İstanbul Gazete Süresi belirsiz
Akbaba İstanbul Mizah gazetesi Haftada iki defa Kurucuları Yusuf Ziya Ortaç ve Orhan Seyfi Orhon
Akşam İstanbul Gazete Günlük Necmettin Sadak, Kazım Şinasi ve Ali Naci (Karacan)
Alay İstanbul Mizah Gazetesi Haftalık Ercüment Ekrem Talu ve Aka Gündüz
Asildar İstanbul Gazete Günlük
Asker Hocası İstanbul Gazete 15 günde bir
Aydede İstanbul Gazete Haftalık
Âyine İstanbul Mizah dergisi
Aydınlık İstanbul Gazete Haftalık
Beşer ve Tabiat İstanbul Gazete Haftalık
Bugün İstanbul Gazete Aylık
Büyük Mecmua İstanbul Dergi 15 günde bir
Cadı İstanbul Mizah Gazetesi Haftada iki defa
Ceride-i Havadis İstanbul Gazete Günlük
Ceride-i Şikâyât İstanbul Gazete Haftalık
Dergâh İstanbul Dergi 15 günde bir
Dersaadet İstanbul Gazete Günlük
Diken İstanbul Gazete Haftalık
Edebî Mecmua İstanbul Dergi Haftalık
Efkâr-ı Umumiye İstanbul Gazete Haftada iki defa
Fırtına İstanbul Gazete Haftalık
Güleryüz İstanbul Gazete Haftalık Sedat Simavi
Habl-i Metin İstanbul Dergi Haftalık
Hâdisât İstanbul Gazete Günlük
Halk Sadâsı İstanbul Gazete Günlük
Hukuk-ı Beşer İstanbul Gazete Günlük
İdrâk İstanbul Gazete Günlük
İfhâm İstanbul Gazete Günlük
İkdam İstanbul Gazete Günlük Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Hüseyin Cahit (Yalçın), Hüseyin Rahmi
İleri İstanbul Gazete Günlük Celal Nuri İleri
İstiklâl İstanbul Gazete Süresi belirsiz
Karagöz İstanbul Mizah dergisi Haftada iki defa II. Meşrutiyet'ten 1955 yılına kadar tam 4785 sayı yayımlandı. Mondros Mütarekesi (1918) sonrasında Kurtuluş Savaşı'nı destekledi.
Memleket İstanbul Gazete Günlük
Millî Mecmua İstanbul Dergi 15 günde bir
Minber İstanbul Gazete Günlük
Müşterek Gazete İstanbul Gazete Günlük
Resimli Gazete İstanbul Gazete Haftalık
Sebîlü'rreşâd İstanbul-Kayseri-Ankara Dergi Süresi belirsiz Mehmet Akif (Ersoy)
Servet-i Fünun İstanbul Gazete-Dergi Haftalık
Tanin İstanbul Gazete Günlük Hüseyin Cahit
Tercüman-ı Hakikat İstanbul Gazete Günlük
Tevhid-i Efkâr (Tasvir-i Efkâr) İstanbul Gazete Günlük İbrahim Şinasi
Türk Dünyası İstanbul Gazete Haftalık
Vakit İstanbul Gazete Günlük Ahmet Emin Yalman, Mehmet Asım Us
Vatan İstanbul Gazete Günlük
Yarın İstanbul Dergi Haftalık
Yeni Mecmua İstanbul Dergi Haftalık

[3][4][5]

Anadolu basını

değiştir

Adana

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ferda Adana Gazete Haftada iki defa
Hayat Adana Gazete Haftada üç defa
Millî Mefkure Adana Dergi 15 günde bir
Tok Söz Adana Gazete Günlük

Adapazarı

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Adapazarı Adapazarı Gazete Haftalık

Afyon

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Afyon'da Nur Afyon Dergi Aylık
İkâz Afyon Gazete Günlük
Söz Birliği Afyon Gazete Süresi belirsiz

Amasya

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Amasya'da Emel Amasya Gazete Haftalık

Ankara

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ana Türk Yurdu Ankara Dergi 15 günde bir
Anadolu Duygusu Ankara Dergi 15 günde bir
Anadolu Terbiye Mecmuası Ankara Dergi Aylık
Anadolu'da Peyâm-ı Sabah Ankara Gazete Haftalık
Anadolu'da Yeni Gün Ankara Gazete Günlük Yunus Nadi Bey (Gazete sonradan Cumhuriyet adını alacaktır)
Anavatan Mecmuası Ankara Dergi 15 günde bir
Bozkurt Ankara Dergi Haftalık
Hâkimiyet-i Milliye Ankara Gazete Günlük TBMM’nin yarı resmi organıdır. Zengin yazar kadrosunda Ruşen Eşref (Ünaydın), Dr. Adnan (Adıvar), Mahmut Esat (Bozkurt), Yusuf Akçora ve Dr. Tevfik Rüştü (Aras)
Kavânîn Mecmuası Ankara Dergi Süresi belirsiz
Mefkure Ankara Dergi Haftalık
Millî Ordu Ankara Dergi Aylık
Şark'ın Sesi Ankara Gazete Günlük
Anadolu'da Kalem Ankara Gazete Haftalık

Ardahan

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Yeşil Yuva Ardahan Dergi Aylık

Aydın

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Aydın İli Aydın Gazete 2 günde bir

Bakü

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Azerbaycan Bakü Gazete Süresi belirsiz

Balıkesir

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Doğru Söz Balıkesir Gazete Haftalık
İzmir'e Doğru Balıkesir Gazete Haftada iki defa Mustafa Necati Bey (y)
Zafer-i Millî Balıkesir Gazete Haftada üç defa

Batum

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Sadâ-i Millet Batum Gazete Haftada üç defa

Bolu

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Dertli Bolu Gazete Haftalık
Gamlı Bolu Dergi Haftalık
Millî Gaye Bolu Dergi 15 günde bir
Türkoğlu Bolu Gazete Süresi belirsiz

Bursa

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Arkadaş Bursa Gazete Süresi belirsiz
Bursa Mecmuası Bursa Dergi 15 günde bir
Ertuğrul Bursa Gazete Haftalık
Hakikat Bursa Gazete Haftada üç defa
İntibah Bursa Gazete Günlük
Kardeş Bursa Gazete Haftalık
Millet Yolu Bursa Gazete Haftada iki defa
Peyâm-ı Sabah Bursa Sadece bir sayı çıktı

Çankırı

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Halk Yolu Çankırı Dergi 15 günde bir

Daday

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Nazikter Daday Gazete Haftalık

Diyarbakır

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Küçük Mecmua Diyarbakır Dergi Haftalık

Edirne

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Arda Edirne Gazete Haftada iki defa
İtilâf Edirne Gazete Günlük
Paşaeli-Trakya Edirne Gazete Haftalık

Elazığ

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Satvet-i Milliyye Elazığ Gazete Haftalık

Erzurum

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Albayrak Erzurum Gazete Haftada iki defa Süleyman Necati (Güneri)

Eskişehir

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ahrar Eskişehir Gazete Haftalık
Hatif Eskişehir Gazete Süresi belirsiz
İmdad Eskişehir Gazete Süresi belirsiz
İstiklâl Eskişehir Gazete Haftalık
Metanet Eskişehir Gazete Süresi belirsiz

Giresun

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Gedikkaya Giresun Gazete Haftalık
Işık Giresun Dergi 15 günde bir
Karadeniz Giresun Gazete Haftalık
Yeni Giresun Giresun Gazete Haftada üç defa

İnebolu

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Güzel İnebolu İnebolu Gazete Haftalık

İzmir

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ahenk İzmir Gazete Günlük
Akdeniz İzmir Gazete Haftalık
Anadolu İzmir Gazete Günlük
Antalya'da Anadolu İzmir Gazete Günlük
Cumartesi İzmir Gazete Haftalık
Efe İzmir Gazete Süresi belirsiz
Halka Doğru Mecmuası İzmir Dergi 15 günde bir
Hilâl İzmir Gazete Günlük
Hukuk-ı Beşer İzmir Gazete Günlük
Islahat İzmir Gazete Günlük
Sulh ve Selâmet İzmir Gazete Günlük
Şark İzmir Gazete Günlük
Yeni İzmir İzmir Dergi 15 günde bir

Kastamonu

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Açıksöz Kastamonu Gazete Günlük Hüsnü Bey, İsmail Hakkı (Uzunçarşılı), İsmail Habib (Sevük) ve Mehmet Akif Ersoy
Gençlik Kastamonu Dergi 15 günde bir
Kastamonu Kastamonu Gazete Haftalık

Kayseri

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Kayseri Gazetesi Kayseri Gazete Haftalık
Misâk-ı Millî Kayseri Gazete Günlük

Konya

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Babalık Konya Gazete Haftada iki defa
Hak Yolu Konya Dergi 10 günde bir
Halk Konya Gazete Günlük
İntibah Konya Gazete Haftada 6 gün
Öğüt Konya Gazete Günlük Abdülgani Ahmet (Doyran)

Manisa

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Wilson Manisa Gazete Süresi belirsiz

Maraş

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Amâl-i Milliye Maraş Gazete Haftada iki defa

Merzifon

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Tecelli Merzifon Gazete 15 günde bir

Moskova

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Kızıl Şark Moskova Dergi Aylık

Muğla

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Menteşe Muğla Gazete Haftada iki defa

Ordu

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Azim Ordu Gazete Haftada iki defa
Güneş Ordu Dergi 15 günde bir
Muvaffakiyet-i Milliyye Ordu Gazete Haftada iki defa
Ordu Bucak Ordu Gazete Haftada iki defa

Pozantı

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Yeni Adana Pozantı Gazete Günlük

Samsun

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ahâli Samsun Gazete Süresi belirsiz
Aks-i Sadâ Samsun Gazete Haftada üç defa
Fırtına Samsun Gazete Haftalık
Hayat Samsun Gazete Günlük
Samsun'da Hilâl Samsun Gazete Haftada iki defa

Sarıkamış

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Varlık Sarıkamış Gazete Haftada iki defa

Selanik

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Nefir Selanik Gazete Haftalık

Sivas

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Birlik Sivas Gazete Haftalık
Dilek Sivas Gazete 15 günde bir
Gaye-i Milliye Sivas Gazete Günlük
İrâde-i Milliye Sivas Gazete Günlük Kurucusu: Mustafa Kemal.Masar Müfit (Kansu)

Sofya

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ahâli Sofya Gazete Günaşırı

Trabzon

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Fecir Trabzon Dergi 15 günde bir
Güzel Trabzon Trabzon Gazete Haftada üç defa
Hak Trabzon Gazete Süresi belirsiz
İkbâl Trabzon Gazete Haftada iki defa
İstikbal Trabzon Gazete Haftada iki defa
Zafer Trabzon Dergi Haftalık

[3][4][5]

Millî Mücadele'nin karşısında olan basın

değiştir

İstanbul basını

değiştir

Mondros Mütarekesi sırasında Millî Mücadele aleyhinde yayın yapan basına Mütareke Basını da deniyordu.

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Alemdar İstanbul Gazete 1909-1922. İngiltere yanlısı. Yazarları Refi Cevat (Ulunay), Rıza Tevfik
Peyam-ı Sabah İstanbul Gazete 1913-1922. İngiliz yanlısı. Başyazarı Ali Kemal
İstanbul İstanbul Gazete Sait Molla
Ümit İstanbul Dergi Refik Halit (Karay), Tarık Mümtaz

[3][4][5]

Anadolu basını

değiştir
Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Ferda Adana Fransız yanlısı. 1918-1921 arasında çıktı. Sahibi Ali İlmî.[6]
Adana Postası Adana Gazete Günlük Kurucusu Giritli İlhami. Fransızlar gidince gazete de kapandı.[7]
Rehber Adana Gazete Haftalık Selanikli Ata Derviş tarafından yayımlandı. Fransızlar finanse ediyordu.[7]
Selamet Trabzon Ömer Fevzi.[8]
İrşat Balıkesir İmtiyaz sahibi Kadızade Hulusi. Trabzon'da "Selamet" gazetesini çıkartan Ömer Fevzi oradan kaçarak geldiği Balıkesir'de işgâl komutanlığının himayesinde "İrşat"ı da çıkarmaya başladı.[8]
Köylü İzmir Mehmet Refet, Mehmet Sezai. Gazete başlangıçta ulusalcı çizgideyken, Yunan işgâli sonrasında önce kapatıldı sonra işgâl yanlısı yayın yapma şartıyla tekrar çıkartılmasına izin verildi. Halk arasında "Jurnal Köylü" adı takılmıştı.[8]
Zafer Kastamonu İstanbul Hükûmeti yanlısı gazete, Kastamonu vilayetinin Kuvâ-yi Milliye’ye tam destek verme kararının ardından yayınını durdurmuştur.[9]

[3][4][5]

Azınlıkların kontrolündeki basın

değiştir

Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yaşayan azınlıkların ilk kez kendi dillerinde gazete çıkarmaları 1831 yılına rastlar. İlk gazete "Takvimi Vahayi"dir. 1839 yılında Tanzimat'ın ilân edilmesiyle bu yayınların sayısı çok artmıştır. Bu gazeteler Ermenice, Rumca, eski İspanyolca (Museviler çıkartıyordu) dışında Arapça, Farsça ve Fransızca olarak da yayımlanmışlardır. 1908'de İkinci Meşrutiyet'in ilânından sonra bu yayınlardaki hareketlilik daha da artmıştır. Genelde kendi cemaatleri ile ilgili haberlere ve kültürel faaliyetlere yer veren bu gazeteler arasında belli ideolojilerin sözcülüğünü yapanlar olsa da genellikle bu yayın organları Mondros Mütarekesi'ne kadar Osmanlı siyasetinden ayrılmadılar. Mütareke döneminde hem İstanbul hem de Anadolu'da çıkan azınlık gazeteleri İmparatorluğun parçalanması için çaba gösterdiler, İmparatorluk topraklarının işgâlini alkışladılar, manda yönetimini desteklediler, Kuvva-yı Milliye'yi 'çeteler' olarak nitelendirdiler.[2]

Tamamı Millî Mücadele'nin karşısında olan azınlık basını şunlardır:

İstanbul

İstanbul'daki Rum gazeteleri Türklerin İstanbul'dan çıkarılması gerektiğini yazıyorlardı.

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Pontos İstanbul Gazete 1919'da çıkmaya başlayan Rumca gazete Trabzon'da bir Rum devletinin kurulmasını destekliyordu.
Rönesans İstanbul Gazete Ermenice gazete. Sadece Orta Anadolu Türklere ait olabilir diyordu. Osmanlı Hükûmeti'nin sözcülüğünü yapıyor, Kuvâ-yi Milliye'yi 'sorumsuz çeteler' olarak nitelendiriyordu.
Journal d'Orient (Doğu Gazetesi) İstanbul Gazete Albert Karasu'nun çıkardığı Musevi gazetesi. Musevilerin azınlık hakları korunmak kaydıyla herhangi bir manda yönetimine evet diyordu.

İzmir

İzmir'de çıkan Rum gazeteleri Aydın Vilayeti'nin Yunanistan'a bırakılması için kampanyalar açtılar.

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
Telgrafos İzmir Gazete
Patris İzmir Gazete
Amolthia Kozmoz İzmir Gazete
Estia İzmir Gazete

Trabzon

Trabzon'da çıkan Rum gazeteleri İzmir'in işgâline alkış tuttular.

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro/notlar
E pota Trabzon Gazete Rum gazetesi.
Pharos İanadolis (Anadolu Feneri) Trabzon Gazete Rum gazetesi.

Adana

Ermeniler tarafından yayımlanan gazetelerin tamamı 1921 yılında kapanmıştır. Bunların bir tanesi ("Adana") Ermeni harfleriyle Türkçe basılırken diğerleri Ermenice basılıyordu.

Yayının adı Merkezi Türü Sıklık Kurucusu/kadro
Toros Adana Gazete Ermenice
Kilikya Adana Gazete Ermenice
Hayistan Adana Gazete Ermenice
Azadamard Adana Gazete Ermenice
Adana Adana Gazete Ermeni harfleriyle Türkçe
Davros Adana Gazete Ermenice
Haygagan Tsayn Adana Gazete Ermenice
Art Adana Gazete Ermenice
Sakank Adana Gazete Ermenice
Ararat Adana Gazete Ermenice
Nor Aşharn Adana Gazete Ermenice
Kilikya Surhantay Adana Gazete Ermenice
Nor Serunt Adana Gazete Ermenice

[7]

Ayrıca bakınız

değiştir

İlgili kitaplar

değiştir
  • "Kuvayi Milliye'den Günümüze Türk Basını" (70. Yılında Cumhuriyet Basını), Orhan Koloğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993, Ankara. ISBN 9751713560.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Milli Mücadele Başlangıcında Basın ve Mustafa Kemal Paşa'nın Basınla İlişkileri". www.isteataturk.com/. 11 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2013. 
  2. ^ a b "Azınlıklar Milli Mücadele ve Sonrası Ekonomik, Eğitim-Kültür, Basın Faaliyetleri". www.filozof.net. 31 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2013. (alıntı:Türkiye 1923 - 1973 Ansiklopedisi)
  3. ^ a b c d "Kurtuluş Savaşı'nda Türk Basını". www.ataturkdevrimleri.com. 21 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2013. 
  4. ^ a b c d Özel, Mehmet (1992). Cephelerden Kurtuluş Savaşına, İmparatorluktan Cumhuriyete. T.C.Kültür Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü Yayınları. ss. 348-349. ISBN 975-17-1044-8. 
  5. ^ a b c d Koloğlu, Orhan (1993). Kuvayi Milliye'den Günümüze Türk Basını. T.C.Kültür Bakanlığı Yayınları. ISBN 975-17-1356-0. 
  6. ^ İbrahim İslam. "Milli Mücadele'ye Muhalif Bir Gazete "Ferdâ"" (PDF). www.zgefdergi.com. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 21 Ağustos 2013. 
  7. ^ a b c Gülseren Akalın. "Kurtuluş Savaşı'nda Adana Basını". turkoloji.cu.edu.tr. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2013. 
  8. ^ a b c "Milli mücadelede mütareke basını". milliyet.com.tr. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2013. 
  9. ^ Hüsnü Özlü. "Milli Mücadele yıllarında Kastamonu'da Müdafaa- Hukuk faaliyetlerinin doğuşu" (PDF). deu.edu.tr. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Ağustos 2013.